تحقیق درباره تفاوت دنيا و آخرت

فهم دقيق تفاوت بين عالم دنيا و عالم آخرت برای اهل ايمان يکی از نکات مهم است که در صورت فهم آن تأثير به سزايي بر اعتقادات و بدنبال آن بر رفتارشان خواهد گذاشت لذا بر آن شديم که با استفاده از سخنان شخصيتهای مهم عالم اسلام تفاوت اين دو عالم را شرح دهيم باشد که اهل ايمان از آن بهره کافی برند . 
* مفهوم دو کلمه دنيا و آخرت از جنس مقوله مضاف اند و هر يک از دو امر متضايفين بدون ديگری شناخته نخواهند شد و به همين جهت گفته اند :" الدنيا مزرعه الاخره " وعارف کامل با مشاهده احوال و اوصاف انسان در اين عالم به چگونگی احوال ايشان در روز قيامت و مقام و منزلت او در نزد خدا پی می برد . و اين مسئله که حکمای کامل و راسخ در حکمت فهميده اند مدخليت به سزايي در تحقيق معاد جسمانی و روحانی و بسياری مسايل اعتقادی دارد .

* بدانکه عالم جسمانی ضدعالم روحانی است چنانکه دنيا ضد آخرت است و بدانکه درنگ ما در اين عالم اندک خواهد بود و ما را در اينجا نخواهند گذاشت . همجنانکه آمدن ما به اختيار نبود ، رفتن ما هم به اختيار نخواهد بود .و بدانکه اين متاعی که اينجا می خيزد لايق آنجا نيست و آن عالم را متاعی خاص است . و آنچه از اين عالم خيزد هم اينجا خرج می توان کرد . اما اين عالم يک خاصيت دارد که متاع نيمه کاره آن عالم ، اينجا تمام کنند .

 * عالم قبل از مرگ يعنی دنيايي که هم اکنون در آن زندگی می کنيم با عالم بعد از مرگ يعنی جهانی که با مردن به آنجا می رويم ، دو عالم جدا از هم هستند . تا در دنيا هستيم از عالم بعد از مرگ بی خبريم و چون به عالم بعد از مرگ انتقال يافتيم از دنيا منقطع می شويم . جالب آنکه انتقال از اين عالم به آن عالم با سرعت و در مدت کوتاه انجام می پذيرد و محتضر ظرف يک يا چند لحظه دار دنيای گذران را ترک می گويد و به عالم ناشناخته بعد از مرگ وارد می شود .

برای تقريب به ذهن و روشن شدن مطلب می توان عالم قبل از مرگ را به عالم خواب و انتقال به عالم بعد از مرگ را به بيدار شدن از خواب تشبيه نمود .

در سخنان اوليای دين(ص) آمده است که : " الناس نيام اذا ماتوا انتبهوا " طبق تعاليم اسلام ، دنيای گذران برای انسانها دار خودسازی ، انجام وظايف و جای اداء تکاليف اسلامی و انسانی است و عالم آخرت برای انسانها دار حساب و کتاب و محيط پاداش و کيفر باريتعالی است اين مطلب در سخنان علی عليه السلام چنين آمده است : " و ان اليوم عمل و لا حساب و غداً حساب و لا عمل " امروز روز عمل است نه روز حساب و فردا روز حساب است نه روز عمل .

* اما وجوه افتراق دنيا و آخرت از نظر ملاصدرای شيرازی :

1- هر جسدی در جهان آخرت ، دارای جان است بلکه ذاتاً زنده و جاويدان است . در حالی که جسدهای در اين جهان يافت می شود که از جان بی بهره اند . جسدهای اين جهان جانهايشان عارضی است و از تن ها جدايي دارد .

2- تن های اين جهانی ازجهت استعداد ، پذيرنده صورت جانها هستند يعنی تا تن مادی به کمال مرتبه جنين نرسد . برای پذيرفتن صورت جان ، آماده نمی گردد . در صورتی که جانهای آن جهانی فاعل بدنهای خود توانند بود . و فاعليت آنها بر وجه ايجاب است . يعنی توانند که در جهان برزخ بدنهای مثالی برای خود ايجاد کنند .

پس در اينجا تن ها و ماده به حسب استعدادهايي که دارند کامل می گردند تا اينکه به مرتبه جانها ره جويند ، ليکن در آنجا جانها در تن ها اثر می گذارند و اثر آنها چنان است که تن ها را که پرتو آنها هستند ، ايجاد می کنند .

3- مرتبه قوه در اين جهان از لحاظ زمان بر مرتبه فعل تقدم دارد . يعنی هر فردی از چيزها که قوه دارند ، بر فرد فرد فعل خود تقدم خواهند داشت . فعل هم در اين جهان بطور کلی از لحاظ ذات و علت بر قوه تقدم دارد . يعنی تا فعليت های محض وجود نداشته باشد ، چيزهايي آميخته به قوه ايجاد نمی شود . پس بايد دانست که فعليتها بر قوه تقدم دارد . اين تقدم ، تقدم ذاتی و بالعليه می باشد . اما در جهان آخرت قوه به حسب ذات و وجود بر فعل تقدم دارد و در آنجا بدن مثالی تواند آفريد .

4- فعل در اين جهان از قوه شريفتر و گرانبارتر است . زيرا غايت قوه ، فعل است . اما در آن جهان قوه از فعل تواناتر است . زيرا در آنجا قوه فاعل فعل است و او تواند اندام مثالی بيافريند .

5- اندامهای مثالی آن جهانی به اعتبار اعداد تصورات جانها و ادراکاتی که دارند غير متناهی هستند .

زيراکه برهان تناهی ابعاد بر آنها جاری نمی باشد . بلکه اين برهان در جهان عناصر تواند بود . بدنهای آن جهانی به اعتبار جانهای خود ، غير متناهی هستند و با هم تزاحم مکانی ندارند . و هيچ يک با ديگری از درون و برون در تنگنای جا نمی باشند و هر انسانی خواه خوشبخت و خواه شقی جهانی دارد که از جهان خاکی بزرگتر تواند بود . و اين جانها هر يک اسقلال دارند و در يک نظام و يک قانون نمی باشند . و هر يک از رستگاران آنچه خواهد از ملک و فراخی جا ، می تواند بدست بياورد . سخن ابويزيد بر اين سخن گواه است " لو انّ العرش و ما حواه دخل فی زوايه من زوايا قلب ابی يزيد لما احسّ به " . 
6- اندامهای آن جهان با آن بزرگی و عظمت از باغها ، نهرها ، غرفه ها ، خانه ها ، قصرها ، ازواج مطهّره ، حور و آنچه بر بهشتيان از خدم و حشم و غلامان می باشد . به وجود واحد می تواند باشد .

 پيدايش اينها که گفته شد به واسطه جانی است که بر پايه سعادت رسيده و به اينها احاطه دارد و اينگونه نعمتها می تواند بيافريند . البته پر واضح است که احاطه اين انسان با تأييد خداوند عالميان است .

حال دوزخيان نسبت به آنچه بدانها دچارند از آتش و غل و زنجير و مار و مانند اينها مانند بهشتيان نيست . بلکه اينان محاط اند و جز اندوه مايه نمی گيرند ، زيراکه اينها نتيجه اخلاق و ملکات و عادتهايي است که بدان خو گرفته بودند . " فقد احاط بهم سرادقها" (کهف-28) و " و انّ جهنم لمحيطه بالکافرين " (بقره-49) بر اين سخن گواه است . (4)

* اما وجوه افتراق دنيا و آخرت از نظر ملامحسن فيض کاشانی :

1- دنيا و آنچه در آن است ناچار روزی فانی خواهد شد ، زيراکه دنيا به خاطر دنيا آفريده نشده است . بلکه آفرينش آن به خاطر اين بوده که وسيله ای برای حصول به عالم آخرت باشد . پس چونکه مقصود بالذات نيست پايان پذير خواهد بود . ولی برعکس عالم آخرت مقصود بالذات است و دار قرار بوده و همواره با بقاء خالق باقی خواهد بود .

2- آنچه در دنيا بالقوه است به خاطر اين اينست که فعليت پذيرد ، بنابراين امر بالقوه در دنيا پيوسته بر امر بالفعل مقدم می باشد ، ولی عالم آخرت عکس عالم دنياست ، زيراکه در آنجا امر بالفعل مقدم است نه بالقوه .

3- در دنيا بدن به حسب استعداد نفس خود را می پذيرد ، ولی در آخرت نفس به حسب استيجاب و استلزام بدن خود را می آفريند . به عبارت ديگر در دنيا اين بدن است که بر حسب استعداد و بر اثر تکامل به مرحله نفس واصل می گردد ، ولی در عالم آخرت فيض الهی بر سبيل تنزل در آغاز به نفس می رسد و سپس از نفس است که بدن ناشی می گردد .

4- در دنيا قوه خيال همواره با حواس ظاهره متفاوت است ، ولی در عالم آخرت خيال عين حواس بوده و با آنها متحد می باشد . به همين جهت است که گفته شده است : " بهشت جای لذت خيالی نيست " زيرا خيال به معنی متعارف کلمه مقتضای وهم است و معنی آن اين است که کسی چيزی را تخيل کند ، و چون امکان دسترسی به آن ندارد در آرزوی آن به سر برد .که گفته اند : " آرزو سرمايه مفلسان است " در عالم آخرت بين آرزو و واقعيت فاصله نيست و حاکميت صدق و حقيقت آشکار است . وجه تسميه عالم آخرت به " الحاقه" نيز همين است زيرا در آنجا حاق و حقيقت هر چيزی آشکار است و از کذب ، بطلان و آرزو نيز خبری نيست .

آنچه خواهد دلت همان بينی ..................... آنچه بينی دلت همان خواهد

5- در دنيا شهوت تابع مشتهی است ، ولی در عالم آخرت مشتهی تابع شهوت

است . يعنی انسان در دنيا چيزی را می بيند و می خواهد ، اعم از اينکه به آن برسد و يا نرسد ، ولی در عالم آخرت آنچه را می خواهد حاضر می بيند . بدين معنی که حضور اشياء برای انسان مستلزم قطع مسافت نيست ، و به اين ترتيب بين وجود شئ و حضور آن فاصله نمی باشد .

6- در عالم آخرت آنچه ماده اخروی ناميده می شود نسبت به ماده دنيوی از حيث صورت شريفتر بوده و از جهت قبول انفعال از فاعل نيز سريعتر می باشد . زيرا ماده اخروی از جهت ذات لطيف تر از ماده دنيوی است و به موجودات روحانی نزديکتر است . اين نوع تفاوت بين موجودات دنيوی نيز محقق است . به طور مثال آب از خاک لطيف تر است همانگونه که هوا از آب لطيف تر به شمار می رود . همچنين است روح حيوانی از خاک و آب لطيف تر است . و لطافت نفس ناطقه انسانی با همه مراتبی که دارد از لطافت انوار حسی به مراتب بيشتر است .

7- در عالم دنيا زمين ما را در خود جای می دهد و ما نيز در آن مسکن می گزينيم ، ولی در عالم آخرت همين زمين است که همانگونه که خداوند می خواهد ما را بيرون می راند " و اخرجت الارض اثقالها ...يومئذ تحدث اخبارها (زلزال -2 ) .

8- عالم دنيا عالم حکمت و علل و اسباب است ، در حالی که عالم آخرت ، عالم قدرت و شگفتی است . و اين به جهت آن است که قدرت ، غيرمتناهی را به صورت متناهی در می آورد ، کما اينکه بر عکس امر متناهی را به صورت غير متناهی جلوه گر می سازد . به طور مثال : يک حالت از حالات اهل بهشت يا اهل جهنم به گونه ای است که در نظر صاحب آن از ازل تا ابد را فرا می گيرد ، و همين حالت که حالت واحده است از صاحب آن به ديگری منتقل می گردد . البته بدانگونه که خدا می خواهد . اين امر از اسرار است و قبول آن برای عقل بسيار مشکل می باشد .

9- در عالم آخرت همانگونه که عدد نفوس در نظر حکما غير متناهی است بدن ها نيز می تواند غير متناهی باشد ، زيراکه در آنجا وجود غير متناهی ممتنع نبوده و تنگی و تزاحم محقق نمی باشد . زيرا در آنجا بعد و مکان نيست و اتصال امور به يکديگر ، اتصال عقلی است . به همين جهت هر چه کثرت بيشتر گردد و اتصال فزونی يابد لذت و خوشی هر يک از ديگری بيشتر خواهد بود .

10- در دنيا بدن دنيوی به گونه اي است که از اخلاط ترکيب يافته است ، اين اخلاط نيز همواره دستخوش تغيير و تحول بوده و در معرض آفات قرار گرفته اند ، ولی بر عکس بدن اخروی از آفت فساد و نابودی مصون است .

" لا يمسّنا فيها نصب و لا يمسّنا فيها لغوب " (فاطر-35) .

11- عالم آخرت عالمی است که به خداوند نزديک بوده و در آن ، انسان با خداوند سخن می گويد ، ولی

عالم دنيا از خداوند دور است و در حد ذات خود نيز هالک و معدوم می باشد .در اين جهان خدا با انسان سخن نمی گويد مکالمه و گفتگوی پيامبران با خداوند اگر چه در اين جهان به وقوع پيوسته است ، ولی اين گفتگوها نوعی از ظهور سلطان آخرت است که بر دلهای آنان متجلی می گردد . 
12- عالم دنيا چنانکه گذشت از حيث هستی بسيار سست است و سستی و ضعف آن به حدی است که وجود هر جزئی از اجزاء آن مقتضی عدم و فقدان جزء ديگر می باشد ، ولی بر عکس عالم آخرت به لحاظ قوت و تماميت مستقل به نفس و مستکفی به ذات بوده و به هيچ وجه نيازمند ماده نمی باشد . در آن عالم از کی و کجا سخن به ميان نمی آيد . به همين جهت وقتی از کی و کجای آن عالم برای اهل دنيا سخن گفته می شود ، ضرب المثل ها و الگوها ضرورت می يابد . به طور مثال در قرآن آمده است " و ما امرالساعه الا کلمح البصر " (نحل - 77) يا در جای ديگر می فرمايد : " جنه عرضها کعرض السماء و الارض " (حديد-21) همانگونه که در اين آيات ملاحظه می شود ، وقتی درباره کی سخن گفته می شود از حداقل زمان يعنی اشاره چشم استفاده می شود و هنگامی که از کجا سخن به ميان می آيد حداکثر وسعت مکان مطرح می گردد. و به همين ترتيب در باطن زمان و مکان ، نوعی قبض و بسط را می توان مورد توجه و بررسی قرار داد .

 13- در عالم آخرت فعل و ادراک يک چيز هستند و يک نفس از نفوس انسانی به منزله يک جهان بزرگ نفسانی است که از اين عالم و آنچه در آن هست بزرگتر می باشد . موجودات جهان بزرگ نفسانی به زنده بودن نفس زنده اند و نفس با ادراک خود آنها را ايجاد می نمايد . چونکه ادراک نفس به عينه نوعی ايجاد به شمار می آيد . معنی آن اين نيست که نفس اول ادراک می کند و سپس ايجاد می نمايد ، بلکه آنچه در اين باب می توان گفت اين است که : نفس ادراک می کند چيزی را که موجود است ، در عين حال ايجاد می کند چيزی را که مدرک است . و در ادراک و ايجاد هيچ نوع تقدم و تأخر نيست . به همين جهت فعل و ادراک در آن جهان يک چيز بوده و مغايرتی بين آنها ديده نمی شود . 
14- از خصلت های اين جهان يکی آنست که يک موجود در آن واحد در دو مکان نيست ، در حالی که يک موجود در عالم آخرت ، آنچنان وسيع و گسترده است که هيچ گونه منع و حجابی در برابر آن قرار ندارد . به طور مثال اگر هزاران شخص خواسته باشند پيامبر (ص) را در هزاران جای به يک حالت مشاهده کنند . هر آينه او را به همانگونه که در دل آرزوی آن را داشتند در مکانهای مختلف خواهند ديد . بنابراين امور عالم اخرت گسترده تر بوده و با خواسته های انسان نيز سازگارتر است .

15- يکی از خصلتهای عالم دنيا اين است که گفته می شود : ماداميکه اين جهان خراب و نابود نشود عالم آخرت ظاهر نمی گردد . بنابراين آخرت از جنس و جوهر دنيا نيست .

16- عالم آخرت عالمی تام و تمام است که با اين جهان مادی در يک سلک منظم نمی گردد . بنابراين عالم آخرت نسبت به دنيا محيط است همانگونه که روح به جسم محيط می باشد . البته اولياء الهی که در اين جهان دگرگون گشته اند می توانند عالم آخرت را مشاهده و در فضای بی کران آن به سياحت بپردازند .

17- عالم آخرت عالم نور و ادراک و جهان حضور و حيات است ، آنچه در آن است نيز زنده و مدرک می باشند . در روايت آمده است : انواع ميوه های بهشتی به هر يک از اولياء الهی چنين گويند : ای ولی خدا لطف فرموده و مرا پيش از ميوه ای که قبل از من قرار گرفته تناول فرماييد . و در قرآن آمده است : " و ان الدار الاخره لهی الحيوان "(عنکبوت-64) . (5)

* پس قالب جسمانی ، دنيايي و فانی را به رنگ آخرت نورانی و باقی حشر کنند که " يوم تبدل الارض غير الارض " (37-11) اگرچه همان قالب باشد اما نه بدان صفت دنيايي . قالب دنيايي را از چهار عنصر خاک ، باد ، آب و آتش ساخته اند ، اما آب و خاک بر وی غالب است که : " من طين لازب " (37-11) و اين هر دو محسوس است و چشم هر دو را ادراک کند ، اين قالب را در عالم آخرت که عالم لطافت است هم از اين چهار عنصر ساخته اند ، اما باد و آتش را غالب کنند که هر دو لطيف است و خاک و آب را مغلوب کنند . و مؤمن را نوری که در دل داشت بر صورت او غالب کنند که : " يسعی نورهم بين ايديهم " (57-12) و " يوم تبيض وجوه و تسود وجوه " (3-106) هم بدين معنی است . پس چون قالب لطيف و نورانی باشد ، مزاحمت روح ننمايد ، زيراکه از او به تصرف زحمت را بيرون برده اند . " و نزعنا ما فی صدورهم من غل " (7-43) همچنانکه شيشه گر خاک و کدورت را از جوهر شيشه بيرون برده و او را شفاف گردانيده ، تا ظاهر و باطن شيشه يکرنگ گردد . از ظاهر آن باطن را می توان ديد ، و از باطن آن ظاهر را می توان ديد . " يوم تبلی السرائر " اشارت بدين معنی است . (6) 
والسلام - حبيب عباس زاده – پاييز 1383

فهرست منابع :

1- الشواهد الربوبيه – تأليف صدرالمتألهين شيرازی – تصحيح سيد جلال آشتيانی – ص33

2- رساله بستان القلوب – مجموعه مصنفات شيخ الاشراق – تصحيح سيد حسين نصر – ج3 ص374

3- گفتار فلسفی – معاد از نظر روح و جسم – تأليف حجه السلام فلسفی – نشر معارف اسلامی

ص103 
4- عرشيه – تأليف صدر المتألهين شيرازی – ترجمه و تصحيح غلامحسين آهنی – ص252

5- معاد از ديدگاه حکيم مدرس زنوزی – تأليف دکتر غلامحسين ابراهينی دينانی – انتشارات حکمت –

ص 155

6- مرصاد العباد – تأليف نجم رازی – به اهتمام محمد امين رياحی- انتشارات علمی و فرهنگی ص

404