تکثیر ماهیان خاویاری

تاریخچه

بر اساس اطلاعات موجود نخستین آزمایش در مورد بارور نمودن مصنوعی تخم ماهیان در سال 1758 توسط یک افسر جزء اطریشی به نام ژاکوبی روی ماهی قزل آلا و آزاد به عمل آمد. کشف ژاکوبی در مطالعات جنین شناسی مورد استفاده قرار گرفت. در فرانسه یک صیاد عامی رودخانه برس به نام رمی بار وری مصنوعی را روی تخم قزل آلا انجام داد و به کمک ژهین همکار خود موفق به رشد بچه ماهیان قزل آلا تا سن 3 سالگی گردید. در سال 1848 توجه آکادمی علوم فرانسه نسبت به عمل دو صیاد نامبرده جلب گردید و از آن به بعد تکثیر مصنوعی ماهیان در فرانسه، انگلستان، آمریکا، روسیه، هلند و دیگر کشورها پا به مرحله عمل گذاشت. در روسیه به علت حساسیتی که وجود ماهی خاویاری از نظر تولید خاویار گرانبها و گوشت برای آن کشور داشت در جهت حفظ نسل آنها در دریای خزر، دریای آزف، دریای سیاه و آبهای شیرین گامهای استواری برداشته شد. اوفسیانیکوف عضو آکادمی روسیه برای نخستین بار در سال 1870 توانست تحت شرایط مصنوعی اولین نمونه ماهی خاویاری حوضه دریای خزر به نام استرلیاد را که بومی رود ولگا و بعضی رودخانه های شمالی این حوضه است را به طور مصنوعی تکثیر نماید. یکی دیگر از اعضا آکادمی روسیه به نام درژاوین در سال 1947 و سپس ژربیلسکی در سال 1956، میلشتاین 1982 و تنی چند از دانشمندان دیگر تکنیک مزبور را اصلاح نمودند، به صورتی که امروزه با کاربرد این تکنیکها میلیونها بچه ماهی خاویاری تولید شده در سالن های تفریخ روسیه، ایران و بعضی از کشورهای تازه استقلال یافته حوضه دریای خزر به آبگیرهای ولگا، کورا، سفید رود، دن، کوبان، آمور و چند رودخانه دیگر رها می گردند.

مراحل قبل از تکثیر ماهیان خاویاری

ماهیان خاویاری مولد در مصب و اطراف رودخانه ها در ماه های فروردین و اردیبهشت صید می شوند و شناسایی و انتخاب مولدین در دریا انجام می گیرد. برای انجام این کار باید دو نشانه مهم یکی وضعیت ظاهری ماهی و دیگری شاخص های بیولوژیک آنها مورد توجه قرار گیرد.

وضعیت ظاهری مولدین خاویاری

الف) نشانه های مولدین ماده

1- از حالت فربهی پشت ماهی کاسته می شود به طوری که چربی موجود بین عضلات این بخش از بدن تقریباً ناپدید می گردد.

2- شکم نرم شده و پوست آن کشیده می شود به طوری که اگر ماهی را از دوباله سینه ای آن گرفته و آویزان نگهداریم یک برآمدگی کاملاً مشخص در بخش پایینی شکم ظاهر می گردد که این علامت سرازیر شدن تخمدان های بزرگ و رسیده به شکم ماهی است.

3- پایه باله دمی لاغر و کم عرض تر می شود

4- در ماهیان مولد ماده ای که آخرین مراحل رسیدگی تخمدان های خود را می گذرانند با مختصر فشار روی شکم معمولاً تعدادی تخم از منفذ تناسلی آنها خارج می شود.

ب) نشانه های مولدین نر

1- پشت فربهی دارند

2- شکم ماهی نر مولد نسبت به غیر مولد بر آمده تر است. اگر چه به وضوح برآمدگی شکم ماده مولد نیست.

3- یک شیار کم و بیش نا محسوس در سرتاسر طول شکم ماهی ظاهر می شود.

4- پایه دمی کم عرض تر می شود.

نشانه های بیولوژیکی

به طور کلی امکان اخذ ارتباط بین سن مولدین ماده و بعضی نشانه ها مانند رسیدگی نسبی تخمدان و درجه قدرت تولید آنها، مرگ و میر تخم ها طی مراحل جنینی و وزن لاروها بعد از خروج تخم ها امکان ندارد. بر عکس پیدایش بعضی از آثار بیولوژیک به نوبه خود می تواند در انتخاب بهترین مولدین مفید واقع گردد. در جدول زیر یک سلسله از نشانه های ریختی سه گونه از ماهیان مهم خاویاری قابل تکثیر و پرورش که به انتخاب مولدین کمک می نمایند، آورده شده است. برای ارزیابی شاخص های ریختی کافی است طول و وزن هریک از مولدین را پس از صید در صیدگاه تعیین نماییم.

روش حمل و نقل مولدین خاویاری

حمل و نقل مولدین بر حسب گونه و تسهیلات در دسترس به کارگاه به طور دسته جمعی یا فردی انجام می شود. این عمل یا به وسیله قایقی به نام قایق حوضچه ای با آبخور صاف که در بخش عقب خود دارای سوراخی برای ورود و خروج آب جهت ثابت نگهداشتن سطح آب داخل آن است، صورت می گیرد که معمولاً به علت دوری راه و نبود جاده مناسب می باشد و یا با تانکر محتوی آب و مجهز به کپسول اکسیژن مولدین را به محل کارگاه تکثیر منتقل می کنند.

ذخیره سازی مولدین خاویاری

ظرفیت حوضچه های مولدین طوری پیش بینی شده است که بتوانند انواع ماهیان خاویاری را با توجه به جثه و وزن در آنها جای داد. ظرفیت این حوضچه ها طوری است که می توانند دو قطعه فیل ماهی 150 کیلو گرمی یا 10 قطعه تاسماهی 15 تا 20 کیلو گرمی را با دبی آب 3 لیتر در ثانیه و حرارت 15 – 17 درجه سانتیگراد در خود جای دهند. اثر درجه حرارت در رسیدگی تخمدان و همچنین جاری شدن تخم ها از اهمیت خاصی بر خوردار است. برای این که این دو مرحله در بهترین شرایط ممکن به ثمر برسند، مولدین ماده را نباید در آبی از حوضچه با درجه حرارت کمتر از درجه حرارتی که در آن صید شده اند ذخیره سازی نمود و درجه حرارت حوضچه باید سه بار در روز اندازه گیری و کنترل شود. نگهداری مولدین در و حوضچه ذخیره نباید بیشتر از 10 روز تجاوز کند. در بعضی از مواقع وقتی تعداد مولدین نر کم است، باید آنها را برای مدت زمان بیشتری در حوضچه های ذخیره سازی نگهداری نمود تا بتوان برای دومین بار از آنها اسپرم گیری به عمل آورد. طبق معمول باید مولد نر و ماده را از هم جدا نگهداری کرد ولی بعد از تزریق عصاره هیپوفیز به مولدین ماده در جمع آنها یک مولد نر هم رها می سازند.

آماده سازی مولدین خاویاری

برای آماده سازی مولدین سه عامل مهم وجود دارد که هر کدام به تفصیل شرح داده می شوند.

زمان تزریق عصاره هیپوفیز

این زمان مطابق است با میزان درجه رسیدگی تخمک ها که عملاً با مرحله پنج گامتوژنر تخمدان ها مطابقت می نماید. بدین معنی که هسته در داخل تخم باید به طرف قطب حیوانی حرکت کرده باشد این مرحله را با انجام آزمایش زیر می توان به آسانی مورد کنترل قرار داد. به کمک یک سوند چند تخم از مخرج مولد برداشته و آن را داخل مقداری آب جوش به مدت 3 الی 5 دقیقه وارد می کنیم. سپس تخم های پخته شده را از سمت قطب حیوانی به قطب گیاهی برش می دهیم و فاصله هسته تا قطب حیوانی a و قطر تخم از سمت قطب حیوانی به گیاهی b نامگذاری شده و در داخل فرمول قرار می دهیم . معمولاً مقدار بالای 7 به هورمون پاسخ مثبت نشان می دهد. 100× GV=a/b

مقدار لازم عصاره هیپوفیز

برای تزریق مقدار هیپوفیز با توجه به وزن مولد و دمای آب بر اساس جدول زیر محاسبه می شود. جهت تزریق از غده های هیپوفیز ماهیان خاویاری که قبلاً در صیدگاه ها تهیه و در آستون نگهداری و سپس خشک گردیده استفاده می شود. به هنگام تزریق مقدار هیپوفیز مورد نیاز توسط ترازو های دیجیتال با دقت 0.01 گرم توزین و در مقدار 2 سی سی سرم فیزیولوژی یا گلیسیرین حل و به مولد تزریق می شود.

تزریق دو مرحله ای می باشد مرحله اول 10 درصد از محلول و بعد از 12 ساعت 90 درصد باقی مانده از محلول را به مولد ماده تزریق می کنیم. برای مولد نر مقدار هیپوفیز نصف مقدار مولد ماده می باشد و در یک مرحله که همزمان با مرحله دوم مولد ماده می باشد تزریق می شود.

روش تزریق عصاره هیپوفیز

تزریق عصاره هیپوفیز در گونه ماهی خاویاری و جنس آن از طریق تزریق عضلانی صورت می گیرد. بهترین محل تزریق معمولاً از طرف سر در بخش پشتی پهلوی ، بین پلاک های استخوانی دوم و سوم پشتی در جهت امتداد سر می باشد. معمولاً ارتفاع آب استخر را بعد از تزریق به 15 سانتیمتر کاهش می دهند.

کنترل رسیدگی جنسی ماهیان خاویاری

وقتی مولد ماده به رسیدگی جنسی رسید مجرای تناسلی آن قرمز و متورم می شود. با استفاده از جداول زیر می توان زمان رسیدگی جنسی مولدین را برای تخم کشی مشخص نمود. مثلاً در دمای 14.2 درجه سانتیگراد برای مولدین چالباش بعد از 28 ساعت از تزریق آماده تخم کشی می باشند.

طرز برداشت مواد تناسلی از مولدین ماده

زمانی که تصمیم به تخم گیری از مولدین گرفته می شود برای جلوگیری از اضطراب و حرکت شدید داخل استخر ذخیره سازی ابتدا با بریدن پایه کمان آبششی و خارج نمودن خون از بدن آنها را از حرکت باز داشته در انتها وقتی که ماهی بی حرکت گردید سطح بدن و آبششهای آن را دقیقاً شسته و از بقایای خون و وجود هر نوع ذرات دیگر پاک کرد زیرا حضور هر نوع جسم خارجی احتمال ایجاد لقاح کاذب و نهایتاً بکرزایی را در بعضی از تخمها زیاد می کند. مولدین ماده ازون برون و تاسماهی را از طریق دهان به قلاب سقفی محل کارگاه آویزان می نمایند و برای مهار بهتر فیل ماهی آن را به طنابی بلند که از یک قرقره می گذرد آویزان می کنند در این حالت دم ماهی نیز باید با طناب بسته شده باشد. بدن مولد را به دقت پاک می کنند و برای خارج کردن تخم ها چاقو را با احتیاط به منفذ تناسلی آن وارد و با ملایمت هر چه تمام تر شکافی از طرف پایین به بالا در طول خط شکمی تا نزدیکی قلب ماهی ایجاد می کنند. در این موقع تخم های ماهی مستقیماً به داخل تشتکی که قبلاً در زیر آن قرار داده شده جاری می شود.

طرز برداشتن اسپرم از مولدین نر

نظر به اینکه عمل لقاح مصنوعی پس از برداشت تخم از مولدین ماده باید سریعاً انجام گیرد بنابراین مقدار اسپرم لازم باید از پیش در دسترس باشد. برای اسپرم گیری از ماهی شیپ، اوزن برون وتاسماهی با ایجاد فشار از طریق خم کردن مولد نر در استخر اسپرم آن خارج می شود. برای اسپرم گیری از مولد نر فیل ماهی آن را در داخل استخر به صورت خوابانده به پشت نگه می دارند و سر سرنگ بزرگی را که طرف مقابل آن مجهز به یک لوله کائوچویی است وارد منفذ تناسلی ماهی می نمایند و به کمک آن حداکثر اسپرم را از بدن فیل ماهی نر خارج می کنند. پس از اسپرم گیری می توان با 5 روز استراحت دادن به مولد نر و تزریق سه چهارم مقدار اولیه دوباره از مولد نر اسپرم گرفت.

لقاح ماهیان خاویاری

پس از تخم گیری از مولد ماده مقدار تخم وزن می شود و به ازاء هر کیلو گرم تخم 10 میلی لیتر اسپرم که از مخلوط کردن اسپرم چند مولد نر می باشد را در دو لیتر آب رقیق می کنیم ( تا از پلی اسپرمی جلو گیری شود ) و به تشتک حاوی تخم وارد کرده و به مدت 5 دقیقه آن را به هم می زنیم تا عمل لقاح با موفقیت صورت گیرد. بعد از سپری شدن 5 دقیقه سه الی چهار بار با 5 لیتر آب مخلوط تخم و اسپرم را شستشو می دهیم تا اسپرم اضافه خارج شود. بعد از شستشو با مخلوط گل 10% به مقدار 3 لیتر به مدت 40 تا 50 دقیقه چسبندگی تخم را از بین می بریم. و بعد از آن تخم ها را به انکوباتور های یوشچنکو منتقل می کنیم. در این انکوباتور مقدار 1.5 کیلو گرم تخم لقاح یافته را در هر یک از مخازن ریخته و 0.05 لیتر در ثانیه به ازاء هر کیلو تخم احتیاج می باشد.

شرایط دمای برای نمو تخم به این صورت است که تاسماهی 20 – 15 ، ازون برون 22 – 15 و فیل ماهی 15 – 8 می باشد. معمولاً بین 3.5 تا 6 روز بعد از لقاح تخم ها هچ می شوند.