تحلیل اثر تعاونیهای کشاورزی بر ایجاد اشتغال

تحلیل اثر تعاونیهای کشاورزی بر ایجاد اشتغال کاربرد رهیافت رگرسیون خطی فازی و تجربیات جهانی در کاهش فقر (مطالعه موردی شهرستان گچساران) چکیده: تعاونیهای کشاورزی در بهبود نظام بهره برداری و همچنین ایجاد اشتغال و کاهش فقر و توزیع عادلانه امکانات نقش مهمی را ایفا می کند. بر این اساس هدف اصلی این مطالعه بررسی اثر شرکت های تعاونی کشاورزی بر ایجاد اشتغال و کاهش فقر در شهرستان گچساران می باشد. داده های مورد نیاز در این مطالعه از طریق 95 پرسشنامه توسط اعضا و 12 پرسشنامه از مدیران عامل تعاونی کشاورزان با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی دو مرحله ای گردآوری گردید، به منظور تحلیل ریاضی این اثرات از روش رگرسیون فازی استفاده شد و از تجربیان جهانی که باعث کاهش فقر و اشتغال زایی می شود ، استفاده شده است. نتایج حاصل از مدل رگرسیون فازی نشان می دهد وام های اعطایی اثر متوسط به بالا و تنوع محصولات تولیدی اثر خیلی زیاد بر اشتغال داشته است و با ایجاد شرکت به تعاونی کشاورزی به موفقیت های چشم گیری به ویژه در زمینه افزایش سهم زنان در تولیدات کشاورزی و درآمدزایی ، دست یافته اند. در کل نتایج بررسی تجربیات کشورهای مختلف نشان که در برنامه ریزی برای مقابله با فقر و اشتغال زایی، ایجاد تعاونیها به تنهایی نمی تواند مؤثر باشد مگر با در نظر جلب اعتماد و مدیریت توانمند و اعطای وام کم بهره و نظارت بر آن، آموزش های ترویجی و پرداخت به موقع قیمت محصولات برای بهبود شرایط موجود ارائه گردیده است.

کلیدواژه ها: تعاونیهای کشاورزی، رگرسیون فازی، اشتغال، فقر ، تجربیات، شهرستان گچساران

مقدمه :

مهمترین دستاوردهای اقتصادی- اجتماعی انسانها از طریق مشارکت فراهم می شود. یکی از اشکال این مشارکت که تأکید بیشتر بر جنبه های انسانی دارد شکل گیری فعالیت ها در تعاونی می باشد.

تعاون یعنی به هم کمک کردن، مددکاری کردن، از ریشه عنوان گرفته شده است. تعاون به معنای وسیع و عام، همانا همکاری و مشارکت دسته جمعی مردم در حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی است.

امروزه تعاون اهرم مناسبی برای توسعه اقتصادی و اجتماعی به شمار می رود که می تواند در استفاده بهینه از شرایط زندگی، کار و تولید، و ارتقای سطح درآمد و وضعیت اجتماعی جامعه مؤثر باشد. تجربه کشورهای توسعه یافته نشان می دهد، تعاونیها بهترین سازمانهایی هستند که موفق شده اند زمیه تجمعی نیروهای پراکنده و متفرق و عین حال با استعداد و با انگیزه را فراهم سازند.

براساس اصل 44 قانون اقتصاد کشور بر سه پایه دولتی، تعاونی و خصوصی بنا شده است . بررسی تعاون و تعاون گری در ایران نشان دهنده آن است که این بخش از اقتصاد کشور ما نیز پیشرفت نسبتاً خوبی دارد.

در مفاد سیاست های کلی اصل 44 قانون اساسی و با ابلاغ آن لوایج اجرایی ، مجوزها و تکالیف متعددی برای شرکت های تعاونی در نظر گرفته شده و یکی از بزرگترین موانع حقوقی، خصوصی سازی در حوزه های زیربنایی، نهادهای مالی، و صنایع بزرگ برداشته شده است. براساس ابلاغیه جهت گیری رسمی نظام اقتصادی کشور باید به سمت توسعه بخش خصوصی و تعاونی باشد بر این اساس، از بخش تعاونی باید به گونه ای حمایت شود تا در پایان برنامه پنج توسعه، سهم آن در اقتصاد کشور بر 25% برسد. این کار از طریق اقدامات حمایتی، رفع موانع و محدودیتها، تشکیل بانک توسعه تعاون و آموزشهای فنی حرفه ای و انعطاف و تنوع در شیوه های افزایش سرمایه و توزیع سهام تعاونیها و امکان ایجاد تعاونیهای جدید در قالب شرکت های سهامی عام صورت می گیرد.

در مملکت ما برای نخستین بار در سال 1303 هجری- خورشیدی در قانون تجارت از شرکت های تعاونی ذکری به میان آمد در سال 1332 ، لایحه قانونی شرکت های تعاونی به تصویب رسیده است.

برپایی شرکت های تعاونی روستایی به سبک جدید در ایران به سال 1314 و توسط اداره فلاحت سابق باز می گردد.

نخستین شکل فعالیت های تعاونی در ایران به صورت مشابه با آنچه امروز است با تشکیل «صندوق های تعاونی روستایی» که در سال 1325 پایه گذاری گردید، در ایران آغاز شد تعاونیهای کشاورزی نیز که بیشتر از نوع تعاونیهای تخصصی هستند از دهه پنجاه شکل گرفته و توسعه یافته است.

در شهرستان گچساران 960 شرکت تعاونی وجود دارد که از این میان 160 تعاونی کشاورزی وجود دارد که حدود 12 تعاونی کشاورزی غیر فعال و پنج تعاونی منحل شده است.

در تعاونیهای فعال کشاورزی 500 نفر شاغل و 1300 نفر عضو می باشند (اداره تعاون شهرستان گچساران)

سه محصول عمده کشاورزی در شهرستان گندم، جو، ذرت و لیموترش می باشد و زمان برداشت محصول اردیبهشت و مهرماه هر سال می باشد.

با توجه به مطالب عنوان شده هدف از انجام این مطالعه بررسی شرکت های تعاونی کشاورزی بر افزایش اشتغال و کاهش فقر در شهرستان گچساران می باشد.

روش پژوهش :

تجربیات جهانی در زمینه نقش تعاونیها در کاهش فقر و اشتغال زایی

در زمینه تعاونیهای کشاورزی و تأثیر آن بر اشتغال و تولید مطالعات زیادی در کشور مختلف صورت گرفته است. دونه و چینهوی (2001) در کشور هند به بررسی اشتغال زایی زنان و تأثیر آن در تقاضای نیروی کار پرداختند. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که شرکت تعاونی نقش مهمی در اشتغال زنان و ایجاد خود اشتغالی برای آنها دارند. همچنین اشتغال زنان در روستا باعث کاهش فاصله بین عرضه و تقاضای نیروی کار در فصول پرکار کشاورزی که نیاز به کارگر غیر خانوار کشاورزی وجود دارد و در فصول دیگر باعث آزاد شدن نیروهای کار جهت تأمین نیرو به ویژه برای صنایع روستایی شده است.

مک فایل (2003) در مطالعه خود به بررسی برنامه 10 ساله توسعه تعاونی ها در ایالات کلرادو و پرداخت نتایج حاصل از مطالعه انسان نشان داد که در طول این دوره در ایالات کلرادو تعاونی ها رشد و توسعه مناسبی داشتند و در افزایش درآمد اعضا و اشتغال زایی نیز بسیار موفق عمل کرده اند. در طول این دوره تعداد اعضا حدود سه برابر و سود سرانه آنها نیز 6/1 درصد افزایش داشته است. همچنین اشتغال زایی تعاونی ها نیز 5/4 درصد رشد نموده است. در بخش کشاورزی تعاونی ها حدود 4/4 درصد افزایش در اشتغال ایجاد کرده و سالانه رشد اقتصادی 4/15 میلیون دلاری داشته اند. در ایران نیز مطالعاتی در زمینه تعاونی های کشاورزی و تأثیر آن بر اشتغال و تولید صورت گرفته است.

اکبرپور دباغی (1388) در مطالعه خود به بررسی نقش تعاون در توسعه کارآفرینی در استان آذربایجان شرقی پرداخت نتایج این مطالعه نشان داد که پنج شاخص (برون سازمانی) شامل 33 عامل از دیدگاه 3 گروه جامعه آماری با شدت تأثیر زیاد به عنوان عامل مؤثر بر توسعه کارآفرین ذکر شده است. به اعتقاد دو گروه دیگر از جامعه آماری عملکرد تعاون از نظر این پنج شاخص در حد متوسط به پایین ارزیابی شده است.

امینی و خیاطی (1385) ، با استفاده از رگرسیون خطی فازی، در مطالعه خود به بررسی عملکرد تعاونی های آب بران استان اصفهان در منطقه جرقویه پرداخت. نتایج مطالعه نشان داد که شاخص های در نظر گرفته جه گرایش کشاورزان به تعاونی های آب بران بسیار کم ارزیابی شده و همکاری کشاورزان با نهادهای مختلف ضعیف می باشد. نجفی (1388) در مطالعه ای به بررسی تجربیات جهانی در زمینه نقش تعاونیها در کاهش فقر و اشتغال زایی پرداخته است. نتایج مطالعه نشان داد که میان ممالک در حال توسعه، کشورهای هند، پاکستان و بنگلادش که با فقر گسترده دست به گریبان بوده اند با ایجاد شرکت های تعاونی کشاورزی به موفقیت های چشمگیری به ویژه در زمینه افزایش سهم زنان در تولیدات کشاورزی و درآمدزایی، دست یافتن و همچنین نتایج تجربیات کشورمان مختلف نشان داد که در برنامه ریزی برای مقابله با فقر و اشتغال زایی، ایجاد تعاونی بدون در نظر گرفتن شرایط اقتصادی اجتماعی و فرهنگی، جذب اعتماد اعضا و مدیریت توانمند از طریق جذب نیروهای کارآمد به تنهایی نمی تواند مؤثر باشد.

در مطالعه حاضر ، به منظور بررسی عوامل مؤثر بر اشتغال اعضاء تعاونی های کشاورزان از روش رگرسیون خطی فازی با استفاده از اعداد مثلثی متقارن استفاده شد. به منظور دست یابی به اهداف پژوهش، دو دسته متغیر وابسته و متغیرهای مستقل طراحی شده است. متغیر وابسته در پژوهش حاضر، عوامل مؤثر بر ایجاد اشتغال در تعاونی های کشاورزی می باشد و متغیرهای مستقل در قالب طیف لیکرت مورد مورد بررسی قرار گرفت. هر یک از این گزینه ها در این طیف (هیچ=1، بسیار کم= 2، کم=3، متوسط = 4، زیاد=5 و خیلی زیاد=6) وزن مخصوص به خود را دارند با توجه به اینکه این مطالعه، نگرش اعضاء تعاونی کشاورزان را نسبت به خدماتی که تعاونی کشاورزان به آنها ارائه می دهد، مورد بررسی قرار داده است؛ در نتیجه متغیرهای اصلی به کار رفته در این مطالعه عوامل مؤثر بر اشتغال شامل هفت شاخص خدمات ترویجی، عضویت در تعاونی، اعطای وام و تسهیلات بانکی، خرید محصولات کشاورزی توسط اتحادیه تعاونی کشاورزان، فروش نهاده ها توسط تعاونی ، مهارت مدیران عامل تعاونی ها و تنوع محصولات تولیدی می باشد. جدول (2) همچنین در این مطالعه عوامل مؤثر بر تولید کنندگان عضو تعاونی های کشاورزان شامل هشت شاخص سابقه کار کشاورزی، سطح تحصیلات، وام های اعطایی به کشاورزان، خرید محصولات تولیدی توسط اتحادیه تعاونی کشاورزان از اعضاء ، فروش نهاده های کشاورزی توسط اتحادیه به کشاورزان ، مهارت مدیران عامل تعاونی های کشاورزان، خدمات ترویجی و تنوع محصولات تولیدی می باشد. جدول (3) در مطالعه حاضر ماهیت متغیرها به صورت مبهم و در قالب مقیاس ترتیبی سنجیده شده است، لذا برای تحلیل این نوع متغیرها از منطق فازی (شیوه استدلال متداول در مورد این گروه از متغیرها) مورد استفاده قرار گرفته است (ترانو و همکاران، 1992). مقیاس بکار گرفته در این تحقیق طیفی از متغیرهای زبانی را در برمی گیرد که از هیچ آغاز و به «بسیار زیاد» ختم می شود. جامعه آماری پژوهش حاضر کلیه اعضای عضو تعاونی کشاورزان در بخش های مختلف شهرستان گچساران می باشد. برای بدست آوردن نمونه مورد نظر از روش نمونه گیری تصادفی چند مرحله ای بهره گرفته شد. بدین منظور ابتدا مناطق مختلف استان را براساس روش دومارتون گسترش یافته به سه ناحیه آب و هوایی مختلف سردسیر، معتدل و گرمسیر تقسیم شد (حقیقت، 1389) و از هر منطقه یک بخش انتخاب گردید. بخش های نمونه شامل لیشتر (گرمسیر)، امام زاده جعفر (معتدل) و دیل و آرو (سردسیر) می باشند. در مرحله بعد، تعدادی روستا به طور تصادفی از این بخش ها، انتخاب و در نهایت در هر روستا نمونه ای تصادفی از اعضای تعاونی های بصورت تصادفی جهت تکمیل پرسش نامه انتخاب شدند. حجم نمونه لازم برای انجام تحقیق با استفاده از جدول ارایه شده توسط جرسی مورگان ، (جرسی مورگان ، 1970)، 95 پرسش نامه محاسبه گردید. جدول (1)

رگرسیون های فاز :

منطق فازی که در برابر منطق کلاسیک مطرح گردید، ابزاری توانمند جهت حل مسائلی که وابسته به سیستم های پیچیده ای که درک آنها مشکل و یا مسائلی که وابسته به استدلال، تصمیم گیری و استنباط بشری بشمار می آید. بطور کلی سیستم های فازی را می توان برای مدلسازی عدم قطعیت هایی که مربوط به عدم صراحت و عدم شفافیت مربوط به یک پدیده یا ویژگی خاص و یا مبهم بودن نحوه ارتباط بین متغیرهای مستقل و وابسته می باشد، بکار برد (کورپزان دزفولی، 1384). در سال 1965 پرفسورزاده، تئوری مجموعه های فازی بنیان نهاد. در اصل تئوری فازی قادر است به کمک ریاضیات کلاسیک و نهاده های استاندارد آن را به فرایند شناخت انسان که در بسیاری از موارد نادقیق و مبهم است، شکل ریاضی بدهد. این تئوری باعث شد که ساده انگاری مدلهای قطعی بهبود یافته و مدلهای ریاضی سازگاری بیشتری با جهان واقعی داشته باشند. در زبان طبیعی و استدلال های متداول انسانی اغلب از متغیرهایی همچون کم ، زیاد تا حدودی و ... که مقادیرشان نادقیق و مبهم است بیشتر استفاده می شود تا متغیرهای معمولی که مقادیرشان دقیق و کاملاً مشخص است. چنین متغیرهایی اصطلاحاً متغیرهای زبانی نامیده می شوند و موضوع بحث نظریه مجموعه های فازی می باشد (باکلی و همکاران، 2002). در واقع یکی از مزایای مدل های رگرسیون فازی، تبدیل مفاهیم کیفی به اعداد قابل فهم ریاضی می باشد. بطوریکه در بررسی مطالعات پیشین این قبیل مفاهیم در قالب محاسباتی مانند میانگین گیری تفسیر می شدند (کوره پزان دزفولی، 1384).

عدد فازی مثلثی متقارن :

عدد فازی مثلثی متقارن نامیده می شود (کریمی، 1993). اگر پهنای چپ و راست عدد فازی مثلثی با هم برابر باشند. در چنین شرایطی را عدد فازی مثلثی متقارن می نامند و با نمایش می دهند. تابع عضویت به صورت نمودار (1) خواهد بود (ترانو و همکاران، 1992).

(1)

برشهای : زیر مجموعه (معمولی) عناصری از x که درجه عضویت آنها در مجموعه فازی حداقل به بزرگی باشد. برش (یا مجموعه تراز وابسته به نامیده می شود و با نشان داده می شود (طاهری ، 1378).

رگرسیون فازی :

رگرسیون خطی فازی (FLR) اولین بار توسط تاناکا و همکاران در سال 1980 مورد مطالعه قرار گرفت.

شکل کلی رگرسیون فازی به صورت زیر است :

(2)

که در آن متغیر وابسته یا خروجی فازی ، بردار حدودی یا متغیرهای مستقل دارای مقادیر حقیقی و یک مجموعه از اعداد فازی است. حال، هدف تحلیل رگرسیون این است که با استفاده از یک مجموعه از اعداد حقیقی که به صورت نشان داده شده اند، پارامترهای فازی را به گونه ای تعیین کنیم که مدل (2) بهترین برازش را به نقاط داده شده داشته باشد. (ترانو و همکاران 1992)، برای تعیین میزان خوبی بر ارزش مدلهای رگرسیون فازی از معیار میانگین مجموع مربعات خطا (MSE) استفاده شده است که براساس معادله زیر قابل محاسبه است :

(3)

در این رابطه برابر با مقدار واقعی و برابر با مقادیر پیش بینی شده است (ین و همکاران، 1991). هدف رگرسیون فازی با داده های غیر فازی تعیین ضرایب ها در رابطه (2) است، به طوری که اولاً خروجی فازی، یعنی برای تمامی مقادیر مقدار معین h که توسط کاربر تعیین می گردد، بزرگتر باشد به بیان دیگر رابطه 4 صادق باشد.

(4)

که با افزایش میزان فازی بودن خروجی ها نیز افزایش می یابد و ثانیاً ضرایب فازی به گونه ای باشد که پهنای خروجی فازی برای تمام مجموعه داده ها مینمم گردد. بنابراین برای حل یک رگرسیون خطی با ضرایب فازی و داده های غیر فازی کافی است یک مدل برنامه ریزی خطی حل گردد. از این رو طبق رابطه (4) و تابع عضویت حالت متقارن، خروجی فازی نیز یک عدد فازی مثلثی متقارن می باشد که محدودیت های مدل و تابع هدف آن به صورت زیر به دست می آیند (کوره پزان دزفولی 1384).

(5) تابع هدف

(6) محدودیت ها

(7)

در نامعادلات بالا h همان برش نشان دهنده مشاهده j ام برای متغیر I ام است.

می توان تابع هدف رابطه (5) را با توجه به 2mn محدودیت تولید شده توسط m مشاهده، مینیمم کرد.

نتایج و بحث

تعیین اثر شاخص های تعاونی کشاورزان بر اشتغال

در این قسمت به منظور بررسی میزان هر یک از شاخص ها بر اشتغال، ضرایب مدلهای رگرسیون فازی در حالت متقارن برآورد می شود. برای تعیین ضرایب در حالت متقارن ابتدا تابع هدف را مشخص نموده و سپس با توجه به محدودیت های تعریف شده آن را مینیمم می نماییم.

تعیین ضرایب مدل

مینیمم تابع با توجه به محدودیت های تابع فوق یک مسأله برنامه ریزی خطی است که توسط نرم افزار QSP حل می شود. جدول (4). با جایگذاری ضرایب فازی به دست آمده از نتایج جدول (4) در معادله رگرسیونی مقدار خروجی فازی به صورت عدد مثلثی متقارن خواهد بود. بنابراین با استفاده از نرم افزار Fuzzy tech اقدام به نافازی سازی می نماییم. نهایتاً با مقایسه مدل برازش شده با مقدار واقعی می توان MSE مدل را به دست آورد. بنابراین در حالت متقارن، مدل رگرسیونی به صورت زیر خواهد بود.

: شاخصهای عضویت اعضاء در تعاونی کشاورزان

: شاخص خرید محصولات از کشاورزان توسط اتحادیه تعاونی کشاورزان

: شاخص فروش نهاده های کشاورزی به کشاورزان توسط اتحادیه کشاورزان

: مهارت مدیران عامل تعاونی کشاورزان

: آموزش های ترویجی توسط تعاونی کشاورزان به اعضاء

نتایج حاصل از جدول (4) و معادله (8) نشان می دهد برازش مدلهای رگرسیونی برای حالت های مختلف h مقدار مینیمم تابع هدف و MSE مدل های گوناگون یکسان است. معادله (8) نشان دهنده آن است که تأثیری در اشغال اعضاء تعاونی کشاورزان نداشته اند. ضریب صفر نشان دهنده این است که عضویت اعضاء تعاونی کشاورزان تأثیری بر اشتغال اعضاء نداشته است. به گفته اعضاء، با عضویت اعضاء در تعاونی کشاورزان باعث ایجاد اشتغال در بین اعضای خانوار آنها نشده است. براساس نتایج، خرید محصولات دامی ( ) توسط اتحادیه تعاونی کشاورزان بر اشتغال اثری نداشته است. شاخص فروش نهاده های کشاورزی به کشاورزان نیز در حد هیچ برآورد شده و بیانگر این مطلب است که اتحادیه تعاونی کشاورزان در ارائه خدمات و فروش به اعضاء به خوبی عمل نکرده است. شاخص مهارت مدیران عامل تعاونی کشاورزان نیز در حد هیچ برآورد شده و نشان دهنده این موضوع می باشد که مدیران عامل تعاونی ها اکثراً در رشته هایی تحصیل کرده اند که رشته تحصیلی آنها به کشاورزی ارتباط ندارد و از نیاز کشاورزان بی خبرند. شاخص آموزش های ترویجی نیز در حد هیچ برآورده نشده و نشان می دهد که تعاونی کشاورزان در امر آموزش به خوبی عمل نکرده و از نیروی کارآمد استفاده نشده است. ضریب متغیر برابر 65/4 در معادله رگرسیون برآورد شده و نشان می دهد که شاخص وام های اعطایی با ضریب 64% بطور زیاد و 34% بطور متوسط بر اشتغال اعضاء اثر داشته است. ضریب نشان دهنده اثر بسیار زیاد این متغیر بر اشتغال می باشد، تنوع محصولات تولیدی و تلفیق دامپروری با کشاورزی اثری مثبت بر اشتغال دارد.

پیشنهادات

1- با توجه اثر مثبت وام های اعطایی تعاونی های کشاورزان بر اشتغال و تولید گسترش اعطای اعتبارات به اعضاء پیشنهاد می گردد.

2- آموزش های ترویجی: استفاده از نیروهای متخصص و با تجربه جهت آموزش به اعضاء و همچنین استفاده از کشاورزان .

3- اضافه نمودن وظایفه بازاریابی با رویکرد علمی و کاربردی در شرح وظایف مدیران عامل تعاونی کشاورزان و تشکیل شرکت های تعاونی خدماتی در زمینه فعالیت های بازاریابی و بازاررسانی محصولات تولیدی نظیر انبار، سردخانه و صنایع تبدیلی محصولات و همچنین هدایت تسهیلات حمایتی اداره کل تعاون به فعالیت های مذکور در جهت تقویت سرمایه مورد نیاز.

4- در برنامه ریزی برای اشتغال زایی و مقابله با فقر توسط تعاونیها، شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نواحی باید مورد توجه قرار گیرد.

5- تعاونیها باید با ایجاد انگیزه های لازم بتوانند زمینه مشارکت اعضاء را فراهم نمایند که یکی از راههای تحقیق این امر جلب اعتماد آنان از طریق اعمال مدیریت توانمند می باشد.

پیوست ها :

...

منابع :

1- روزنامه ، بازار کار

2- عمید، ح، 1369 . فرهنگ عمید. چاپ هفتم ، انتشارات امیرکبیر، تهران

3- دیگ بی، م 1348 . نهضت جهانی تعاون، نشریه شماره 21 ، سازمان مرکزی تعاون

4- بهرامی، 1. 1355 . اصول شرکتهای تعاونی. انتشارات دانشگاه ملی ، تهران

5- مرکز آمار ایران. 1350. سالنامه آماری 1349 . تهران

6- مهدوی، م. وح. مجیدی 1363 . آموزش عمور تعاون، سازمان مرکزی تعاون روستایی ، وزارت کشاورزی، تهران

7- بهرامی، 135501 . اصول شرکت های تعاونی. انتشارات دانشگاه ملی ، تهران

8- مقاله دکتر بهاء الدین نجفی