تحقیق درباره شکل شهر ،خصوصیات وگوناگونی

دسته بندي: تحقیق و پروژه رایگان,پروژه و تحقیق رایگان,دانش آموزی,تحقیق دانشجویی,

مقدمه

شهر اثر ماندگار تاریخی و در عین حال واحد جغرافیایی و اجتماعی تکامل پذیر است که با تاثیر از ایدئولوژی ناظر بر ناحیه که توان و سطح کاربرد نیروهای اقتصادی و تکنیکی را روی شهر مشخص میدارد و به مقتضای اندیشه های ارزشمند معماران و شهر سازان و همیاری کارشناسان نظامهای علمی دیگر و با بهره مندی ازعادات اجتماعی ساکنان و با اراده و تصمیم نظام سیاسی بر پهنه و روی محیط شکل می گیرد.

در مسیر زمان و در فضای جغرافیایی معینی،بر حسب شیوه مبادلات اقتصادی و اجتماعی برپویایی فضایی اقتصادی و اجتماعی ،خود را تداوم می بخشد و بالاخره سیمای بیرونی وفیزیکی خود و حیات انسانها یی را که در بطن خویش دارد دگرگون می کند گاهی رفاه و بهزیستی راوزمانی ناهنجاری و دلواپسی را بر شهر نشینان عرضه می کند.[1]

رشد فیزیکی شهر بصورت الگوها ومدلهای مختلفی صورت می گیرد،اما گاهی بستگی به محیطی دارد که شهر در آن در حال گسترش است، ممکن است این الگو ومدل مناسب وایده ال برای شهرنباشد ومشکلاتی رابرای شهروندان خودایجاد نماید.

شکل شهر رکن اساسی طراحی شهر بحساب می آید ودر حقیقت ظرفی است که امکان می دهد فعالیت های شهری در آن بوقوع بپیوندد.[2]

اهمیت شکل شهر بخاطر عملکردهایی است که می تواند برای ساکنین یک شهر انجام دهد.

یک شهرممکن است ترکیبی از چند الگو ونظریه باشد مثلا در عین حال که ساخت قطاعی دارد،هسته های فرعی مشخص نیز در درون آن وجود داشته باشد که آن را می توان در قلمرو شهرهای چن هسته ای بششمار آورد.

اندیشه های نظری تحلیل الگوهای توسعه فیزیکی فرم شهر:

نظریه هایی که در مورد توسعه فیزیکی شهرها ارائه شده نمی تواند ملاک عملی کاملی برای تعیین ساخت یک شهر باشند، زیرا شهرها در مورد توسعه فیزیکی و ساخت خدشان ممکن است بطور کامل از یکی از از آنها تبعیت ننمایند .

عوامل گوناگونی برتوسعه شهرها اثر می گذارد که ممکن است مانع توسعه شهر شده ویا به توسعه شهر ی جهت بخشند

این عوامل عبارتند از :

عوامل طبیعی و آب وهوایی ،که اثر خود را در شکل گیری بافت شهرها وحتی توسعه و خطوط اصلی رشد شهرها نهاده اند.

عامل بعدی راباید در کیفیت تاثیر عوامل اجتماعی وفرهنگی جستجو کرد .

پدیده های طبیعی،اجتماعی، اقتصادی علاوه بر آنکه اثر خود را در کیفیت بافت بسیاری از شهرهای ایران تهاده است بر ساخت شهرها نیز موثر افتاده است.

یک شهر ممکن است در مسیر تاریخی خود جهت توسعه الگوهای خاصی داشته باشد یعنی از ابتدا از یک الگوی خاص تبعیت کرده وبه مرور زمان که توسعه پیدا می کندالگوی خود را تغییر دهد. مثلا ممکن است ابتداشهر بصورت متمرکز واز اطراف به شکل دایرهای توسعه پیدا کند ولی بهمرور زمان روند رشد خود را تغییر دهد وقطاعی چند هسته اییا خطی وغیره توسعه یابد که در این توسعه باید تمام عوامل تاثیر گذار را مد نظر داشته باشیم.

پس شهرسازی متضمن ارائه الگوهائیست که به تناسب ویژگیهای جغرافیایی هر شهر ارائه می شود. امروزه از مکتبها و تفکرات مختلفی در جغرافیای شهری استفاده می کنند.

مکتبهای مهم مطرح درجفرافیای شهری:

1- مکتب ساختارگرایی

2- مکتب کارکرد گرایی

3- مکتب لیبرالیسم و رادیکالیسم

4- مکتب اکولوژی شهری

5- مکتب نئواکولوژیک

6- مکتب اکواوژی فرهنگی

7- مکتب اقتصاد کلاسیک

شکل شهرها وگوناگونی و راههای تحلیل آنها:

شکل شهر ،معادل با سیمای شهر گرفته شده است که اسمایلز (1955) آنرا بعنوان مترادف شهری،چشم انداز یاLAND SCAPE مطرح کرد و شامل اشکال مرئی مناطق ساخته شده است . از دیدبروتچی وسایرین شکل شهر الگوی فعالیت های شهری مسکونی وغیر مسکونی است وبر هم کنش های آنهاست که بوسیله محیط مصنوع که جایشان می دهد بیان می شوند[3]

تعاریف گوناگونی از شکل شهر بعمل آمده که هریک دید متفاوتی نسبت به دیگری از مفهوم شکل شهر ارائه می دهد شاید جامعترین تعریف ،تعریفی باشد که کوین لینچ بدست می دهد.

شکل شهر عبارتست از توزیع فضایی افراد و فعالیتها و نتیجه فضایی وکالبدی حرکت افراد، کالاها واطلاعات در فضا و همچنین آن دسته از عوامل فیزیکی که در فضاها تغییر قابل ملاحظه ای ایجاد کند (نظیر بسته شدن فضا، سطوح،محورها و مسیرها ،فضاهای جالب وغیره) وبالاخره تغییرات دوره ای و ادواری که در توزیع فضایی،کنترل فضا و درک آن حاصل می شود.

دانش مربوط به شکل شهری نسبتاً جوان بوده و هنوز توسعه کامل نیافته است تاکنون کوشش لازم و کافی برای بوجود آوردن تئوری های ابزار و تکنیک های مناسب جهت تجهیز و تحلیل شکل و عومل تشکیل دهنده آن بعمل نیامده است.

شکل شهر که رکن اساسی طراحی شهری به حساب می آید در حقیقت ظرفی است که امکان می دهد فعالیت های شهری در آن بوقوع بپیوندد. از نظر بعضیها مثلا جفرافیادانان ،شکل شهر فقط مورفولوژی شهر است، به این معنی که شکل شهر در برگیرنده بافت فیزیکی، عملکردهای اداری وصنعتی ومجموع ساختمانهایی است که معرف فضایی پدیده های شهری هستند (مثل فرآیند های سیاسی،اقتصادی و اجتماعی)

اهمیت شکل شهر بخاطر عملکرهایی است که می تواند برای ساکنین یک شهر انجام دهد ، برای مثال می توان از خیابان که مهمترین جزء شکل شهر است نام برد که نقشهای متعددی را برعهده دارد.[4]

پس باتوجه به مطالب بالاشکل شهری خوب است که دارای این خصوصیات باشد.

1-سرزنده،پایدار،ایمن وهم آهنگ باشد؛

2- معنی دار ، قابل تشخیص ، سامان یافته ، سازگار ، شفاف ، خوانا ، قابل درک و اهمیت؛

3- متناسب باشد،انطباق نزدیک شکل ورفتاری که با ثبات،قابل دستکاری وبرگشت باشد؛

4-«قابل دسترس باشد»متنوع،عادلانه وقابل اداره کردن درسطح محلی باشد؛

5- به خوبی نظارت شده باشد،سازگار،مطمئن،جوابگووبطورمتناسب نرم وآزادباشد؛

6- همه اینها بایدباعدالت وکارائی درونی حاصل شود؛

7- یامکانی پیوسته،مرتبط وآزاد بوده وزمینه سازتوسعه باشد.

لینچ ورادوین جهت برداشت وتحلیل شکل شهر6 ضابطه رابه شرح زیرمعرفی می نماید:[5]

الف- نوع و گونه عناصر: گونه های اصلی فضاهارا می توان باتوجه به خصوصیات برجسته هریک و تفاوت های عمده بین آنها به صورت کیفی توضیح داد.

ب- کمیت عناصر: دراینجا تعدادومقدارهریک ازعناصررابر حسب واحدمربوطه اندازه گیری وثبت می کنیم.

ج- تراکم: دراین مرحله تراکم عناصردرواحدسطح محاسبه می شود

د- بافت :نحوه تفکیک وجدایی این گونه عناصروتراکم آنهادرفضا رامی توان برحسب کمیتی ازیک نوع که در یک مجمعه جمع شده طبق تعریف درشت و یا ریز و بر حسب نحوه جدائی آنها از یکدیگر صریح و مبهم نامید .

ه- ساختار مرکزی : توزیع فضایی و ارتباط درونی نقاط اصلی را می توان در کل محیط مورد بررسی قرار داد. این نقاطممکن است نقاط دارای مراکز ، تراکم ، تمرکز گونه های ساختمانی خاص ، فضا های باز اصلی ، پایانه ها یا تقاط اصلی شبکه ارتباطی باشد.

الگوهای شکل شهر:

1- ساخت ستاره ای

2- شطرنجی

3- ساخت قطاعی شهر

4- چند هسته ای

5- الگوی خطی

1-ساخت ستاره ای:

بهترین شکل برای هر شهر متوسط تا بزرگ ستاره ای شعاعی و یا ستاره ای است چنین شهری دارای یک مرکز شهری عمده با تراکم زیاد و کاربری های مختلط است که چهار تا هشت راه ارتباطی به آنها منتهی می شود.

این نظریه بر اساس طرح شهر واشنتگتن و طرح معروف شهر کپنهاک را تشکیل می دهد.

در شکل ستاره ای بخش مرکزی شهر بر دیگر نقاط شهری مسلط است. فاصله زمانی میان بازوهای شعاعی زیاد است و باعث افزایش هزینه های حمل ونقل می شود.[6]

گسترش شهر به صورت ستاره ای باعث خالی ماندن زمین در فاصله بین شعاعهای آن می گردد ولی همین اراضی بهترین موقعیت را جهت توسعه فضاهای سبز فراهم می آورد.

از این الگو در طراحی شهرهای آرمانگرایان قرن19و همچنین در طراحی باغ شهر ها توسط هاوراد نیز استفاده شده است.

2-شطرنجی:

ایده اصلی این شکل بسیار ساده است شبکه مستعطیل شکلی از جاده ها اراضی شهر را به بلوکهای همسان تقسیم کرده واین وضعیت را می توان در هر سو ادامه داد.در وضعیت مطلوب خود این شکل شهر نه حدودی وثغوری نیاز دارد ونه نقاط مرکزی ،هر کاربری می تواند در هر نقطه ای از شهر قرار گیرد زیرا کلیه نقاط دارای دسترسیهای برابر بوده بجز کناره های اطراف شهر و کلیه قطعات شهر هم شکل می باشد.[7]

در شهرهایی با طرح شطرنجی جابه جایی وسایل نقلیه جز در نقاط تقاطع راهها که زوایای 90درجه را تشکیل میدهند به آسانی انجام می شود .

در شهری با چنین نقشه ای سکونتگاه های متوازی السطوح ساختمان می شوند و تنها ان عده از مردمی که در برابر جریان بودن مانع باد وتابش افتاب قرار می گیرند از چنین نقشه ای رنج می برند.[8]

خصوصیات عمده شبکه های شطرنجی را می توان بشرح ذیل خلاصه کرد:

1- امکان بسیار مناسب توسعه در جهات مختلف و انعطاف پذیری بسیار در ارتباط با تحولاتی که در شهر و در بلوکهای مختلف صورت می گیرد

2- امکان پوشش در سطح بسیار وسیع و دارای قابلیت جذب جمعیت و تراکم بالا

3- خوانایی بسیار بالا از لحاظ جهت یابی در شبکه شطرنجی[9]

در ایران باستان در شکل شهر ها در دوره سلوکیان وپارت ها بتدریج در پیروی از قواعد و روالهایی کما بیش معین، استقرار شد. برخی از شهرها بشکل شطرنجی احداث شده اند.

از قدیمی ترین شهرهایی که با این الگو طراحی شده شهر موهنجودارو در دوره رود سند واقع در کشور پاکستان امروزی است.

3-ساخت قطاعی شهر:

این نظریه که توسط همر هویت مطرح شده در این نظریه آمده است که گسترش شهر به جای قالب های دایره ای و جانبی بصورت قطاع دایره ودر شکل شعاعی خود که از مرکز شهر آغاز شده در طول راههای اصلی پیش می رود صورت می گیرد.[10]

هویت معتقد بود که قیمت زمین و اجاره در مناطق بیرونی یک یا چند قطاع بیشتر است در بعضی موارد یکی از قطاعهای منطقه ارزان قیمت است . که از هسته مرکزی تا بیرون ادامه یافته همچنان که جمعیت شهرها اضافه می شود بخش های گرانقیمت به قسمت بیرونی یک قطاع حرکت می کنند.

همچنین در این نظریه آمده است که عامل اصلی پیدایش چنین ساخت شهری آن است که واحد های مسکونی گران قیمت از کانون اصلی خود در طول خطوط شبکه رفت و آمد شروع به توسعه می کند و چنین واحدهایی بطرف زمینهای دور از خطر سیلاب و عوامل آلوده کننده محیط زیست قرار گرفته است.

البته نظریه فوق جهت توسعه فضاهای مسکونی مطرح است که با توجه به شبکه های مهم حمل و نقل ویا در جهت قسمتی از شهر که واجد شرایط مساعد برای رشد باشد ارائه شده است.

در مجموع الگوی قطاعی بر موقعیت نسبت به مرکز شهر و نواحی پیرامونی تکیه دارد و نقش محورهای حمل و نقل را که موجب بهره و موقعیت در سط کاربری زمین می شود در آن دخالت می دهد.

4- چند هسته ای :

اساس این تئوری بر این اصل قرار دارد که شهرهای کوچک تنها دارای یک مرکز و یا هسته واحد می باشند ،اما شهرهای بزرگ امروزی همگی دارای هسته های متعددی هستند که در داخل شهرها ارتباط مسیر های حمل و نقل تشکیل این هسته ها را امکانذیر می سازد.

عنوان هسته در این نظریه ،به همه فعالیت هایی اطلاق می شود که در اطراف خود به توسعه شهر امکان می بخشد که از آن جمله اند مناطق مسکونی،تجاری، صنعتی،دانشگاهی،مذهبی،زیارتگاهی،عمده فروشی و مانند ان همه این عوامل که بر شمرده شده در اطراف خود به توسعه شهر امکان می دهند و هسته های جدید را می سازند.

عواملی که ایده ایجاد شهرهای چند هسته ای را تقویت کرده است عبارتند از:

1- توجه به معضلات ناشی از تمرکز بیش از حد فعالیت ها در نواحی مرکزی شهرهای موجود و آگاهی از پیچیدگی روابط درونی شهرها که موجد تنوع عملکردها و تعداد مراکز شهری می گردد.

2- از دیگر عوامل موثر در شکل گیری ساختارهایچند هسته ایضرورت دستیابی به شهری همگن و یکدست از طریق توزیع فرصتها ومراکز فعالیت آن در یک ساختار متعادل بوده است[11]

الگوی چند هسته ای امکانات بسیاری برای رشد آتی شهر در بر دارد و قابلیت انعطاف بسیاری را برای پذیرش تحولات شهر نشان می دهد. این الگو با شبکه های شطرنجی ویا خطی حمل ونقل قابل انطباق است واز مشکلات دشوار شدن ایجاد هویت وخوانایی در مقیاس شهر است.

نمونه ای ازاین الگو را در دوران قدیم در شهرهای یونانی می توان مشاهده کرد شهرهای یونانی دارای دو هسته بودند.

5- الگوی خطی:

اواخر قرن 19شاهد معرفی شهرهای خطی از جانب مهندس و کاسبکار اسپانیایی ارتورو سوریا ای ماتا در1884تا1920نیز بود سوریا پیشنهاد داد که مراکز موجود شهر را به روشی ویژه و در طول خطوط اصلی حمل ونقل گسترش دهند وبا آفرینش این نوارهای شهری شهرهای خطی را بوجود آوردند.[12]

شهر خطی سوریا به این شکل بود که در طرفین یک محور مرکزی دو نوار باریک وممتد از محوطه های ساخته شده بدون هیچگونه تنوع یا تمایزی در عملکرد یا جنبه های زیبایی ونظریشان ادامه داشتند.

این گونه شهرها خطی از دوران باستان به صورت ارگانیک شکل گرفته اند .

در این الگو ،شهر در طول یک محور اصلی توسعه می یابد و دسترسی های فرعی تر به این محور اتصال می یابند ،بدین ترتیب ،شبکه اصلی حمل ونقل در این الگو ،صرفا شامل یک محور قوی است 0[13]

بزرگترین اشکالی که بر طرح توسعه خطی شهر مترتب است انکه ،توسعه شهر موجب فاصله گرفتن نواحی مختلف آن از مرکز شهر می شود[14]. پس فقدان مراکز متراکم نیز عیب شهر خطی است. فواصل میان عناصر مختلف شهر در شهرهای خطی نسبت به شهرهای متراکم بیشتر است که مخارج ایجاد تسیسات زیربنائی را فوالعاده سنگین نموده و میزان جمعیت پذیری شهر را نیز با مشکلاتی مواجه می ساز شهر گوایانا واقع در ونزوئلا با بهره گیری از چنین ایده ای شکل گرفته است

توسعه الگوی خطی در یک شهر باعث ایجاد مشکلات ذیل است :

1- افزایش هزینه های خدمات رسانی ( اب برق تلفن فاضلاب و احداث مراکز اموزشی )

2- افزایش هزینه ای حمل و نقل و هزینه های جابجائی و افزایش استهلاک وسایل نقلیه

3- توسعه منفصل شهر در اینده در صورت توسعه این الگو

4- بورس بازی زمین در حاشیه شهر و عدم توانائی در کنترل مالکیت ها توسط دولت[15]

فرم ،الگو واندازه سکونت گاههای شهری:

فرم شهر کلیه عناصر و اجزاء کالبدی و قابل روئیت شهر است که ماهیتی سه بعدی داشته و متشکل از عوامل طبیعی و مصنوع می باشد . ارزیابی فرم شهر را می توان به کمک مشخصه هایی مانند «الگو» و «اندازه» صورت داد .

الگو به مفهوم قانونمندی و انتظام در نحوه ترکیب ، ارتباط بین عناصر فرم شهر و اندازه معیار های کمی جهت سنجش سطوح ، فواصل

، احجام و زمان است .

فرم های کالبدی از یک جزء ساده آن یعنی یک ساختمان که در حیطه عملکرد بخش خصوصی قرار دارد تا مرکب ترین حالت

آن یعنی ساخت و بافت شهر که ترکیبی از اجزاء و عناصر کالبدی است و در قلمرو نفوذ بخش دولتی قرار دارد مطرح بوده است .

فرم شهر از کلیه عناصر و اجزاء کالبدی قابل روئیت شهر شکل می پذیرد و متشکل از عناصر طبیعی و مصنوع بوده و تبلور فضایی و شکلی فعالیت های جوامع است . فرم شهر ماهیتی ترکیبی و سه بعدی دارد ، کوچکترین اجزاء و عناصر این ترکیب در چارچوب عناصر مصنوع انسانی؛ساختمانها،شبکه راهها ، فضاهای باز و تاسیسات شهری می باشد .

برخی از انواع قانونمندیهای انتظام بخش الگوها عبارتند از :

خطی ،مرکزی،شعاعی،مارپیچی،حلقوی،شطرنجی و شبکه ای . الگو می تواند ارتباط انسان را با محیط زیست وی تنظیم کرده و ارتقاء ببخشد .

نظام استقرار سکونتها تابع عوامل طبیعی و مصنوع می باشد که بصورت الگوهای متمرکز خطی ،پراکنده و یا منظم شکل می گیرد .

الگوی ساختارکالبدی شهر شکل گرفته از بخش های اصلی و فرعی ، محورهای اصلی شهر ، جایگاه مراکز نسبت به محورها و مجموعه ای از عناصر مهم شهری می باشد ، موقعیت بستر طبیعی شهر در شکل پذیری الگوی ویژه از ساختار کالبدی شهر مؤثر واقع می شود .

الگوی مراکز شهری در توزیع متعادل امکانات و تاسیسات شهری دخالت داشته و به کمک طراحی الگوهای ویژه می توان در ساختار کالبدی شهر و حتی بافت آن تأثیر قابل توجهی را بجای گذاشت .

مراکز نه فقط از لحاظ حوزه تحت پوشش خود ، بلکه به لحاظ ارتباطات با هم نیز دارای الگوهای ویژه ای می تواند باشد .

الگوی توزیع کاربریها ، به مفهوم نظام منطقه بندی کاربریهای اصلی در انواع کاربریهای موردنیاز حیات و فعالیت جوامع انسانی می باشد . ویژگی فعالیت ها و ناسازگاری برخی از آنها با هم در همجواری های کاربریها و یا سطح ارائه خدمات آنها در حد محله، ناحیه و منطقه شهری مؤثر می گردد. طرح الگوی نهایی بر مبنای سه عامل سازگاری ، ظرفیت و مشخصات مکان سنجیده می شود .[16]

الگوی استقرار آبادیها و شهرها در سطح منطقه شهری و محدودیتها و قابلیت های هر کدام ، و در نظر داشتن تمامی مشکلات ناشی از رشد یک شهر از جنبه های کالبدی یا جمعیتی به شکل پذیری الگوهای رشد شهر کمک خواهند کرد

[1] فرید . یدالله . جغرافیا و شهرشناسی دانشگاه تبریز چاپ دوم 1371 ص 7

[2] بحرینی . حسین فرایند طراحی شهری انتشارات دانشگاه تهران

[3] مدنی پور علی طراحی فضای شهری شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری

[4] بحرینی دکتر سید حسین فرآیند طراحی شهری انتشارات دانشگاه تهران ص 57 58 264

[5] بحرینی دکتر سید حسن فرایند تئوری خوب شکل شهر انتشارات دانشگاه تهران ص 307

[6] بحرینی سید حسن تئوری شکل خوب شهر انتشارات دانشگاه تهران ص 76

[7] بحرینی سید حسن تئوری شکل خوب شهر انتشارات دانشگاه تهران

[8] فرید یدالله جفرافیا و شهر شناسی دانشگاه تبریز ص 112

[9] پاکدامن بهروز طراحی شهر های جدید جهان ص 41

[10] شکوهی حسین دیدگاه های توع در جغرافیا ص 513

[11] پاکدامن بهروز نکاتی درباره طراحی در شهر های جدید جهان ص 40

[12] دکتر یار احمدی احمد بسوی شهر سازی انسان گرا ص 137

[13] پاکدامن حسین طراحی شهری جدید جهان ص 42

[14] شیعه اسماعیل درامدی بر مبانی برنامه ریزی شهری ص 73

[15] شکوهی حسین جغرافیئی شهری

[16] بحرینی دکتر سید حسین نقش فرم و الگو و اندازه سکونت گاه ها در کاهش خطرات

) مفاهیم برخی از اصطلاحات شهرسازی

1-2) محدوده شهری

عبارت از یک محدوده فیزیکی که به وجه مطلوبی مشخص شده و شامل کلیه تقسیمات شهری می گردد.

2-2) محدوده قانوني

محدوده قانوني در شهرهايي كه طرح جامع و يا هادي براي آنها تهيه و به تصويب مراجع ذيربط رسيده باشد. این محدوده شامل محدودة خدماتي ، به اضافه محدودة توسعه آينده شهركه در طرح جامع و يا هادي منظور گرديده ، خواهد بود. مگر اينكه محدوده حوزه شهرداري تعيين شده ، وسيعتر از آن باشد. در اين صورت ، محدودة اخيرا‌لذكر محدودة قانوني شناخته مي شود :

1-2-2) محدوده خدماتي

قسمتي از املاك موضوع نقشه‌هاي جامع كه با توجه به امكانات مالي وفني شهرداري ، توسط شوراي شهر تعيين و شهرداري در آن محدوده مكلف به ارائه خدمات مي‌باشد. محدوده ای که طبق قانون شهرداری و ضوابط و مقررات شورای عالی شهرسازی و معماری ایران تعیین شده و مناطق واقع در آن دارای کاربری های مجاز بوده و شهرداری مکلف به ارایه خدمات شهری به ساکنین آن می باشد.

2-2-2) محدودة استحفاظي یا حریم

در شهرهايي كه طرح جامع ياهادي براي آنها تهيه و به تصويب مراجع ذيربط رسيده و در طرح‌هاي مذكور محدودة استحفاظي و يا نفوذي مشخص گرديده است. به عبارت دیگر ، محدوده‌ ای ازاراضی که در اطراف عملکردهای خاص ، به مناسبت های امنیتی یا ایمنی و غیره تحت حفاظت قرارگرفته و هرگونه ساخت و ساز ،کاربری و بهره ‌برداری از اراضی مزبور منوط به رعایت ضوابط حریم مربوطه می باشد. محدوده‌اي كه خارج از محدودة قانوني قرارگرفته و براي گسترش احتمالي محدودة خدماتي شهر تحت نظارت و حفاظت شهرداري مد نظر و پيش بيني مي شود.

حريم شهر ، بخشي از اراضي بلافصل پيرامون شهر است كه طبق قانون ، حفاظت ميشود و از هرگونه ساخت و ساز بيرويه در محدوده آن ممانعت ميگردد. در شهرهائی که طرح جامع یا هادی برای آنها تهیه شده و به تصویب مراجع ذیربط رسیده باشد ، محدوده استحفاظی یا نفوذی مشخص می گردد ، که به آن حریم شهر و یا محدوده استحفاظی یا نفوذی اطلاق می شود. و در مورد شهرهائی که فاقد طرح جامع یا هادی بوده و یا محدوده استحفاظی یا نفوذی در طرح های مذکور تعیین نشده باشد ، حریم شهر بر اساس ماده 99 الحاقی به قانون شهرداری تعیین می گردد. حريم شهر همان محدودة استحفاظي و يا نفوذي است.ساختمان ها و تاسيساتي كه در خارج از محدوده قانوني و حريم شهرها ايجاد مي‌گردد.

3-2) تعریف مفهوم كاربري و انواع آن

کاربری در ارتباط با طرح جامع و طرح تفصيلي داراي مفهوم و كاربرد مي باشد . به طور كلي تعيين چگونگي استفاده از زمين را كاربري زمين مي نامند. تعيين كاربري بر اساس مطالعات اساسي در جهت شناخت از شهر آشنايي با چگونگي و پراكندگي فعاليت هاي شهري استوار مي باشد. بايد بدانيم كه در وضع موجود پراكندگي انواع فعاليت هاي شهري مانند مسكوني ، بهداشتي ، آموزشي راه ها و معابر به چه شكلي بوده؟ از كل مساحت شهر ، نسبت به هر يك از كاربري هاي زمين به چه ميزان و هر يك از فعاليت ها در چه مسافتي و با چه كيفيتي در سطح شهر قرار گرفته اند؟ ، رابطه آنها با يكديگر چيست؟ و تا چه اندازه اي داراي يك ارتباط منطقي مي باشند؟

انواع کاربری های شهری براساس طرح های جامع و طرح تفصيلي به شرح ذیل می باشند :

1-كاربري مسكوني : شامل تراكم هاي مختلف مسكوني (كم ، متوسط ، زياد و بسيار زياد)

2- خدمات عمومی : شامل كشتارگاه ها و غيره مي باشد.

3- اداری – دولتی : شامل موسسات ، ارتش ، وزارتخانه‌ها ، نهادها ، شهرداری‌ها‌ و...

4- تجاری :‌ شامل مغازه ، عمده فروشی ، خرده فروشی و ...

5- صنعتی : شامل کارخانجات ، کارگاه ها ، تعمیرگاه ها و ...

6- انبارداری : شامل انبار ، سردخانه ، بار انداز و ...

7- حمل و نقل : شامل ترمینال اتوبوس ، ایستگاه‌های مترو ، پايانه ها ، فرودگاه ها ، راه‌آهن و ... مي باشد .

8- کشاورزی : شامل اراضی زراعی مي باشد .

9-آموزشي : شامل مهد كودك ، كودكستان ، دبستان ، دبيرستان و دانشگاه مي باشد .

10- باغ

11-کاربری مختلط : عبارت از ترکیب چند عملکرد از کاربری‌های مختلف یک قطعه زمین (تجاری ، مسکونی ، اداری)

12- کاربری آموزشی : شامل فعالیت های کودکستان ،‌ دبستان ، دبیرستان و دانشگاه و ...

13- کوچه : به گذرهائی گفته می‌شود که عرض آنها از 12 متر کمتر باشد.

14- فضای سبز : شامل پارک ،‌ پارک کودک ، فضای سبز ،‌ رفوژ سبز خیابان ها ، میادین و کمربند سبز شهری

15- فرهنگي - مذهبي : شامل كتابخانه ، سينما ، تئاتر ، مسجد ، حسينيه ، گورستان و ...

16- بهداشتي – درماني : شامل بيمارستان ، درمانگاه ، كلينيك و ...

17- ورزشي : شامل استاديوم هاي ورزشي ، زمين هاي بازي ، باشگاه هاي ورزشي و ...

18- پاركينگ : شامل پاركينگ هاي طبقاتي و پارکینگ های در سطح مي باشد.

19-خدمات شهري : شامل مراكز زباله ، آتش نشاني ، دفتر پست ، كلانتري ، نواحي شهرداري و ...

20- تجهيزات شهري : شامل آب ، برق ، گاز ، تلفن ، فاضلاب شهري و ساير تاسيسات زيربنايي شهري است.

4-2) تعاریف مربوط به تفکیک ، تجمیع و افراز

سه اصطلاح " تفكیك ، تجمیع و افراز " در بسیاری از مباحث مربوط به شهرداری و همچنین مباحث مربوط به اداره ثبت و دادگاه ها به كار می روند. در این مبحث به تعریف این اصطلاحات و بیان برخی مقررات حاكم بر آن ها می پردازیم :

1-4-2) تعریف تفکیک

تفكيك درعرف ثبتي عبارت است از تقسيم مال غير منقول به قطعات كوچكتر. به عنوان مثال مالك يا مالكين، زمين به مساحت 5 هزار متر مربع را به قطعات 200 متري تقسيم نموده كه در عرف ثبتي گفته مي‌شود كه اين زمين به قطعات 200 متري تفكيك شده است. تفکیک اراضی موات بیشتر از حد نصاب و اراضی وقفی به نفع شهرداری، تفکیک اراضی بایر واقع در مناطق آزاد شده بین محدوده 5 ساله و 25 ساله تفکیک شهرک ها و همچنین تفکیک اراضی کاربری های مختلف از جمله ممنوعیت های تفکیک است .

به اين ترتيب، از تفكيك به منظور انتقال قطعات تفكيك شده به صورت مفروز (جداجدا)، سند مالكيت مفروزي با ابطال سند اوليه و تنظيم تقسيم‌نامه استفاده مي‌شود. تمامي امور تفكيك در اداره ثبت اسناد و املاك انجام مي‌گيرد و بعد از تنظيم صورتمجلس تفكيكي سند مالكيت براي قطعات صادر و در صورت لزوم تفكيك براي مجزا شدن قطعات به منظور فروش از سوي صاحب آن انجام مي‌گيرد. و براساس آن ملك به قطعات كوچكتر تقسيم شده و به قطعات شماره‌هاي جديد، يعني فرعي داده مي‌شود. حدود و حقوق ارتفاقي جديد تعريف و پس از آخرين قطعه‌اي كه انتقال داده مي‌شود، سند اوليه باطل مي‌گردد. از تفكيك در تقسيم‌نامه‌ها نيز استفاده مي‌شود. در تقسيم‌نامه‌ها، مالك بيش از يك نفر بوده و ممكن است يكي از ديگري سهم بيشتري برده و نوعي صلح صورت مي‌گيرد. در تقسيم‌نامه، ملك مشاع بوده و بعد از تفكيك، سند تقسيم‌نامه تنظيم مي‌گردد. براساس صورتمجلس تفكيكي براي هر مالك مشاعي يك قطعه مفروزي تعيين و اسناد مالكيت مشاعي، همراه تقسيم‌نامه از سوي دفترخانه به اداره ثبت ارسال و در اين صورت، سند مالكيت مفروزي براي مالكان صادر مي‌گردد.

تفكیك آپارتمان: اگر فردی در زمین خود چند واحد آپارتمان بسازد ( مثلا در دویست متر مربع زمین پنج طبقه دو واحدی ساختمان بنا كند ) با اتمام عملیات ساختمانی برای واگذاری و فروش هر كدام از واحدها باید سند تفكیك شده بگیرد تا به هر خریدار یك واحد آپارتمان تعلق گیرد یا سند رسمی مجزا.

2-4-2) تعریف تجمیع

تجمیع نقطه مقابل تفكیك می باشد . منظور از تجمیع این است كه یك مالك زمین های مختلف خود را كه دارای سندهای جداگانه وكاربری مشابه می باشند، یك كاسه كند و برای همه این زمین ها یك سند واحد بگیرد، چند مالك برای بهره مند شدن از تسهیلات شهرداری زمین های خود را كه در جوار هم واقع است یك كاسه كرده و برای كل آن یك سند واحد بگیرند.

مراحل و شرایط تجمیع ، برای تجمیع دو یا چند قطعه زمین شرایط زیر باید رعایت گردد :

الف- پلاك های مورد تجمیع در جوار هم باشند و فاصله ای بین آنها نباشد.

ب- هیچ یك از اسناد زمین های مورد تجمیع نباید در رهن بانك یا طلب كار دیگری باشد.

ج- سند هیچ یك از اسناد زمین ها نباید در بازداشت ( از سوی دادگاه یا اجرای ثبت ) باشد.

د- اگر مالكان زمین ها به طور مشاعی مالك باشند ، باید سهم هر كدام در همه قطعات به طور مساوی باشد. مثلا اگر دو نفر به اسم علی و حسن قصد تجمیع سه پلاك ( 26/70) و (114/70) و(921/70) را داشته باشند اگر علی در پلاك ( 26/70) صاحب دو دانگ و نیم مشاع باشد باید هر یك از دو پلاك دیگر هم دو دانگ و نیم سهم داشته باشد.

ه- همه زمین های مورد تجمیع بایددارای كاربری یكسانی باشند پس اگر یكی از پلاك ها دارای كاربری مسكونی و پلاك دیگر دارای كاربری تجاری باشد تجمیع این دو ممكن نخواهد بود.

ز- برای انجام عمل تجمیع مالك یا مالكان باید سندهای پلاك های مورد تجمیع را تحویل ثبت دهند و با تجمیع این پلاك ها سندهای قبلی ابطال و یا بایگانی شده و سند واحدی برای كل مجموعه صادر می شود.

3-4-2) تعریف افراز

اگر یك مال غیر منقول ( خانه یا زمین یا مغازه ) بین حداقل دو نفر مشاعی باشد و این دو نفر بخواهند سهم خود را مجزا كنند باید آنرا افراز كنند پس افراز یعنی این كه مال مشاع بین شركای آن تقسیم شود. افراز فقط در اموال غیر منقول (مثل ملك و زمین) كار برد دارد. جدا کردن سهم مشاع شرکا و به تعبیر دیگر یعنی تقسیم مال غیر منقول مشاع بین شرکا نسبت به سهم هر یک از آن ها به طوری که وجود حالت اشاعه در آن کاملا مشهود باشد.

4-4-2) تفاوت تفکیک و افراز

افراز و تفكيك از نظر شكلي و ماهيتي داراي تفاوت هايي بشرح ذيل مي ‌باشند:

1- در تفكيك وجود حالت اشاعه (مشاع بودن) ضرورت ندارد و ملك با داشتن مالك واحد قابل تفكيك است ، ولي در افراز بايد حالت اشاعه ، يعني مالكيت بيش از يك نفر باشد.

2- تفكيك با رضايت و در حالت تفاهم مالكان مشاع است و افراز عدم تفاهم و رضايت و وجود اختلاف نسبت به حصه (سهم) يكديگر و قصد ، قطع حالت اشتراك مي‌باشد.

3- در تفكيك توجهي به مقدار سهم مالكان در كل شش دانگ لزومي ندارد و بعد از تفكيك به هنگام تنظيم تقسيم‌نامه، رعايت حقوق و سهم هر يك از مالكان مشاع مطرح مي‌گردد. كه با توافق نسبت به كسري و زيادت يا صلح و هبه رفتار خواهد شد. اما در افراز رعايت و توجه به سهم معادل حصه هر يك از مالكان مشاعي ضروري بوده و اگر اين رعايت در ملك به عللي با توجه به تصرف شركاء و به وضعيت ديگري مقدور نباشد ، بايد تعديل صورت گيرد و مقدار اضافي ملك ، كه در سهم شريك قرار مي‌گيرد ، بهاي آن تقديم و در صورتمجلس افراز قيد گردد.

4- تفكيك ، ‌فقط تقسيم ملك است،‌ اما در افراز، تقسيم ملك توام با تعيين سهام مالكان مشاعي است و قطعات افرازي به نسبت سهم مالك مشاع به آن ها اختصاص مي‌يابد. به همين دليل حالت اشاعه در افراز ضرورت دارد. ولي در تفكيك اينطوري نيست و بدون ضرورت ، مالك مي‌‌تواند ملك خود را با رعايت مقررات حاكم بر تفكيك (ضوابط و مقررات شهرداري) به هر ترتيبي كه مي‌خواهد ، تفكيك نمايد.

5- سن مالكان يا مالك زمين دخالتي در تفكيك ندارد ، اما به صراحت ماده 313 قانون امور حسبي ، اگر ميان مالكان ، محجور يا غايبي وجود داشته باشد ، تقسيم ملك با دادگاه خواهد بود.

6- تنظيم تقسيم‌نامه پس از تفكيك ميان مالكان مشاعي براي استيلا بر سهم مفروزي ضروري است و چنانچه مالكان مشاعي بعد از تفكيك براي تنظيم تقسيم‌نامه ميان خود توافقي نداشته باشند ،‌ يا قطعات تفكيكي را متفقاً انتقال ندهند. تفكيك اقدامي بي حاصل و كان لم يكن تلقي شده و در اين شرايط،‌ با وجود صورتمجلس تفكيكي، شركاء به ناچار بايد تقاضاي افراز نمايند. در واقع افراز به دليل عدم توافق مالكان براي تنظيم تقسيم‌نامه صورت مي‌گيرد.

7- در صورت اعتراض به تفكيك از طرف يكي از شركاء ادامه عمليات متوقف مي‌شود و بارضايت معترض مي‌توان ادامه اقدام راانجام داد.ولي اعتراض به افراز در حين اقدام ، ازشركاي ديگر پذيرفته نيست. ولي پس از اتمام كار مي توانند اعتراض نمايند. در اين صورت رسيدگي به اعتراض نسبت به افراز ملك در صلاحيت مراجع قضايي است.

8- انجام عمل افراز يا عدم افراز در حكم رأي مراجع قضايي است و با افراز ملك و عدم اعتراض در مهلت مقرر ، هر مالك مشاع مي‌تواند بر سهم مفروزي خود تسلط پيدا كند و با تسليم سند مالكيت مشاع به واحد ثبت ، سند مالكيت شش دانگ ، قطعه زمین اختصاصي را تقاضا و دريافت نمايد. با توجه به اينكه چنانچه سرانه يا حق مرغوبيت به او تعلق گرفته ، بايد رسيد توديع آن به صندوق ثبت يا اقرارنامه رسمي ذي نفع را مبني بر وصول اين حق قبل از صدور سند مالكيت مفروزي به ثبت تسليم نمايد.

9- صورتمجلس تفكيكي ملك با انتقال قطعه يا قطعاتي از آن به غير يا انتقال سهم مشاعي به شريك ديگر يا تنظيم تقسيم‌نامه يا بطور كلي تنظيم سندي قطعي بر روي آن اعتبار پيدا مي‌كند. اما در افراز با انقضاي مهلت اعتراض، هر قطعه در سهم مالك آن مستقر گرديده و اين امر با استقراع تعيين مي‌شود. پس مي‌توان گفت كه براي حصول نتيجه و تسلط بر سهم مفروزي ، تفكيك ، اقدامي دو مرحله‌اي و افراز اقدامي يك مرحله‌اي است.

10- تفكيك در ثبت انجام مي‌گيرد ، اما افراز هم در ثبت و هم در دادگاه صورت مي‌گيرد.

11- در افراز رأي صادر مي‌شود ، ولي در تفكيك صورتمجلس تفكيكي

12- در افراز اجبار حاكم است ، ولي در تفكيك مسامحه

13- در تفكيک سهم تمامي افراد جدا و ملك از حالت مشاعي خارج مي‌گردد. يا اگر مالك يك نفر باشد ، ملك به قطعات كوچكتر تقسيم مي گردد. ولي در افراز فقط سهم خواهان جدا شده و بقيه ملك، مشاع باقي مي‌ماند.

14- در صورتي كه بر تفكيك اعتراض شود ،‌ موضوع اعتراض در اداره ثبت رسيدگي مي‌شود ، اما در افراز ، اگر اعتراضي صورت گيرد ، پرونده جهت بررسي به دادگاه ارسال مي‌شود.

1- طرح هادي شهري ( Guide plan )

2- طرح جامع شهري ( Master plan )

3- طرح تفصيلي شهري ( Detailed plan )

1- طرح هادي شهري ( Guide plan )

طرح هادي شهري بيشتر براي شهرهاي كوچك و شهرهايي كه تا حدود 25000 نفر جمعيت دارند، تهيه ميشود.

طرح هادي در حقيقت تعيين كننده اصول كلي توسعه شهرهاست. در اين طرح بيشتر هدايت توسعه شهرها مورد توجه قرار دارد.از طرح هادي ميتوان به عنوان برنامه ي راهنماي توسعه شهر نام برد .

اين طرح، برنامه ي قبل از اجراي طرح جامع است. طرح هادي براي شهرهايي تهيه ميگردد كه يا فاقد بودجه طرح جامع ميباشند و يا امكان اجراي طرح جامع در آنها، فراهم نشده است.

طرح هادي در كشور ما، داراي سابقه طولاني تري نسبت به طرح جامع است؛ سازمان مسئول طرحهاي هادي شهري نيز وزارت كشور ميباشد.

2- طرح جامع شهري ( Master plan )

طرح جامع شهر عبارت است از طرح بلند مدتی که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه بندی مربوط به حوزه های مسکونی، صنعتی، بازرگانی، اداری، کشاورزی، تاسیسات و تجهیزات و تسهیلات شهری و نیازمندی های عمومی شهری، خطوط کلی ارتباطی و محل مراکز انتهای خط ( ترمينال ) و فرودگاه ها و بنادر و سطح لازم برای ایجاد تاسیسات و تجهیزات و تسهیلات عمومی مناطق نوسازی، بهسازی و اولویت های مربوط به آن تعیین می شود و ضوابط و مقررات مربوط به کلیه موارد فوق و همچنین ضوابط مربوط به حفظ بنا و نماهای تاریخی و مناظر طبیعی تهیه و تنظیم می گردد.

در واقع طرح هاي جامع در دو مرحله تهيه مي شوند. مرحله اول شامل انجام بررسي ها، شناخت وضع موجود شهر مانند مطالعات جغرافيايي، اقليمي، تاريخي و بررسی ویژگی های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی شهر و در بخش آخر این مطالعات جمع بندی و تجزیه و تحلیل می باشد. در مرحله دوم، طرح کالبدی شهر و گزارش های مربوطه ارایه می شود.

طرح جامع شهري، به منظور تدوين برنامه و تعيين جهات توسعه ي شهر و تامين نيازمنديهاي آن بر مبناي پيش بيني ها و اهداف توسعه شهري، تهيه ميشود. طرح جامع بيشتر در مورد شهرهاي بزرگ و يا شهرهايي كه بيش از 25000 نفر جمعيت دارند، به مرحله ي انجام در مي آيد. طرح جامع، عبارتست از برنامه اي كه به صورت راهنما عمل كند.

در حقيقت، طرح جامع را ميتوان سيستمي دانست كه خط مشي اصولي و كلي سياست هاي شهري را تعيين مي كند.

از طرف ديگر، طرح جامع را مي توان منطقي جهت انتخاب الگوي صحيح استفاده از اراضي شهري دانست.

روش مطالعه و انجام يك طرح جامع شهري، عبارت است از مطالعه وضع موجود، تجزيه تحليل و نتيجه گيري از وضع موجود، تعيين اهداف و اولويتها، انجام پيش بيني هاي لازم، ارائه طرحها و برنامه هاي توسعه شهري و اجراي آنها.

طرح جامع شهري، بيشتر به منظور ترويج ضوابط شهرسازي، كنترل توسعه شهرها، گرايش به نظام برنامه ريزي و هماهنگ سازي بخشهاي مختلف اقتصادي و اجتماعي، با توجه به كيفيت محيط زيست و بر اساس شناخت حوزه هاي نفوذ طبيعي، اجتماعي و اقتصادي شهرها تهيه ميشود.

با توجه به تعاریف مذکور ویژگی های اساسی طرح جامع شهری را چنین می توان برشمرد:

الف ) طرح جامع، طرحی است کالبدی فضایی که با بهره گیری از تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه شهری، به بهبود سازمان فضایی شهر و رفاه اجتماعی مردم می پردازد.

ب) طرح جامع از نظر زمان ميان مدت و به لحاظ مقياس برخورداري كلي است و سياست هاي كلي توسعه شهر را تا مدت ده سال تعيين مينمايد.

پ ( در طرح جامع نه تنها خود طرح بلکه منطقه آن نیز مورد توجه قرلر می گیرد.

ت) طرح جامع وسيله اي است براي سهل كردن تصميم گيري و سياست گذاري؛ كه نقش هدايتي آن از جنبه هاي با ارزش طرح است.

پس از انقلاب نام طرح های جامع به طرح های توسعه و عمران و حوزه نفوذ شهرها تغییر یافت. به دلایلی نیز مراحل کار از دو مرحله به چهار مرحله افزایش یافت.

مقياس نقشه هاي شهري، در طرح هاي جامع شهري اغلب 10000/1 ، 5000/1 ، 2500/1 است.

3- طرح تفصيلي شهري ( Detailed plan )

طرحی است که بر اساس معیارها و ضوابط کلی طرح جامع، نحوه استفاده از زمین های شهری را در سطح محلات مختلف شهر و موقعیت و مساحت دقیق زمین برای هر یک از آنها و وضع دقیق و تفصیلی شبکه عبور و مرور و میزان تراکم جمعیت، تراکم در واحدهای شهری، اولویت های مربوط به مناطق بهسازی، توسعه و حل مشکلات شهری و موقعیت کلیه عوامل مختلف شهری در آن تعیین می شود.

طرح تفصيلي متعاقب طرح جامع شهري و به منظور انجام برنامه هاي اجرايي تصويب شده ي اين طرح صورت مي پذيرد.

طرح تفصيلي در حقيقت، تنظيم برنامه هاي مفصل و انجام اقدامات جزء به جزء در مناطق و محلات شهري و طراحي آنهاست.

طرح تفصيلي شامل چهار مرحله به قرار زير است:

1- مرحله بازشناسي

2- مرحله تثبيت برنامه ها و طرح هاي اجرايي

3- مرحله تشخيص و تعيين اولويت ها

4- مرحله انجام و اجراي محتواي طرح و كاربرد اراضي

اندازه نقشه ها در طرح هاي تفصيلي معمولاً 500/1 ، 1000/1 ، 2000/1 است.

سازمان مسئول طرح هاي جامع و تفصيلي وزارت مسكن و شهرسازي است.

ضمناً يادآور ميشود سابقه ي تهيه ي طرح هاي جامع و تفصيلي در ايران به حدود سالهاي 47-1346 باز ميگردد.

منابع:

۱-کتاب مقدمه ای برمبانی برنامه ریزی شهری(تالیف مهندس اسماعیل شیعه)