رابطه سعادت وتزكيه نفس

مقدمه

«ونفس وما سويها فالهمها فجورها وتقويها قدافلح من زكيها و قد خاب من دسيها» (شمس:۷ - ۱۰)

از آيات استفاده مى‏شود كه فلاح انسان در گرو تزكيه نفس است و «فلاح‏» همان سعادت و كمال نفس انسانى است; از اين نظر كه موجب رستگارى و رها شدن انسان از گرفتاريهاست. از آن نظر كه موجب دستيابى به خواسته‏هاست «فوز» و از نظر اينكه مطلوب ذاتى است «سعادت‏» ناميده مى‏شود.

ارتباط بين اعمال نيك و سعادت نفس

تا آنجا كه از آيات و روايات به دست مى‏آيد، رابطه بين تزكيه و فلاح يا بين ارزشهاى اخلاقى، سعادت حقيقى و كمال نهايى انسان تنها يك رابطه قراردادى محض نيست، بلكه خداى متعال روابط على و معلولى را به طور تكوينى، جعل كرده و اين امر غيراز قرارداد اعتبارى محض است. خداوند معلولها را به دنبال علت‏به وجود مى‏آورد و علتها وسايطى براى تحقق آنها هستند. اين رابطه را خود او ايجاد كرده است. ولى معناى اين سخن وجود سنخيت‏بين علت و معلول و بين وسيله و ذى‏الوسيله است، نه اينكه صرف قرارداد بدون ارتباط واقعى باشد.

آنچه مسلم است و ما از كتاب و سنت‏به دست مى‏آوريم اين است كه چنين رابطه‏اى وجود دارد; مثلا، كارهاى خداپسندانه يا به اصطلاح، ارزشهاى اخلاقى در بينش اسلامى، موجب سعادت و كمال انسان مى‏شود. اما تحليل و تبيين اين رابطه مساله‏اى ديگر است.

ما حقيقت اين رابطه را به درستى نمى‏توانيم درك كنيم; زيرا روابط خاص بين اشيا را از طريق تجربه به دست مى‏آوريم; مثلا، اگر بخواهيم بدانيم كه علت فلان چيز چيست‏يا بين چه چيزهايى رابطه على و معلولى وجود دارد بايد آنهارا تجربه كنيم. به طور ذهنى، پيش از تجربه، نمى‏توان روابط على و معلولى بين پديده‏ها را به دست آورد، مگر در چارچوبهاى كلى; مثلا، در اين حد كه علت موجده بايد كاملتر از معلول باشد. عقل ممكن است اين اندازه بفهمد; اما اينكه چه علتى موجب پيدايش چه معلول خاصى مى‏شود براى فهم آن، به تجربه نياز است. و چون ما از عالم آخرت تجربه‏اى نداريم، حتى تجربه آگاهانه‏اى نسبت‏به امور معنوى و روحانى خودمان هم نداريم - و تجربه بايد آگاهانه باشد - نمى‏توان اين موضوع را درك كرد كه عملى كه انجام مى‏دهيم، حتى در اين دنيا، چه تاثيرى بر روح ما دارد. اين تاثير بواقع، وجود دارد و كسانى كه چشم بصيرت داشته باشند رابطه بين عملى را كه انجام مى‏دهند و تاثيرى را كه بر روحشان مى‏گذارد، مى‏بينند; اگر كار خوبى كرده باشند نورانيتى در دلشان ايجاد مى‏شود و در روحشان، صفايى به وجود مى‏آورد، ولى امثال ما، كه از چنين نورانيتى محروم هستيم، اين آثار را مشاهده نمى‏كنيم. به اين دليل است كه گفته مى‏شود ما تجربه آگاهانه‏اى از تاثير افعال در روحيات خود نداريم و اين موجب شرمندگى انسان است كه از دل و باطن خود خبرى نداشته باشد. ولى واقعيت اين است كه اعمالى كه ما انجام مى‏دهيم با ساير چيزها ارتباط دارد. در اين زمينه، شواهد فراوانى وجود دارد، چه از حضرات معصومين عليهم‏السلام و چه از تربيت‏شدگان مكتب آنان. آنها گاهى فقط با توجه به ظاهر كسى، آثار اعمال او را در وجودش مى‏يافتند و از سعادت يا شقاوت روحى او آگاه مى‏گشتند; يعنى مى‏فهميدند كه او كار خوبى انجام داده يا مرتكب خطا و لغزش شده است.

اگر ما نمى‏توانيم اين‏گونه مسائل را تجربه كنيم نبايد آنها را انكار نماييم. اينها واقعيتهايى است كه شواهد نقلى و تعبدى فراوانى بر آنها وجود دارد و تجربه‏هايى كه از اولياى خدا در اين زمينه‏ها به ما رسيده شاهد خوبى بر اين مدعاست. بنابراين، چون ما اين رابطه را نمى‏توانيم به درستى كشف كنيم به عالم آخرت راه پيدا نكرده‏ايم كه ببينيم در آنجا چه مى‏گذرد و باطن خود را هم نشناخته‏ايم تا ببينيم كه اعمال ما چه تاثيرى در باطن ما مى‏گذارد. لذا، چون ما نمى‏توانيم اين رابطه را آن‏گونه كه هست‏بياييم بايد آن را تعبدا بپذيريم. اين راه براى همه مؤمنان باز است كه آنچه را خدا، پيامبر او و ائمه‏عليهم‏السلام فرموده‏اند، بپذيرند.

از آيات و روايات و بيانات اهل‏بيت‏عليهم‏السلام و شاگردان واقعى آنها، به خوبى استفاده مى‏شود كه بين كارهاى نيك و بين كمالات نفس و سعادت اخروى رابطه‏اى حقيقى وجود دارد. اگر بخواهيم از اين نيز جلوتر برويم راه مسدود نيست و شايد اين كار مطلوب هم باشد كه انسان تفكر كند واز راه تعقل، تا آنجا كه ممكن است، حقايق را درك نمايد. بر اساس همين غريزه خدادادى است كه انسانها دوست دارند تا آنجا كه ممكن است عقل خود را به كار گيرند و تا جايى كه عقلشان يارى مى‏كند حقايق را بفهمند. اين كار مطلوبى است، به شرط آنكه آدمى مرز خود را بشناسد و بلندپروازى نكند.

سعادت و كمال و ارتباط آنها با يكديگر

بين سعادت و كمال اتحاد مصداقى وجود دارد; گاهى مى‏گوييم: تزكيه، موجب كمال نفس مى‏گردد و گاهى نيز مى‏گوييم: تزكيه، موجب سعادت نفس مى‏شود. بين سعادت و كمال چه رابطه‏اى وجود دارد؟ اين دو گرچه دو مفهوم‏اند، اما با يكديگر متلازمند. محور سعادت لذت است، لكن لذتى بيشتر و پايدارتر از ديگر لذتها. كسى را سعادتمند مى‏گوييم كه از زندگى خويش لذت بيشترى ببرد و اين لذتش پايدار باشد. بنابر اين، به كسانى كه در آخرت اهل نعمت و رحمت الهى هستند، با اختلاف مراتبى كه دارند، چون لذتشان بيشتر و پايدارتر است «سعيد» مى‏گويند.

سعادت واقعى در آخرت تحقق پيدا مى‏كند; «فمنهم شقي وسعيد; فاما الذين شقوا ففي النار لهم فيها زفير و شهيق... واما الذين سعدوا ففي‏الجنة.» (هود: ۱۰۵ - ۱۰۸) تزكيه ملازم با سعادت و سعادت نيز ملازم با خلود در بهشت است. آيات خاصى نيز در مورد برخى از مراتب تزكيه وارد شده است; مثلا، خداوند درباره‏سحرخيزى در قرآن مى‏فرمايد: «فلاتعلم نفس ما اخفي لهم من قرة اعين‏» (سجده:۱۷) يا در باره مؤمنانى كه در بهشت‏اند، مى‏فرمايد: «وفيها ما تشتهيه الانفس وتلذ الاعين.» (زخرف: ۷۱) همان‏گونه كه پيداست، لفظ «لذت‏» در متن آيه اخير نيز آمده است.

از نظر قرآن، جاى شبهه‏اى نيست كه كسانى كه اهل تزكيه باشند به اين‏گونه لذتها خواهند رسيد. اما آيا منطقا و عقلا بين اين دو، رابطه‏اى وجود دارد؟ يعنى آيا كسى كه كاملتر باشد ضرورتا بايد سعادت و لذت بيشترى داشته باشد؟ يا ممكن است كسى به كمال والايى دست پيدا كند ولى هيچ‏گاه به لذتى نرسد؟ آيا چنين چيزى ممكن است‏يا نه؟ مى‏توان گفت كه اصولا لذت وقتى حاصل مى‏شود كه انسان به چيزى كه ملايم با آن قوه خاصش مى‏باشد، نايل گردد.

به عنوان مثال، انسان با قوه لامسه خويش، از لمس‏كردن شى‏ء نرمى كه از نظر گرما و سرما نيز، با حرارت بدنش سازگارى داشته باشد، لذت مى‏برد. اما اگر سردتر يا گرمتر از آن باشد با آن ملايمت ندارد و از آن احساس لذت نمى‏كند. در مورد ساير قوانين نيز چنين است. ما از هر آنچه كه به گونه‏اى با نفس‏مان ملايمت دارد، لذت مى‏بريم و هر آنچه كه لذتى براى ما ايجاد نكند ملايمتى بانفس‏مان ندارد. پس حقيقت لذت، ادراك ملايم است. ادراك نيز، هم به معناى «نايل شدن به چيزى‏» و هم به معناى «درك كردن و آگاه شدن از چيزى‏» است. به تعبير ساده، مى‏توان گفت: لذت، حالتى نفسانى و روانى است كه در هنگام نايل شدن و وصول انسان به چيزى كه مطلوب اوست، برايش حاصل مى‏شود.

بنابراين، هر يك از اعضاى ما لذتش با ديگرى متفاوت است و لذت هر يك از قوا غير از ديگرى است. عقل و ساير قواى باطن انسان نيز لذتى خاص خود دارند. اگر به درك حقايقى كه مطابق با واقع است نايل شويم اين موضوع موجب لذت عقلانى ما مى‏شود. گاهى، برخى آنچنان از درك حقايق لذت مى‏برند كه همه لذتهاى ديگر را فراموش مى‏كنند. در باره زندگى بسيارى از دانشمندان، نقل شده است كه آنها همه لذتهاى زندگى خود را فداى لذتهاى عقلانى خود كرده بودند. لذتى كه آنان از كشف حقايق مى‏بردند بيش از لذات ديگر بود. از اينرو، بى خوابى، گرسنگى و ساير مشكلات را به راحتى تحمل مى‏كردند.

اين مطلب نياز به تفصيل دارد; اما اجمالا، وقتى حيثيت وجود را از حيثيت كمال تفكيك كنيم هر موجودى كاملتر شدن وجود برايش ملايم‏ترين چيزهاست. اين مطلب با قدرى تامل روشن مى‏شود.

هر موجود ذى‏حياتى را در نظر بگيريد اولا، تا آنجا كه توان دارد تلاش مى‏كند كه حيات خود را حفظ كند. اگر هر يك از حيوانات، حتى حشرات، را ملاحظه كنيد وقتى آسيبى به آنها وارد شود ساعتها براى زنده ماندن فعاليت مى‏كنند تا جسم نيمه‏جان خود را حفظ نمايند. مثلا حيوانى كه در دامى گرفتار مى‏شود تا وقتى اميدى براى زنده ماندن دارد از تلاش براى رهايى دست‏برنمى‏دارد. اين شاهدى است‏بر اين مطلب كه هر موجود زنده‏اى حيات خود را بيش از همه چيز دوست دارد.

در مورد انسان نيز چنين است; ما بسيارى از چيزها را دوست داريم ولى اين چيزها وقتى براى ما مطلوب است كه خود ما باشيم كه از آنها لذت ببريم. اگر خودمان نباشيم چه لذتى ازآنها براى ما حاصل مى‏شود؟ بنابراين، حيات، سلامتى و تكامل وجود از هر چيزى مطلوبتر است. لذا، مى‏بينيم كه اگر به كسى توهين كنند، كه مثلا، «فهم ندارى‏» يا«شعور ندارى‏» يا مانند آن، گاهى چنان دچار ناراحتى مى‏شود كه ممكن است‏براى مقابله با اين حرف، جنگ به پا كند و خونها بريزد. اين به دليل آن است كه انسان كمال خود را دوست دارد. بنابر اين، اگر در مقام اثبات،كسى‏به‏او بگويدكه «كمال ندارى‏» ناراحت مى‏شود. حتى اگر به جاهلى بگويند كه «علم ندارى‏» ناراحت مى‏شود، با اينكه خودش هم مى‏داند كه جاهل است; ولى از اينكه نقص او ظهور پيدا كند رنج مى‏برد; زيرا فطرتا نقص براى انسان نامطلوب است و از آن تنفر دارد.

از اينرو، آنچه كه به انسان مربوط مى‏شود جهات عدمى‏اش براى او مذموم و منفور و جهات وجودى‏اش براى او مطلوب است. بنابراين، انسان از علم، جمال، سلامتى و مانند آن لذت مى‏برد و از جهل، زشتى، مرض و نظير آن گريزان است. اما اينكه ما با وجود آنكه سالم هستيم، چرا از سلامتى خود احساس لذت نمى‏كنيم به دليل آن است كه بدان توجه نداريم; وقتى مريض شويم قدر لذت از دست رفته خود را مى‏فهميم; چون فقدان آن را احساس مى‏كنيم. لذا، وقتى انسان به كمال وجودى خود توجه مى‏كند به گونه‏اى احساس لذت مى‏كند كه چنين لذتى‏از هيچ چيز ديگرى به او دست نمى‏دهد. اين‏گونه لذتها اصيل‏اند; اما چيزهاى ديگر، با واسطه براى انسان ايجاد لذت مى‏كنند; مانند عشقهاى مجازى. در آنجا، آنچه را انسان دوست دارد لذت او از معشوقش مى‏باشد تا بااو انس بگيرد و با او سخن بگويد. بنابراين، براى نيل به اين مقصود، حاضر به فداكارى هم مى‏شود تا جايى كه ممكن است در اين راه، جان خود را هم از دست‏بدهد.

پس انسان يا هر موجود ذى‏حيات ديگرى اول، حياتش را دوست دارد سپس كمالات خود را، چه كمالات ظاهرى باشد و چه كمالات باطنى. هر قدر هم انسان كمالش بيشتر باشد خود رابيشتر دوست دارد. لذا، آنان كه در عنفوان جوانى و طراوت هستند نگاه كردن در آينه را بسيار دوست دارند. همه اينها در اصطلاح فلسفى، به كمال وجود بازگشت دارد. ازاينرو، مى‏گوييم وقتى كمال براى انسان حاصل شود بالاترين لذتها را به دست آورده است.

سعادت چيست؟

سعادت همان لذت است، اما قوى‏تر و پايدارتر. اگر انسان كمالى پيدا كند از آن لذت مى‏برد. چنانچه اين كمال ثابت و قوى باشد لذتش بيشتر خواهد بود. خداوند در توصيف حال مردمان، آن هنگام كه به جهان آخرت وارد مى‏شوند، مى‏فرمايد: «اسمع بهم وابصر يوم ياتوننا»; (مريم: ۳۸) آنان وقتى بر ما وارد مى‏شوند چقدر شنوا و بينا هستند! به عبارت ديگر، با آوردن «اسمع‏» و «ابصر» مى‏خواهد بگويد كه وقتى از اين عالم مى‏روند سراپا ادراك مى‏شوند، تمام وجودشان چشم و گوش مى‏شود و غفلت درآنجا معنايى نخواهد داشت. بنابراين، در چنان عالمى، اگر انسان به مرحله توجه دايمى رسيده باشد بالاترين لذتها را از نعمتهاى اخروى خواهد برد.

تزكيه چيست؟

«تزكيه‏» به عنوان يك فعل متعدى - نه مصدر فعل مجهول كه حاصل فعل باشد - شناخته مى‏شود. مصدر فعل متعدى به دو شكل به كار برده مى‏شود: يكى مصدر فعل معلوم و ديگرى مصدر فعل مجهول. لذا، تزكيه را گاهى به معناى «تزكيه كردن‏» و گاهى به معناى «تزكيه شدن‏» به كار مى‏بريم. طبق معناى دوم، حالت طهارت و رشد و كمالى كه براى انسان حاصل مى‏شود همان تزكيه است. اما طبق معناى اول، به عملى كه انسان انجام مى‏دهد تا آن حالت‏برايش پديد آيد تزكيه گفته مى‏شود.

«تزكيه‏» در زبان فارسى، معادل دقيقى ندارد; اما مى‏توان گفت «حذف زوايد و چيزهاى مضر و پديد آمدن رشد و فزونى در چيزى‏» تزكيه است. «زكات‏» نيز به همين معناست. نتيجه تزكيه - به معناى فعل متعدى - كمال است; مانند درختى كه اگر زوايد آن را حذف كنيم رشد مى‏كند و به كمال مى‏رسد.

بنابر اين، با زبان فلسفى، مى‏توان گفت كه تزكيه يعنى كامل كردن نفس و حذف نواقص و زوايد كه نتيجه آن حصول كمال براى نفس است. با اين بيان، مى‏توان نتيجه تزكيه را حصول كمال براى نفس دانست. حصول كمال نيز مستلزم حصول لذت مى‏باشد. با توجه به اينكه كمالات كسب شده پس از مرگ هم باقى مى‏ماند و در عالم آخرت، شناخت‏يقينى و توجه به آنها حاصل است موجب لذت دايمى خواهد بود.

البته كمال نيز مراتبى دارد; پايين‏ترين مرتبه آن ورود به بهشت و سكونت در نازلترين درجات آن است. مراتب اعلاى آن را عقل ما نمى‏تواند تصور كند; آنجا مراتبى است كه مخصوص رسول اكرم و ائمه عليهم‏السلام است. شيعيانى كه به طور كامل، از آنها پيروى كرده باشند نيز با آنان خواهند بود، همان‏گونه كه در روايات نيز، بعضا آمده است كه مثلا، اگر كسى فلان كار را انجام دهد در بهشت‏با ما همنشين خواهد بود. لازم به ذكر است كه «با آنها بودن‏» به معناى مساوات در درجات و مقام آنان نيست، بلكه مانند آن است كه ميهمان و ميزبان، هر دو بر سر يك سفره مى‏نشينند; اما يكى ميهمان است و ديگرى ميزبان; ميزبان هر چه دارد از آن خودش مى‏باشد، در حالى كه ميهمان هر چه دارد ملك ديگرى است. آن مقام اصالتا براى رسول اكرم و خاندان معصومش‏عليهم‏السلام مى‏باشد. ديگران اگر به درستى از آنها پيروى كرده باشند به آنها ملحق مى‏شوند، آن هم به قدر مراتب خود. همه در يك درجه نخواهند بود. به هر حال، مراتب متعددى بين اين دو مرحله وجود دارد. بين اين دو مرتبه، به قدرى فاصله زياد است كه براى ما قابل تصور نيست.

اميرالمؤمنين، على‏عليه‏السلام، با آن‏همه عبادتى كه انجام مى‏داد; روزها در راه اعتلاى اسلام شمشير مى‏زد، شبانگاه به فقرا و مستمندان رسيدگى مى‏كرد و نيمه‏هاى شب تا به صبح با خدا راز و نياز مى‏نمود، او كه در وصف مجاهدتهايش در جنگ خندق، پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم فرمود: «لضربة علي خير من عبادة الثقلين‏»، (۱) پس از شصت‏سال عبادتى اين چنين، به درگاه خدا زار مى‏نالد كه «آه، آه، من قلة الزاد وبعد السفر و وحشة الطريق.» (۲) او كسى است كه مى‏داند مراتب كمال انسانى تا كجا ادامه دارد و انسان تا كجا مى‏تواند سير كند. ائمه‏عليهم‏السلام نقطه اوج كمال انسانى و بالاترين درجات قرب به خدا را مى‏ديدند و بدان چشم دوخته بودند. ازاينرو، با تمام عبادتهايى كه داشتند، از كمى زاد و توشه خود و دورى راه شكايت مى‏كردند.

هدف نهايى اين نيست كه از جهنم نجات پيدا كنيم; بايد همتمان بيش از اين باشد. با وجود اين، اگر همين حاجتى كه از او مى‏خواهيم، كه ما را از عذات دوزخ برهاند، اگر فقط همين يك دعايمان مستجاب شود از همه چيز برايمان بيشتر ارزش دارد، همان‏گونه كه در مناجاتها و دعاهاى ائمه،عليهم‏السلام بر اين نكته بسيار تاكيد شده است.

پى‏نوشتها:

۱- محمد باقر مجلسى، بحار الانوار، ج‏۳۹، ص ۱، روايت ۱

۲- همان، ج ۴۱، ص ۱۲۱، روايت ۲۸، باب‏۱۰۷

 استاد مصباح يزدى

تزكيه نفس

تزكية نفس و تحصيل تقوي. امري است واجب در حالي كه به فراموشي سپرده شده است و تا حتي بسياري از بزرگان از آن غافلند اصل و هسته و ريشة تمام بدبختيهاي ما و جامعة ما توجه نداشتن به مسأله نفسي و تزكية آن است. (1) به مرور زمان روحمان آلوده به اكثر رذائل و كثافات شده است كه در نتيجه اين آلودگي حس خداپرستي. دين خواهي و نوعدوستي و بسياري از ملكات و سجاياي انساني به كنار رفته  وجايش را به اطاعت از شيطان و چپاول و هرزگي و خيانت داده است. تزكيه نفس يعني پاك و پاكيزه كردن نفس و روح همانند پاكيزه كردن و پاك نگه‎داشتن تن مي‎باشد. (2)

بطور كلي خداوند تمام انبياء را در دنيا فرستاده تا سه چيز را به مردم تعليم دهند كه يكي از آنها تزكينه و تصفية آنها كه خود را از صفات رذيله پاك كنند. تزكيه يعني پاك كردن و اين پاك كردن به قسم در انسان متصور است يكي در بدن و ديگري در روح(3) تزكيه و پاك كردن بدن به سه قسمت مي‌باشد. 1-پاك كردن خود از كثافت ظاهري بدن.   2-پاك كردن بدن از نجاست ظاهري.3-پاك كردن بدن از چيزهائي كه عارض بدن مي‌شود.(4)

تزكيه روح يعني پاك كردن نفس از صفات و اخلاق رذيله‌اي كه از اعمال و صفات شيطان است تزكيه نفس، انسان را سعادتمند و رستگار مي‌گرداند و به همين جهت خداون متعال در قرآن مي‌فرمايد: مسألة تزكية نفس و كسب كمالات روحي است و صراحتاً و بدون هيچ كنايه و استعاره‌اي بشر را دعوت به تزكية نفس و تقوي نموده است و حدود 25 مرتبه از تزكية نفس نام برده و انسان‌ها را بسوي آن راهنمايي و ارشاد نموده است.(5)

در آئين مقدس اسلام مسألة تزكية نفس و كسب كمالات روحي به عنوان يك امر حياتي و ضروري مطرح مي‌باشد. چون فرض از خلقت كه خداون مي‌فرمايد همين است. روح انسان همانند زميني مي‌باشد كه اگر آب زلال فضائل و كمالات معنوي به آن نرسد و آن را سيراب نكند روح به نابودي و سياهي كشانده مي‌شود.(4) پرواضح است كه خداوند نيازي به سوگند و قسم ندارد ولي حقيقت تزكيه را با يازده قسم و سوگند ياد فرموده تا اهميت آن را به بشر بفهماند.(5) البته كمالات اخلاقي بعد از تزكية نفس و پاك كردن نفس از رذايل نفساني و شيطاني حاصل خواهد شد.(3) بايد دانست كه تزكية نفس يعني پاك كردن روح از امراض روحي و بازگشتن به صراط مستقيم كه از آن كم بيش فاصله گرفته‌ايم براي همة افراد بشر لازم و ضروري است.(2)

فقط انسان بيدار و آگاه به حقايق درك مي‌كند چقدر تزكية نفس و كسب كمالات اهميت دارد. بطوري كه براي رسيدن به اين هدف، حتي راضي مي‌شود تمام اموال و هستي خويش را بدهد چون مي‌داند آن چيزي كه بدست مي‌آورد ارزشش ميلياردها برابر بيشتر است.(3) تزكية نفس باعث سعادت و خوشبختي در اين دنيا نيز مي‌شود. حضرت اميرالمؤمنين مي‌فرمايد: بر فرض كه نه اميدي به بهشت و نه بيمي و ترسي از جهنم داشته باشيم و بر فرض اينكه در روز قيامت پاداش و كيفري نباشد. باز هم لازم است كه فضائل اخلاقي و كمالات روحي را كسب كنيم. زيرا فرا گرفتن صفات پسنديده و عمل برطبق آنها در زندگي ماية خوشبختي و سعادت و رستگاري مي‌باشد.(5) يكي از مهمترين وظيفة افراد براي ظهور حضرت ولي‌عصر پذيرش وجود مقدسش مي‌باشد كه اين ميسر نيست مگر با تذهيب نفس به همين دليل بر همة افراد بشر لازم است كه در برطرف كردن امراض روحي و رسيدن به عقايد صحيح و كامل الهي و تزكية نفس و كسب كمالات روحي و انساني كوشش كنند.(1) تنها موقعي موفقيت در تزكيه نفس حاصل خواهد شد كه به مداواي امراض روحي و پاك شدن و كسب كمالات روحي مصمم شده باشيم و نهايت كوشش و سعي خود را بكنيم.(2) عواملي كه باعث امراض روحي مي‌شوند محيط فاسد و ناسالم، ارواح انساني، امراضي مثل حسد، تكبر، حرص، طمع، بخل، حب رياست، حب دنيا و دهها مرض ديگر كه در حدود هفتاد و چند عدد آن اصلي و صدها ريشة فرعي را شامل مي‌شود.
(4)

فهرست امراض روحي و صفات حميده

تقوي

كلمة تقوي از ماده «وقي» گرفته شده است يعني به معناي صيانت و حفظ و نگهداري(5) تقوي يعني امتناع كردن از بديها و پرهيز كردن از آنچه كه هواي نفس به سوي آن انسان را دعوت مي‎كند(1) تقوي از «وقايه» است و آن عبارت است از محافظت شي از هرچه كه به او زيان مي‎رساند و تقوي يعني نفس را در وقايه و حصار قرار دادن از آنچه كه بيم مي‎رود(3) تقوي يعني در روح و قلب خود حالت و قوتي بوجود آوريم كه آن را مصونيت روحي و اخلاقي دهد كه اگر فرضاً در محيطي قرار گيرد كه وسائل و موجبات گناه و معصيت و مخالفت از قانون شرع فراهم باشد
(2) تقوي انسان را از آسيب رذائل و آلودگيها نگاه مي‎دارد و اين ملكة خوشبختي در روح انسان ايجاد نمي‎شود مگر بعد از اينكه آن را از آلودگيها تزكيه كند وخداوند در قرآن حدود 210 مرتبه از آن نام برده و بشر را دعوت به تزكيه و تهذيب نفس نموده است. (4) حضرت علي(ع) به مسأله پر اهميت تقوي و تزكيه نفس سفارش و وصيت مي‎نمايند كه: راه سعادت و رسيدن به آرزوهاي دنيوي و معنوي فقط منحصر به تقوي و تزكيه نفس است پس به آن مبادرت كنيد. (5) تقوي كليد دوستي و پس‎انداز روز قيامت است. آزادي است از هر قيد و رقيت و بندگي بوسيلة تزكيه و تقوي انسان به هدف خويش مي رسد و از دشمن نجات پيدا مي كند (2) تزكيه و تقوا داروي بيماري دلهاي شما و شفاي مرض بدنهاي شما و اصلاح خرابي سينه‎هاي شما و ماية پاك شدن نفوس شما است.(4) تزكية روح چگونه موجب شفاء جسم مي‎شود؟ اگر روح تزكيه شود بسياري از مرضهاي جسمي كه نشأت گرفته از مرض روحي است از بين مي‎رود و ديگر به فكر طغيان و چپاول نيست،‌مرض حرص و طمع ندارد تا دست به هر جنايتي بزند.(6)

بعضي‎ها خيال مي‎كنند تزكية نفس يعني از بين بردن غرائز در حالي كه اين طرز فكر غلط است غرائز و انگيزه‎هايي كه در روح قرار دارد هر يك نقشي حياتي براي روح دارند كه روح را به كمال مي‎رسانند چنانكه قرآن مي‎فرمايد : آيا پنداشتيد كه ما شما را به عبث و بيهوده (نه از روي حكمت) آفريديم. وظيفة ما در تزكية نفس اين است كه از اين غرائز به طور صحيح استفاده كنيم. (1)

خواب غفلت

مردم در خواب غفلت بسر مي‎برند لذا از حقايق و لذات معنوي چيزي نمي‎دانند و آن را درك نمي‎كنند. قبل از آنكه شما را بيدار كنند خود از خواب غفلت بيدار شويد يقظه و بيدراي اولين مرحلة سير و سلوك مي‎باشد كه سالك الي الله هدف از خلقت را درك مي‎كند. (4)

بيداري

بايد دانست كه خداوند متعال هيچ چيزي را عبث و بيهوده خلق نكرده است بلكه تمام افعال پروردگار از روي حكمت و مصلحت صورت مي‎گيرد. چنانكه مي‎فرمايند: پرورگارا اين همه آسمان و زمين و اين دستگاه با عظمت را بيهوده و باطل خلق نفرمودي(3) اكثر مردم تا دم مرگ متوجه نمي‎شوند و از خواب غفلت بيدار نخواهند شد بلكه اسير شيطان و نفس اماره بالسوء خواهند بود. (5) اكثر مردم در خواب و غفلت بسر مي‎برند و پس از مرگ از خواب غفلت بيدار مي‎شوند كه ديگر ندامت و پشيماني فائده‎اي ندارد و خداوند از آن روز هشدار و بيم مي‎دهد(2) بيداري و اگاهي در دين نعمتي است، بر كسي كه (اين بيداري) به او روزي داده شده است. (1)

بزرگترين درسي كه ما مي‎توانيم از سرگذشت سالكان بگيريم عبرت است يعني با مقايسه كردن وضع روحي خود با سرنوشت آنان خود را از خواب غفلت بيدار سازيم و از حالت تاريكي و گناه و انحراف از صراط مستقيم به پاكي و صفا و صراط مستقيم برگرديم(1) با خواندن شرح حال اولياء خدا، سالك متوجه مي‎شود كه آنان در ابتداء امر انسانهائي عادي بودند ولي تغيير و تحول روحي كه در خود بوجود آوردند از دامهاي شيطان خود را رهانيدند و چنگ به فضل و رحمت خداوند زدند تا اينكه از اولياء او گرديدند. لذا عبرت مي‎گيريد كه او هم با ايجاد تغيير و تحول روحي از كملين و اولياء خدا گردد.(4)

مدت مراحل

مراحل تزكية نفس به اعتبار الودگيهاي روحي براي افراد مختلف است يعني مردم از آلودگيها و رذائل كمي برخوردار هستند. اين افراد با تشخيص استاد مدت معيني براي عمل به دستور و نسخه، مراحل داده مي‎شود و افرادي كه آلودگي بيشتري دارند باز با تشخيص استاد مدت معين ديگري داده مي‎شود(3) بعضي خيال مي‎كنند با يك عبادت پر زحمت و خسته‎كننده به مقصد مي‎رسند و تمام كمالات روحي را كسب خواهند كرد و حال آنكه نتيجه‎اي نمي‎گيرند و برعكس حالت خستگي روحي و انزجار از عبادت را در روح ايجاد مي‎كنند. (1) حقيقت اين است كه سالك الي الله نبايد در خواندن دعا يا عبادت افراط و زياده‎روي كند زيرا يا از عبادت زده مي‎شود يا عبادت را از روي عادت و بدون هيچ اثر مثبتي در روح ندارد و برعكس اثرات منفي خواهد داشت. حضرت امير در وصايائي كه به فرزندش فرموده مي‎گويد: فرزندم؛ در زندگي و عبادتت ميانه رو باش و بر تو باد به انجام كاري كه به مداوم آن را ادامه دهي. (5)

درك الهامات رحماني: در اثر تزكيه نفس سالك روحش از آلودگي و كثافات گناه و معصيت پاك مي‎شود و قلب او جايگاه الهامات رحماني كه منشأ علم و حكمت است مي‎گردد. نه اينكه خداوند بعد از تزكية نفس به انسان الهام كند بلكه از اول خلقت بشر خداوند به او الهام مي‎كند و خير و شر را به او بوسيلة نور عقل مي‎فهماند ولي چون بشر به مرور زمان روح خود را آلوده به مخالفت با خداوند و اطاعت از شيطان كرده و ديگر درك و فهميدن الهامات رحماني براي او ميسر نيست. (2) لذا وقتي كه مشغول تزكية نفس شد و كثافات و رذائل را از قلب خود صيقل داد موجب افاضة علم و حكمت از جانب خداوند متعال به قلب سالك مي‎شود(3) دستورات و الهامات شيطان با فطرت و سرشت انسان منافات دارد لذا وقتي شخص مرتكب دستورات شيطان مي‎شود و وسوسه هاي او را مي پذيرد و به آنها ترتيب اثر مي دهد بعد بسيار ناراحت مي شود و حالت انزجار و ملامت به نفس را در خود مي‎يابد. (4) اهل تقوي هنگامي كه از شيطان وسوسه‎اي به دلشان رسد همان هنگام خدا را به ياد آورند و همان لحظه بصيرت و بينايي پيدا كنند. و با اطاعت و بندگي دلش را جايگاه فرشتگان و جايگاه تابش نور قدسي مي‎سازد و به مقام والاي نفس مطمئنة مي‎رسد و مشمول اين خطاب خداوند متعال مي‎گردد. (5)

استاد براي تزكيه نفس

راه پر مخاطرة سيرالي الله بدون رهنما و استاد امكان‎‏پذير نيست. هنگامي كه آسانترين كارهاي مادي و دنيوي بدون استاد و راهنما ميسر نباشد چگونه مي‎توان بدون استاد و مربي، مشكلترين كارها كه آدم شدن و كمال بندگي است ياد گرفت و انجام داد.(1)

اول قرآن كريم:

خواندن آيات قرآن و فكر و تدبر كردن در معاني آنها بزرگترين فريادي است كه انسان را از خواب غفلت بيدار مي‎كند و اثر عجيبي در روح و روان انساني كه روحش نمرده باشد، مي‎گذارد و آن را متوجه عالم معني مي‎كند. (4) تلاوت قرآن كريم و تدبر در آيات آن سالك را از دامهاي پر مخاطرة شيطان نجات مي‎دهد و انسان را از خواب غفلت بيدار مي‎كند و او را به نعمت يقظه و بيداري مي‎رساند. (2) از حضرت امام صادق(ع) نقل شده: بدان كه خداوند متعال دنيا را همچون دريايي عميق و پر از خطر آفريده و آن را رهگذري خطرناك بر روي جهنم قرار داده است تا بندگان از آن به محل دائمي و هميشگي خود برسند. خداوند بندگانش را در اين دنيا براي بندگي خويش مسكن داده و قرآن را به منزلة ريسمان محكم، براي نجات آن فرستاده.(1)

قرآن براي افرادي كه (به خود يا ديگران) از جهت كثرت آلودگي) ظلم كرده‎اند جز خسارت و زيان چيز ديگري دربرندارد ئ بهره‎هاي معنوي از آن نخواهد برد. (3)

ارزش عالم با عمل:

اگر بخواهيم از خواب غفلت بيدار شويم بايد با افراد آگاه و بيدار مراوده داشته باشيم با عالم با عمل كه مراحل تزكية نفس را در خود ايجاد كرده و موفق بوده است.(5)

افراد تزكيه نفس كرده روي مرز صراط مستقيم راه مي‎روند و بيم و ترسي ندارند و اگر به وظائفشان عمل مي‎كنند از روي عشق و محبت به خداوند است و پروردگارشان را معبود حقيقي خود يافته‎اند. (3)

اگر تزكيه نفس همراه با علم باشد بسيار مفيد بوده و سريعتر به مقصد خواهد رسيد به همين جهت است كه اسلام دستور داده است با علمائي كه تزكية نفس كرده‎اند معاشرت داشته باشيم چون معاشرت و مجالست با عالم عامل، هم انسان را از خواب غفلت بيدار مي‎كند و هم او را بسوي كمالات سوق مي‎دهد.(2) همنشيني با عالم و پيروي از او، ديني است كه خدا بوسيلة آن پرستيده مي‎شود و اطاعت عالم موجب بدست آوردن حسنات و محو گناهان است و براي مؤمنين ذخيره‎اي است و در زمان حيات ماية سربلندي و پس از مرگ موجب ذكر و خير آنها است.(4)

با توجه به روايات سالك درمي‎يابيم كه حتماً‌ بايد با عالمي كه از طريق دستورات شرع مقدس خود را تزكيه كرده است و به كمالات روحي رسانده است مراوده و مجالست داشته باشد نه هر شخصي كه ادعاي علم تنها كرد او عالم باشد و با او مجالست داشته باشد.(3) رسول اكرم فرمود: عابدان دليل راهند كه جماعت امت چشمشان به آنها دوخته شده است و بدنبال آنها حركت مي‎كنند. پس اگر دليل ها ، راه خود را گم كردند، چه كسي راهروان را هدايت خواهد كرد؟(5)

خواندن شرح حال اولياء خدا:

يكي ديگر از راههائي كه مي‎شود بوسيلة آن انسان‎هاي خواب را بيدار كرد و متوجه تزكية نفس و كمالات روحي نمود، خواندن شرح حال اوليا خدا، علماء و عالمين است كه با مطالعة سرگذشت آنان درسهاي عبرت‎انگيزي به انسانها داده مي‎شود چنانكه خداوند در سورة يوسف مي‎فرمايد: سرگذشت آنان درسهاي عبرت انگيزي، براي همة صاحبان عقل مي‎باشد.(2)

چون تزكية نفس سالك را به قرب حقيقي و كمال بندگي پروردگارش مي‎رساند لذا شياطين جني و انسي كه مدعيان ارشاد راهنمائي هستند كه در حقيقت گمراه كنندگان بندگان خدا مي‎باشند، دامهايشان را پهن كرده‎اند و مشغول گمراهي خلق گرديده‎اند و انساني كه خود جاهل است و راه سير بسوي كمالات را نمي‎داند اگر بدون استاد و راهنما طي طريق كند و خودرو عمل كند دچار وسوسه‎هاي شياطين انسي و جني مي‎شود و در نتيجه سلطنت او را مي‎پذيرد.(2) براي اينكه سالك الي الله بتواند از راه صحيح كه همان قرآن و كلمات «اهل بيت عصمت و طهارت» «عليه السلام» باشد به قرب حقيقي و كمال بندگي پروردگارش برسد احتياج به يك استاد و راهنمائي دارد كه خود او از طريق قرآن و «اهل بيت عصمت» «عليه السلام» به مقصد رسيده باشد.(4) خداي تعالي قرآن و كلمات هدايت كنندة خود را فقط بر پيامبرش نازل كرده و تنها آن حضرت و اوصيانش در علوم و معارف ديني با خدا مرتبط بوده‎اند سپس آنان نيز اين علوم و معارف را به شاگردان مكتبشان منتقل نمودند كه ما بايد آنان را يعني شاگردان مكتب اهل بيت عصمت و طهارت را استاد و راهنماي خود قرار دهيم.(3) كسي كه طلب راه و سلوك طريق خدا باشد اگر براي پيدا كردن استاد اين راه نصف عمر خود را در جستجو و تفحص بگذارند تا پيدا كند ارزش دارد و كسي كه به استاد رسيد نصف راه را طي كرده است.(5) فقهائي كه نگه دارندة نفسشان باشند و محافظ دينشان مي‎باشند و بر هواهاي نفساني خودشان غالب شده‎اند و مطيع محض امامشان مي‎باشند، چنين شخصي سزاوار پيروي و اطاعت در دين را دارد و مردم مي‎توانند از او استفاده كنند.(2) چند مطلب بسيار مهم را در راه سير الي الله در سورة كهف وجود دارد كه اگر اينها نباشد سالك موفق به سيرالي الله نمي‎شود. اول: اينكه بدون استاد و راهنماي الهي كه خود به كمال رسيده باشد، نمي‎شود اين راه پرخطر را رفت. دوم: سالك بايد صددرصد در مقابل استاد تسليم باشد و در مقام سئوال و پرسش از دستورات استاد نباشد. سوم: سالك بايد

شخصيت و مقام ظاهري خود را در مقابل استاد فراموش كند. چهارم: سالك بايد بداند كه اگر سستي در اطاعت از استاد كرد يا زبان اعتراض را گشود. استاد مي‎تواند او را رها كند و از خود دور سازد.(4)

مراحل توبه :

حقيقت توبه :

سالكي كه از خواب غفلت بيدار شده و حالت يقظه به او دست داده است و به فكر سير و حركت بسوي كمالات افتاده بايد قدري راجع به حقيقت توبه اطلاعاتي پيدا كند. چون اولين قدمي كه برمي‎دارد توبه است يعني بازگشت بسوي خداوند، يعني پاك شدن از گناهان گذشته و شستشوي قلب از كثافات و آلودگيهاي روحي(5) توبه و بازگشت به حق به اتفاق جميع فقهاء و به حكم عقل واجب است. روح انسان همانند آينه‎اي مي‎باشد كه بر اثر گناه و معصيت و نافرماني از خداوند تيره و سياه و تاريك مي‎شود. لذا تابش نور حق بر آن فايده‎اي ندارد و آن را منعكس نمي‎كند.(3) رسيدن به سعادت ابدي و نجات از مهلكات دنيا و آخرت متوقف است بر پاك كردن روح از كثافات و رذائل و رسيدن به انس و لقاء پروردگار و هر كس ممنوع از مشاهده و رسيدن به آن مقامات شود به انواع عقاب و آتش جهنم معذب مي‎شود و از جملة اشقياء مي‎باشد. و اين بدبختي و شقاوت سببي ندارد مگر معاصي و گناهان و رذائلي كه بر روح چيره شده است و چاره‎اي ندارد مگر توبه و استغفار و تزكية كامل آن(2) كسي كه ايمان به خداوند و پيامبر و ائمه اطهار(ع) داشته باشد ولي اعمال او موافق دستورات اسلام راستين نباشد مانند كسي است كه دست و پاي او بريده شده و چشمهاي او كور گرديده و كم كم به تمام اعضاي او خلل رسيده در اين صورت شكي نيست كه عاقبت او مرگ و نيستي مي‎باشد.(4) سالك وقتي كه از خواب غفلت بيدار شد بايد سعي كند كامل نفس خود را تزكيه و پاك كند و صفات حميده را كسب نمايد و اول قدمي كه برمي‎دارد توبه و بازگشت بسوي پروردگارش مي‎باشد و بايد اين حقيقت را درك كند كه از هر چه نهي شده است براي او ضرر دارد و به آنچه كه امر شده است نفع مي‎بخشد.(2)  توبه همانند دارويي مي‎باشد كه بايد سالك الي اله با دستورات خاصي كه متناسب با وضعيت روحي و آلودگي آن مي‎باشد، استفاده كند و مطابق دستور. بدون هيچ كم و زيادي عمل كند(5)

توبه نصوح:

 يعني سالك هنگامي كه از خواب غفلت بيدرا شد متوجه مي‎گردد كه چه نعمتهاي معنوي را از دست داده است و چقدر از قافلة سالكين عقب مانده است لذا براي رساندن خود به اين قافله در سعي و تلاش برمي‎آيد و دنبال وسيله‎اي مي‎گردد كه سريع او را به مقصد برساند و عقب ماندگي او را جبران كند اينجا است كه خداوند وعده داده كه هر كس توبه نصوح كند عقب افتادگي او را جبران مي‎كنم.

قبولي توبه:

 اگر انسان از روي حقيقت توبه كند و متوجه شود بر اثر تخلف از دستورات خداوند، چه نعمتهايي را از دست داده است. يعني از خواب غفلت بيدار شود، خداوند وعده داده است كه استغفار و پوزش او را مي‎پذيرد.(2) خداوند وعده داده كه هرگاه مؤمني عمل صالحي انجام دهد كه يكي بهترين اعمال صالح توبه بازگشت بسوي پروردگار است عقب افتادگي او را جبران مي‎كند و تمام بديهاي او را تبديل به خوبي و حسنات مي‎گرداند(3) شخص توبه كننده از گناه مانند كسي است كه هيچ گناهي ندارد و ديگر اينكه بعد از گذراندن مرحلة توبه در خود احساس سبكي عجيبي خواهد كرد مثل اينكه بار سنگيني را بر دوش مي‎كشيده‎اي كه آن را برداشته و راحت شده‎اي و ديگر اينكه شوق به كمال و معنويات در او زياد مي‎شود و دائماً در جستجوي لذات معنوي خواهد بود.(5)

برنامه‎اي براي مرحلة‌توبه:

سالك الي الله بعد از اينكه حقيقت توبه و استغفار را درك كرد مي‎تواند به اين نسخه عمل كند تا از گناهان پاك شود. البته اين نسخه حالت بهداشت عمومي را دارد و به علت اينكه افراد به تناسب افعال و كردارشان با هم اختلاف دارند لذا بايد با استاد و فقيه جامع‎الشرايطي رجوع كنند و دستور خاص و لازم را بگيرند.(4) سالك بايد چهل روز در اين مرحله بماند و به اين دستورها خوب عمل كند. 1-هر روز لااقل 50 آيه از قرآن را با توجه بخواند. 2-براي هر يك از اعضاء و جوارح عمدة بدن استفغار كند. 3- غسل توبه نمايد. 4-نماز توبه و استغفار را بخواند. 5-مناجات تائبين حضرت سجاد را بخواند.(2) سالك الي الله با اهميت دادن به نماز اول وقت خود را در زمرة شيعيان حقيقي خاندان عصمت و طهارت(ع) قرار مي‎دهد و با اين عمل علاقه و عشق خود را نسبت به عبادت و بندگي پروردگارش ثابت مي‎كند.(3)

مرحلة استقامت

استقامت: بعد از مرحله توبه و بازگشت، سالك الي الله بايد در نفس و روح خود ايجاد عزمي راسخ و قاطعيتي بي بديل ايجاد كند. لذا وارد در مرحلة استقامت مي‎شود يعني سالك الي الله بايد خود را با استقامت و صبر به روحيه‎اي نيرومند و مقاوم در مقابل مشكلات مجهز كند تا به هر قيمتي كه شده است خود را به مقصد برساند و از سير الي الله بازنماند و به حدي قوي گردد كه مقاومت در مقابل او غير ممكن شود(5) يك سالك بايد بداند كه بعضي از فشارها و سختي‎ها و گرفتاريها امتحاني است براي او كه بازگرداندن با گذراند اين جلسات امتحاني بنحو مطلوب به مرتبه‎اي از مقاصد عالية كمالات مي‎رسد.(2)

بيشتر مردم كه حرف از عدم توفيق و موفقيت خودشان كه در هر كاري تا حتي در مسائل عبادي مي‎زنند. علتش اين است كه تا به يك مانع برخورد مي‎كنند فوراً هدف و مقصود را رها مي‎كنند و از تعقيب آن منصرف مي‎شوند و غافل از اين امر مهم هستند كه كاميابي و پيروزي از آن وقتي است كه با وجود مشاهدة موانع و جريانهاي مخالف دست از تلاش خود نكشيده و آنقدر ايستادگي و استقامت از خود بخرج مي‎دهد تا به مقصد برسد.(3) تنها عدم ثبات رأي و نبودن استقامت و نداشتن پشتكار است كه انسان را از كار و تلاش باز مي‎دارد و موفقيت را از او مي‎گيرد. ولي كميابي با كساني است كه صفت استقامت را در خود ايجاد كرده‎اند و همانند كوهي ثابت قدم و محكمتر هستند(4)  اولياء خدا هر گاه دست به كاري بزنند. خواه آن كار يا مسأله روحي يا عبادي و يا مادي و امور اجتماعي باشد. با نهايت استقامت و بردباري و حوصله خط سير خود را رها نمي‎كنند و به راه ديگري منحرف نمي‎شوند، بلكه با آرامش و اطمينان تمام و اميدواري كامل پيش مي‎روند آنقدر استقامت و پايداري از خودشان نشان مي‎دهند تا از ثمره كار و عمل خود با بهترين وجهي نفع ببرد و از او لذت ببرد.(2) سالك الي الله چون عملي را شروع كرد و دست به كاري زد اول بايد آن را مطابق با رضاي پروردگارش بيابد. سپس آن را با كامل خوبي به انجام رساند و اگر به مانعي يا مشكلي برخورد كرد با روي باز و دلي پر حوصله به استقبال آن رود تا موفق شود نه اينكه هر روز راه تازه‎اي پيش بگيرد.(3) قدم اولي كه شخص درمرحلة استقامت برمي‎دارد تا در مقابل مصائب دنيا صبور و با استقامت شود. تحصيل معرفت و تصحيح اعتقاد نسبت به خداي تعالي مي‎باشد زيرا وقتي پروردگارش را شناخت به او تكيه مي‎كند و از او استمداد مي‎جويد و از اين راه آرامش، قلب و دل او را بدست مي‎گيرد لذا به آساني مصائب را تحمل مي‎كند.(5) در اين مرحله. براي اينكه از مسير صراط مستقيم خارج نشويم و بلكه كاملاً پشت سر امام(ع) در حركت باشيم، موظف هستيم كه مراقبت كامل بر تمام اعمال. گفتار و نيات باطنيم داشته باشيم و لااقل شبي يكبار تمام اعمال و رفتار روزانه‎امان را محاسبه كنيم كه خطايي از ما سر نزده باشد و يا اگر احياناً اشتباهي رخ داده آن را جبران كنيم.(2) پيامبر اكرم مي‎فرمايد: هر كس بر مصيبت شكيبا باشد تا جائي كه آن را به

خوبي و بردباري از خود بازگرداند خداوند براي او سيصد درجه مي‎نويسد كه فاصله ميان هر درجه تا درجة ديگر به اندازة فاصلة ميان آسمان تا زمين است ولي صبر و استقامت در مقابل گناه و معصيت از تمام مراتب استقامت نيكوتر و پسنديده‎تر است و خداوند متعال به چنين شخصي كه صبر و استقامت در مقابل گناه و معصيت از خود نشان دهد ارزش فوق‎العاده‎اي عطا فرموده است.(1) مرحلة‌ استقامت بر پايه‎هاي: صبر و بردباري، اعتماد به نفس، نترسيدن از غير خدا، اميد همراه تلاش و كوشش. تلقين به نفس‌،استوار مي‎باشد كه با تفضيل آنها را براي معرفت سالكين الي الله بيان مي‎كنيم.(4)

اعتماد به نفس:

اعتماد به نفس يكي از صفات خوبي است كه بايد سالك الي الله در مرحلة استقامت آن را براي خود كسب كند.(5) اعتماد به نفس يعني در انجام كارها به خود تكيه كردن و روي پاي خود ايستادن و از ديگران قطع اميد نمودن اين صفت خوب  و پسنديده باعث موفقيت و پيروزي  وسعادت دنيا و آخرت سالك مي‎شود.(3) اعتماد به نفس نداشتن و اتكاء به غير يعني آدمي درراه رسيدن به هدفها و مقاصد خود به اميد اين و آن بنشيند و از به كاربردن نيروي سعي و كوشش خود شانه خالي كند. صاحبان اين صفت كه هميشه به ديگران متكي هستند و از خود اراده ندارند و به راحتي در آغوش تنبلي و بطالت آراميده‎اند، در زندگي خود با شكست و عقب ماندگي و بدبختي مواجه هستند و دائماً در دام ندامت و پشيماني بسر مي‎برند.(5) اگر انسان با اعتماد به نفس و با پشتكار و كوشش به ممارست پرداخت و از ترس شكست نااميد نشد و فعالتهاي خود را بكار انداخت و خستگي و رنج را تحمل كرد، هرگز عقب‎نشيني نخواهد كرد تا به مدارج عالي كه مد نظرش است برسد.(2) اگر سالك الي الله اعتماد به نفس نداشته باشد ارادة او در اثر اميد داشتن به ديگران ضعيف مي‎شود و پشتكار و استقامتش را از دست مي‎دهد و اعصاب او سست و ضعيف مي‎شود به حدي كه ديگر اراده‎اي از خود ندارد در نتيجة يأس و نااميدي تمام وجودش را فرا مي‎گيرد.(2) علماء و اساتيد تزكية‌نفس، يكي از شرائط سير الي الله را اعتماد به نفس مي‎دانند كه با اين صفت كه پاية استقلال فكري او استوار است،‌با آرامش خاطر و اطمينان كامل،‌بسياري از مشكلات و سختيها را پشت سر مي‎گذارد و با سرافرازي و پيروزي از آنها خارج مي‎شود و بسوي كمالات معنوي پرواز مي‎كند.(4) صفت اعتماد به نفس منشأش اتكاء و اعتماد به خداوند است، چون سالك الي الله بايد بداند، خداوند او را خلق نموده تا به مقام قرب پروردگار برسد. پس تمام قواي پيروزي و سعادت

را در وجود او خلق كرده  وهرگز او را رها نخواهد كرد.(3)

نترسيدن از غير خدا:

سالك الي الله در مرحلة‌استقامت بايد آنقدر نفس خود را تزكيه كند كه از غير خداوند نترسد فقط از پروردگار خود بيم داشته باشد تا او را سرپيچي نكند و از دائره بندگي و اطاعت او خارج نشوند.(5) مؤمنيني كه تبليغ رسالت خداوند را به خلق مي‎كنند و فقط از او مي‎ترسند و از هيچ كس ديگر جز خداوند نمي‎ترسند، خداوند براي حساب و مراقبت كار خلق به تنهائي كفايت مي‎كند.(2) اكثر مردم از چيزهائي بدون هيچ سبب عقلي ترس و وحشت دارند مانند ترس از مرده، جن، شب تاريك و غيره كه اين نوع ترسها ناشي از ضعف روح و قوة واهمه انسان است كه منجر به عقب افتادگي و عدم موفقيت در امور زندگي و كسب شرافت و كمالات مي‎شود.(2)

عوامل ترس:

1-جهل و ناداني نسبت به خداوند و خصوصيات زندگي است. 2-دور شدن از كمالات روحي 3-وجود تخيلات بي پايه و اساس و دوري از واقعيات كه ايجاد مشكل و ناراحتي مي‎كند. 4-وابسته بودن به دنيا و لذات زودگذر آن و توكل نداشتن به خداوند است.(4) بعضي از ترسها مانند ترس از حيوان درنده يا آتش يا برق و… كه جنبة‌عقلاني دارد يعني عقلاء حكم مي‎كنند كه انسان بايد با اين چيزها با احتياط برخورد كند كه ضرري متوجه آنها نشود از مورد بحث ما خارج است.(3) وقتي سالك الي الله از هيچ چيزي نترسيد و فقط از خداوند عالم ترسيد آن هم ترس از اين جهت است كه او را عصيان نكند و از اوامرش سرپيچي نكند كه در كمال بدبختي واقع خواهد شد و اگر فقط او را اطاعت و بندگي كند و سلطنت او را بر خود پذيرفت به كمال سعادت خواهد رسيد، ديگر از هيچ چيزي نمي‎ترسد و حتي ترس از روزي فردا ندارد در اين صورت آرامش و اطمينان كاملي بر قلبش حكمفرما خواهد شد و با دلي آرام و قلبي مملو از محبت و اميد به پروردگار مهربان به سير الي الله ادامه مي‎دهد
.(5) اميد يعني مقصدي كه انسان براي رسيدن به آن تلاش و كوشش مي‎كند و آرزو دارد به آن برسد به همين جهت آدمي براي بهتر زيستن شب و روز در تقلا و تلاش است.(3)

راه مبارزه و چاره يأس: نااميدي را از روح خود پاك كند؛ بايد بداند كه دنيا و زندگي پر از مشقات و ابتلائات كه لازمة اين دنياي دني است مي‎باشد و كسي نيست كه به طريقي دچار ابتلائات و مشقات نباشد.(1) سالك الي الله هرگز از رحمت خداوند مأيوس نبايد باشد و يقين و اعتقاد كامل به رحمت خداوند داشته باشد.(4) يك سالك نبايد يأس و نااميدي را در روح خود جاي دهد بلكه بايد در مرحلة استقامت با اميد به رحمت خداوند و با اميد رسيدن به مقاصد خود، تلاش كند تا عاقبت به مقصد برسد.
(3)

تلقين:

تلقين عبارت است از يك فرايندي كه بدون دليل منطقي مورد قبول انسان قرار مي گيرد و يا يك القاي فكري به وي مي باشد و تلقين يك اثر تصوري است كه انسان آن را به عنوان واقعيت قبول مي‎كند.(5) تلقين پذيري افراد متفاوت است مثلاً اگر يك اتومبيلي در خياباني كه در حال حركت است و ناگهان ترمز شديدي كند و از آن صداي بلند و ناهنجاري بلند شود. مردمي كه در پياده رو در حال پياده‎روي هستند هر يك به نحو خاصي عكس‎العمل نشان مي‎دهند؛ افراد بر اثر صداي اتومبيل و تلقين‎پذيري يك نوع خاص عكس‎العمل نشان مي‎‎دهند كه نشأت گرفته از اختلاف روحيات در شدت و ضعف آنها است.(2) ولي هر كس به يك نحوي تلقين‎پذير است فقط بايد تلقينات نسبت به معلومات و عقائد اشخاص تعيين شود تا زودتر اثر كند.(1) در تلقين پذيري افراد، شخصيت تلقين كننده نيز بسيار مهم است يعني هر قدر درجه و مقام اجتماعي تلقين عملي مي‎باشد. مثلاً اگر يك شخص بي‎سواد به مريضي بگويد فلان دارو براي مرض شما خيلي مفيد است ممكن است مريض به گفته او توجهي نكند ولي اگر يك پزشك آن دارو را معرفي كند مريض مورد تلقين قرار مي‎گيرد.(4) اكثر مرضهاي روحي را مي‎توان با تلقين معالجه كرد و اگر تلقين بطور دقيق و صحيح انجام شود مي‎توان شخص را هيپنوتيزم كرد.(3) در تلقين كردن چند چيز لازم است تلقين بايد با معلومات و عقائد مريض تناسب داشته باشد. حرف و تلقين از راه اعصاب، غدد مترشحه داخلي را تحريك مي‎كند و در نتيجه غدد مترشحه داخلي هرمونهائي توليد مي‎كنند كه شخص را معالجه يا بيمار مي‎كند.(5)

بسياري از بيماران را مي‎توان با كمك تلقين و ايجاد عقائد صحيح در نهادشان، آنها را نجات داده يعني اول به آنها تلقين سلامتي كرد و دوم با بالا بردن ايمان و معرفتشان به پروردگار آنها را به رحمت خداوند اميدوار ساخت كه نتيجه موفق به سلامتي كامل روح و جسم مي‎شوند.(2) در افرادي كه ضعفهاي روحي دارند مي‎توان با تجويز تلقين و با در نظر گرفتن اين شرائط آنها را از اين امراض رهائي بخشيد. مثلاً شخصي كه در مقابل مشكلات، زود خود را مي‎بازد يا وسواس دارد و هرگز بر مشكلات و يا وسوسة خود پيروز نمي‎شود.(1)

مرحله صراط مستقيم

صراط مستقيم يعني راهي كه انسان را به خداوند متعال مي‌رساند و آن يك راه بيشتر نمي‌باشد و در كتب لغت از آن تعبير كرده‌اند به «الواضح من الطريق» يعني راه واضح و روشن خداوند متعال و آيات فراواني بشر را به صراط مستقيم خوانده است.(3) فقط راهي كه انسان را نجات مي‌دهد و به سعادت مي‌رساند فقط پيروي از دستورات پروردگار و واقع شدن در جادة شريعت الهي و متابعت نكردن از نقطة مقابل عبوديت و بندگي پروردگار يعني شيطان مي‌باشد.(4) و آن افرادي كه خداوند به آنها صراط مستقيم را به عنوان نعمت عطا فرموده «انبياء» و «ائمه هدي» (عليه‌السلام) مي‌باشند كه در اثر واقع شدن در صراط مستقيم دين با آنان محشور خواهد شد و به تصريح قرآن تفسير «انعمت عليهم» انبياء و ائمة هدي مي‌باشند.(5) خداوند در سورة حديد مي‌فرمايد: كساني كه از خداوند متعال و حضرت رسول اكرم(صلي‌الله عليه و آله) اطاعت كنند و ايمان آورند آنان را ملحق به شهداء و صديقين مي‌نماييم.(2) حضرت صادق مي‌فرمايد: آن راهي است بسوي معرفت خداوند و آن دو مرحله است صراطي در دنيا و صراطي در آخرت. اما آن صراطي كه در دنيا مي‌باشد امامي است كه واجب است بر همه از او پيروي كنند و هر كس او را در دنيا بشناسد و به او اقتدا كند. از صراطي كه در آخرت است عبور خواهد كرد كه آن پلي است بر روي جهنم و هر كس آن امام را نشناسد در روز قيامت قدمتي متزلزل خواهد بود.(1) هر گاه سالك الي‌الله ميزان اعمال خود را اهل بيت عصمت و طهارت (عليه‌السلام) قرار داد او در صراط مستقيم واقع شده است و در اين راه از هيچ چيزي دريغ ندارد. ولو با از دست دادن جان و مال باشد همانند اصحاب باوفاي حضرت امام حسين(ع) كه تمام هستيشان را فداي راهشان كردند و عاقبت به فوز و رستگاري عظمي دست پيدا كردند.(3)

هر مقدار دقت فكر و عمل ما در حركت صحيح و صراط مستقيم بيشتر باشد، قرب ما به اسوة بشريت حضرت «حجه بن الحسن العسكري» روحي فداء، امام زمانمان، بيشتر مي‌شود و در واقع قرب ما به پروردگارمان بيشتر خواهد شد.(4) وقتي انسان، وارد مرحلة روحي جديدي مي‌شود بايد مراحل قبلي را نيز حفظ و نگهداري كند، يعني بعد از بيداري و يقظه براي هميشه بيداري را حفظ كند و مواظب باشد او را خواب غفلت فرا نگيرد و همچنين توبه و استقامت و صراط مستقيم بايد براي هميشه حفظ شود و همچنين مراحل بعد از صراط مستقيم.(5)

صراط مستقيم:

همانا از جانب خداوند براي هدايت شما نوري عظيم و كتابي به حق و آشكار آمد خداوند بدان كتاب هر كس را كه از پي رضا و خشنودي او رود به «راههاي سلامت» هدايت كند و او را از تاريكي (جهل و گناه) بيرون آورد و به عالم نور داخل گرداند و به «صراط مستقيم» وي را رهبري نمايند. در صورتي هادي و راهنماي سالك مي‌باشد كه در صراط مستقيم باشد يعني شرط هدايت صراط مستقيم است.(2) صراط مستقيم خود مشروط به چيز ديگري نيست لذا خداوند از آن به صراط مستقيم ياد نموده يعني بدون اينكه به چيزي مقيد باشد چون امكان دارد انتساب به غير حق نيز گردد و باعث نزول از مرحلة عبوديت و بندگي پروردگار شود.(1) مطلبي كه بسيار مهم براي سالك الي‌الله مي‌باشد تا دچار افراط و تفريط نگردد نجات دادن خود از جهل و ناداني است چون يكي از عوامل بسيار مهم انحراف از صراط مستقيم جهل و ناداني مي‌باشد كه باعث انحراف عقائد او و احكام و گفتار و كردار و حتي فكر او از صراط مستقيم مي‌شود.(3) در اين مرحله مي‌بايست افكار و عقايد را صددرصد با نمونة كامل و اصلي صراط مستقيم يعني پيامبر اكرم(ص) و ائمه اطهار(ع) تطبيق داده شود و همچنين اعمال خود را نيز صددرصد مطابق رسالة علميه مرجع تقليد قرار دهيم بدون يك ذره افراط و كوچكترين تفريطي در تمام آنها.(4)

تعديل غرائز يا افراط و تفريط: عاملي كه موجب ارتكاب جرم و جنايت در انسان مي‌باشد احساسات و غرائزي است كه تعديل نشده، تمايلات و خواهشهاي نفساني است كه در صراط مستقيم واقع نشده و همانند حيوان لجام گسيخته‌اي است كه همواره در ضمير و نهاد مردم حكومت مي‌كند و آنان را براي ناپاكي و انحراف از صراط مستقيم سوق مي‌دهد.(4) با قرار دادن نفس در صراط مستقيم مي‌توان تمايلات و خواهشهاي او را تعديل نمود و از مرض افراط و تفريط نجات داد و به همين مطلب حضرت علي(ع) اشاره فرمودند: تنها وسيله‌اي كه مي‌توان تضاد تمايلات را از ميان ببرد و هر يك از غرائز و خواهشهاي طبيعي انسان را در جاي خود به اندازة صحيح ارضاء نمايد تعديل تمايلات و محدود كردن تمنيات دروني او است.(1) راه نجات از مرض افراط و تفريط كه بتوان اين غرائز را مهار كرد و در جاي صحيح از آن استفاده نمود كه سعادت‌بخش و موجب هدايت و آرامش نفس گردد، حركت در صراط مستقيم مي‌باشد.(2) به جهت تعديل غرائز و خواهشهاي نفساني است كه خداوند به حركت در صراط مستقيم اهميت زيادي داده و در روايتي فرموده: يك ساعت حركت بر عدل (صراط مستقيم) بهتر از هفتاد سال عبادت مي‌باشد.(3) سالك بايد نفس سركش و آلوده و سياه را معالجه كند و آن را در صراط مستقيم واقع سازد تا احتياجي به رياضت كه چه بسا مخالف شرع مقدس اسلام است نباشد و غرائز و خواهشها را مانند شهوت تعديل نمود.(5)

تزكية نفس كلاس و درس مي‌خواهد تا به آن درسها و تمرينات كه از آيات و روايات استخراج شده‌اند ملكة پاكي و تزكية كامل در روح ايجاد شود تا به مرز صراط مستقيم حركت كند و اين درسها و تمرينات نياز به يك استاد و مجتهد باكمالي است كه درسها و تمرينات را از آيات و روايات استخراج كرده باشد و در دسترس شاگرد قرار دهد.(4) «حد» يعني حائل و مانع بين دوچيز، مثلاً ديوار حائل و مانع از اختلاف و اشتباه دو مالك مي‌باشد. و لذا خداوند متعال براي بشر در افعال و گفتار حد و مرزي قرار داده كه اگر از اين حد و مرز تجاوز كند در حقيقت به خود ظلم كرده و از صراط مستقيم منحرف شده است.(1)

هرگاه انسان از خواب غفلت بيدار شد و خود را در راستاي تعديل غرائز و صراط مستقيم قرار داد و از افراط و تفريط دوري گزيد ايمان او مستقر مي‌شود و ديگر هرگز حاضر نيست ولو يك لحظه از صراط مستقيم منحرف شود.(2) سالك در تمام اعمال و حتي عقائدش بايد پيروي از خاندان عصمت و طهارت(ع) بكند با اطاعت آنان خود را در صراط مستقيم قرار داده و به مرز عبوديت پروردگار رسانده است.
(3)

گفتار سالك بايد در صراط مستقيم باشد:

سالك الي‌الله بايد همانطوري كه اعمال و كردارش را در صراط مستقيم قرار مي‌دهد گفتار و اقوالش را نيز در صراط مستقيم قرار دهد چون انسان الفاظ و كلمات را كه استعمال مي‌كند براي اداي معنا و نيت اوست و مي‌تواند معنا و نيت خود را به عبارت و الفاظي كه شيرين و خوشينه باشد بيان كند.(5) شخصيت افراد را مي‌توان از طريق تكلم و كلماتي كه بكار مي‌برند شناخت و به همين دليل است كه حضرت علي(ع) مي‌فرمايد: شخصيت افراد در زير زبانشان پنهان است هنگامي كه زبان به سخن باز كردند شخصيت آنان آشكار مي‌گردد.(4) يك سالك بايد عفت كلام را حفظ كند و هرگز كلام زشتي در كلماتش بكار نبرد در احاديث اهل بيت(ع) از گفتن بعضي الفاظ و از استعمال بعضي عبارات نهي شده است و همچنين از كلام ركيك و فحش و ناسزا جداً نهي شده است.(1) بايد توجه به اين مطلب داشت كه لعن فرستادن بر دشمن اسلام و اهل بيت(ع) غير از فحش و كلام قبيح است و لعن فرستادن و اظهار تنفر از دشمنان اهل بيت(ع) نشانة ايمان است.(2)

سالك الي‌الله هر سخن و گفتاري براي او جائز مي‌باشد مگر آن مواردي كه شارع مقدس حرام كرده باشد در مرحله صراط مستقيم نه فقط اعمال و گفتارش روي مرز و حدود تعيين شده باشد بلكه حالت هدايت‌گري و ارشاد مردم بسوي حق و حقيقت را در رفتار و كلماتش پيدا كرد.(3)

محاسبه و مراقبه:

محاسبه و مراقبه دو امر بسيار مهمي است كه سالك را بسوي صراط مستقيم دين سوق مي‌دهد و او را از دچار شدن انحراف و دامهاي شيطان نجات مي‌دهد براي تسهيل برنامة محاسبه و مراقبه: سالك بايد شبها قبل از خواب اعمال خود را محاسبه كند.(5) اعمال و كرداري كه از صراط مستقيم منحرف بوده، به ياد سالك نمي‌آيد براي رفع اين فراموشي در تمام مدت روز و شب سالك الي‌الله مراقبة شديد بر اعمال و كرداري مي‌زند يا حرفي مي‌زند مراقب خود باشد كه از صراط مستقيم منحرف نشود.(4) هركس نفس خود را محاسبه نمايد سود و بهره مي‌برد و هر كس از آن غافل شود خسارت و زيان نصيبش مي‌شود و هركس از خداوند بترسد ايمن مي‌گردد.(1)

نظم و انظباط:

يكي از برنامه‌هاي بسيار مهم كه سالك الي‌الله در مرحلة صراط مستقيم بايد به آن توجه داشته باشد و در امور زندگيش آن را پياده كند نظم و انضباط است كه در پيشرفت سالك در اين مرحله نقش بسيار مهمي دارد.(2) سالك الي‌الله بايد فرصتها را از دست ندهد و در مرحلة صراط مستقيم با ايجاد كردن نظم و انضباط از تمام لحظات و فرصتهائي كه بدست مي‌آورد كمال استفاده را بكند چون معلوم نيست دوباره آن فرصت را به دست آورد.(5) اولياء خدا با نظم و تقسيم اوقاتشان كمال دقت را مي‌كردند تا اين فرصتها را از دست ندهند و از دوران كوتاه زندگي حداكثر استفاده را بكنند و در اثر همين نظم و برنامه‌ريزي بوده كه توانستند مراحل تزكية نفس را تمام كنند و به سوي كمالات معنوي پرواز كنند.(3) سالك الي‌الله طبق دستور اسلام بايد در امور زندگي خود نظم و انضباط را حاكم سازد و ساعت عمرش را تقسيم‌بندي كند تا فرصتها را از دست ندهد.(4) دينداري با بي‌نظمي به طور كلي مخالفت و تضاد دارد حتي در احكام فروع دين اگر مكلفي عملي را برخلاف نظم آن انجام دهد باطل است و از او پذيرفته نيست.(1) وقت‌شناسي معرف قيمت زندگي شبانه‌روزي ما است و حقيقت وجود ما همان قطعات شبانه‌روز است به همين جهت است كه «نظم در زندگي» يكي از مسائل مهم اخلاقي در مرحلة صراط مستقيم شمرده شده است.(2)

اكثر ناراحتي‌هاي عصبي از نداشتن نظم در زندگي است اگر در جامعه‌اي همه بانظم باشند آن جامعه از بهترين جامعه‌هاي دنيا خواهد بود چون همه با آرامش و اعصاب سالم زندگي خواهند كرد.(5) اگر نظم و انضباط در زندگي انسان حاكم شود هر روزي كه مي‌گذرد باشادابي و آرامش و بدون هيچ ناراحتي و كسالتي آن روز را به پايان مي‌رساند و از نتيجة كار خود راضي خواهد بود.(3) سالك الي‌الله با تفكر كردن در نظم دستگاه خلقت همچنانكه او را به خالق و معبود خود مي‌رساند سرمشقي نيز هست براي او كه از اين سنت الهي كه عبارت است از نظم و ترتيب در سرتاسر عالم، پيروي كند و روحش را با قانون نظم و انضباط تربيت نمايد.(2) سالك هرگاه ديد كه اعمال نامنظم و بيهوده انجام داده است خود را كنترل كند و روز بعد آن را تكرار نكند و كاملاً مراقب رفتارش باشد كه نامنظم بوجود نيايند و از صراط مستقيم خارج نشود.(4)

مرحله محبت:

محبت: محبت نيروي بسيار عظيم و قدرتمندي است كه محرك بشر در تمام امور و مظاهر گوناگون زندگيش مي‌باشد.(1) محبت احساس مطبوع و دلپذيري است كه با وجود آن مشكلات آسان مي‌شود و مصائب و دردها قابل تحمل مي‌گردد.(3) محبت آدمي را براي فداكاري و از خودگذشتگي مي‌كشاند و باعث مي‌شود براي رضاي محبوب از همه چيز خود بگذرد.(2) حيات و محبت با يكديگر توأمند هر موجودي كه خواست، محبت و عشق نداشته باشد حيات ندارد و زنده نيست. هر موجودي كه از حيات بيشتري بهره داشته باشد محبتش بيشتر است.(5) محبت اصلي مال خدا است بخاطر اينكه جامع تمام نيكيها و خوبيها خدا است. به هر چيزي كه انسانهاي پاك و حقيقت‌طالب محبت پيدا مي‌كنند، كاملش و اصليش و واقعي‌اش مال خدا است.(4) يكي از بهترين راههائي كه انسان به كمال مي‌رسد، نيروي محبت است يعني اين نيروي عظيم خدادادي را اگر در مسير اصلي نه مجازي آن قرار داده شود به فيض كسب فضائل و دوري از رذائل نائل خواهد شد.(3) محبت به علم و عالم، طبق فطرت اوليه، نوعي محبت به علم مطلق و عالم كل جهان هستي خداوند باري تعالي است كه هيچ جهلي در او راه ندارد.(1) مردم براي خدا شريك قرار مي‌دهند و «محبت» را كه بايد به خدا داشته باشند به غير خدا متوجه مي‌كنند ولي آنهايي كه ايمان آورده‌اند بيشترين محبتشان به خداي تعالي است و اصولاً محبت با معرفت صحيح تنظيم مي‌شود.(2) محبت از خواست شروع مي‌شود و اين خواستن زياد مي‌شود تا به عشق مي‌رسد اگر محبت به اين معنا در شخصي وجود نداشته باشد حيات ندارد خداي تعالي از هر موجودي محبتش بيشتر است، بخاطر اينكه حياتش و خواستنش توأم با اراده است البته خداي تعالي را نمي‌توان با هيچ موجودي مقايسه كرد اما از همه موجودات محبتش بيشتر است.(5)

تنظيم محبت: سالك الي‌الله در مرحلة محبت، بايد محبت خود را تنظيم كند يعني بايد فقط خداوند را دوست داشته باشد و هركس و يا هر شيء ديگر را هم اگر دوست مي‌دارد فقط براي خداوند باشد.(4) غير از خداوند هيچ كس سزاوار محبت و دوستي نيست و اگر جز خداوند كسي يا چيزي قابل محبت و دوستي باشد باز بايد از جهت تعلق و نسبتش به خداوند باشد كه اگر او را دوست دارند به جهت منسوب بودن او به خداوند است.(3) خداوند در سورة مجادله مي‌فرمايد: «پيدا نخواهي كرد قومي را كه به خداوند و روز قيامت ايمان داشته باشند و در عين حال دشمنان خدا و رسول را دوست داشته باشند اگرچه آن دشمنان پدران و فرزندان و يا برادران و يا خويشان آنها باشند اين مردم افرادي هستند كه خداوند ايمان را در قلب آنها ثابت نموده و آنها را به نور قرآن مؤيد و متصور گرانيده است.(1) يك مسلمان بايد قلبش را مملو از محبت پروردگارش كند و فقط او را دوست داشته باشد تا از مهلكات دنيا و آخرت نجات پيدا كند و راه سعات را بپيمايد.(2) اگر قلب مملو از محبت خدا و اولياء او گردد بدون شك محبت دشمن خدا و اولياء دشمن خدا در او ديگر جاي ندارد.(5) انسان نمي‌تواند محبتش را متوجه دو شيء كه ضد همديگر هستند بكند البته برگشت اين نوع محبت به ايمان انسان است، يعني اگر دو شيء، يا دو كس كه با هم از جهت ايمان و عقايد اختلاف و ضد مي‌باشند نمي‌توان گفت به هر دو محبت دارد.(4)

هر چيزي سببي دارد و محبت هم از آن ماهياتي است كه سبب دارد كه اگر سبب محبت در ما ايجاد شود و هر قدر آن سبب شدت و ضعف داشته باشد محبت هم شدت و ضعف پيدا مي‌كند.(3) سالك الي‌الله از راه علم و معرفت به اين حقيقت مي‌رسد كه هيچ چيز در عالم ملايمتر به طبع او از ذات اقدس خداوندي نيست زيرا هيچ چيزي به ما نزديكتر از او نيست چنانكه قرآن مي‌فرمايد: «و ما از رگ گردن او (انسان) به او نزديك‌تر هستيم».(1)

يكي از راههائي كه سالك الي‌الله مي‌تواند محبتش را متوجه خداوند كند تحصيل و ازدياد معرفت خداوند مي‌باشد چون عامل مؤثر محبت و دوست داشتن كسي يا چيزي، معرفت و شناخت آن كس يا آن چيز است يعني اگر انسان مثلاً آب را بشناسد و خواص آن را بداند به همان اندازه از علم و معرفت به او گرايش و محبت پيدا مي‌كند.(4) انساني كه خداشناس شد ميل و محبت به سوي خداوند دارد و هرچه علم و معرفتش نسبت به ذات اقدس زيادتر شود، ميل و محبتش به خداوند زيادتر مي‌شود.(2) سالك مي‌تواند از راه تفكر در صفات خداوند محبت پروردگارش را كسب كند لهذا يكي از اسباب ايجاد محبت تفكر در صفات كمال و جلال پروردگار است.(5) سالك الي‌الله با تفكر كردن به صفت قيوميت پروردگار يقين پيدا مي‌كند كه تمام موجوداتي كه در عالم وجود دارند قوامشان به ذات خودشان نيست بلكه به يك موجود ديگري است كه او هستيش قائم به ذات خودش است.(3) سالك هنگامي كه از طريق تفكر و براهين پروردگارش را شناخت محبت به او پيدا مي‌كند و مي‌يابد كه او خالق كل شيء است (سوره سجده). و فاني كننده هر چيزي است و فقط او است كه باقي مي‌ماند (سوره قصص).(1) يكي از راههاي متوجه نمودن محبت به خداوند، به ياد آوردن نعمتهاي پروردگار است سالك هر چه بيشتر نعمتهاي پروردگارش را بشناسد. در مقابل محبت او زيادتر مي‌شود. يكي از راههاي محبت به خداوند، اين است كه سالك هرگز چشم طمع به مال مردم ندوزد، بلكه خود را در صراط مستقيم قرار دهد و تمام حوائجش را از پروردگارش طلب كند و نزد او عرض حاجت كند كه خداوند دوست دارد بنده‌اش حوائجش را يكي‌يكي نام ببرد و از او طالب كند.(2) يكي از اسباب ايجاد محبت سنخيت روحي مي‌باشد يعني ايجاد صفات روحي محبوب در روح باعث تقرب و نزديكي بيشتر به محبوب مي‌شود.(5) هر چيزي كه ملائمت با طبع انسان داشته باشد آن چيز سبب براي محبت واقع مي‌شود. مثلاً شما ميوه‌اي را دوست مي‌داريد چون خوردنش و لذت آن ملائمت با طبع شما دارد حال اگر همين لذت از ميوه را مي‌توانستيم از غير آن ميوه بدست آوريم مي‌ديديد كه آن ميوه محبوب شما نيست بلكه آن مزه و طعم ملائمت با نفس شما بوده است لهذا آنها را دوست مي‌داريد.(3) انسان بايد فقط آن كاملي را دوست بدارد كه در ذاتش هيچ عيبي نباشد به همين جهت است كه در مورد خداوند مي‌گويند: صفت كمالش زائد بر ذاتش نيست يعني او است كه احد است او است كه بي‌مثل است.(4)

يكي از اسماء پروردگار قيوم است، يعني قوامش به خودش است و در اين صفت او يگانه و وحيد است چون همة عالم و تمام موجودات را او خلق كرده است و تمام اين موجودات در هستي و بقائشان محتاج اويند همانطور كه قرآن مي‌فرمايد: اي مردم تمام شما محتاج به خداوند هستيد و او است كه بي‌نياز و ستوده است.(3)

كنترل محبت: در اين مرحله آنقدر محبت كنترل مي‌شود كه فقط بايد خدا را دوست داشته باشد و اگر چيزي غير از خدا را دوست مي‌دارد به جهت انتساب او به خدا مي‌باشد.(1) سالك در هر حالي كه باشد از خداي خود راضي و خشنود است اگر نعمتي از جانب حق به او برسد شكرگزار است و اگر نعمتي از او سلب و گرفته شود فزع و جزع نخواهد كرد بلكه راضي به رضاي دوست است.(4) تمام زهد و پارسائي در دو جمله از قرآن آمده است: هرگز به آنچه از دست شما رود دلتنگ نشويد و به آنچه كه به شما رسد دلشاد و فرحناك نشويد. كسي كه غم گذشته را نمي‌خورد و نسبت به آينده و عطاهائي كه به او مي‌شود آنقدر شاد نمي‌شود كه از خداوند غافل شود و در اينصورت هر دو بال زهد را در اختيار گرفته است.(5) زهد آن است كه دلبستگي و محبت چيزي يا به كسي جز خدا، نداشته باشد و اين دلبستگي ولو به كشكول باشد مانع است از رسيدن به كمالات و زاهد نيست.(2)

شكوفايي محبت: سالك الي‌الله بايد محبت خود را با عمل شكوفا و اظهار كند همانطوري كه اگر محبت مجازي به معشوقي داشته باشد سعي مي‌كند با كارها و گفتاري كه معشوق خوشش مي‌آيد و خرسند مي‌شود محبتش را به او اظهار كند.(3) محبت در صورتي آشكار مي‌شود كه در مقام عمل خود را نشان دهد در اين مرحله است كه خواست و ارادة محبوب را برخواست و ارادة خويش مقدم مي‌دارد. و درصدد كسب رضاي محبوب و قرب محبوب برآيد.(1) سالك تا جائي مي‌رسد كه دوري محبوب براي او بسيار سخت مي‌شود و هرگاه خبري از محبوب به گوشش برسد ناخودآگاه چشمانش پر از اشك مي‌شود.(4) انسان براي شكوفايي و اظهار محبت خود بايد اولياء خدا و دوستان خدا را دوست داشته باشد و از آنها اطاعت كند و ولايتشان را بپذيرد كه در رأس آنها خاندان عصمت و طهارت(ع) مي‌باشند.(5) اگر بخواهيم محبتمان به خداوند را شكوفا و اظهار كنيم بايد از طريق جانشينان او باشد، چون مستقيماً اظهار محبت به خداوند امكان ندارد چون او از سنخ وجود ما نيست لذا خداوند تبارك و تعالي بهترين مخلوقاتش را كه خاندان عصمت و طهارت(ع) باشند براي هدايت و ارشاد خلق فرستاد كه ايشان هم سنخ بشر بوده و بشر مي‌تواند از راههاي مختلف به آنها اظهار محبت و دوستي كند.(2) سالك الي‌الله بايد ميزان محبتش، اهل بيت(ع) باشد و محبتش را روي آنان متمركز سازد و هر كس و يا هر چيزي كه به آنان نزديكتر است بيشتر دوست داشته باشد تا بتواند محبتش را كنترل نمايد.(3) پيامبر مي‌فرمايد: هر كس با محبت بميرد، شهيد مرده است. هر كسي كه با محبت «آل محمد» بميرد آمرزيده مرده است. هر كسي با محبت بميرد تائب مرده

است. هركسي كه با محبت بميرد مؤمن و كامل‌الايمان مرده است.(1)

اثرات محبت: امام صادق(ع) مي‌فرمايد: آنگاه كه برق محبت خداوند بر باطن بنده‌اي بتابد و باطن او را روشن كند او را از هر چيز و از هر ذكر جز ياد خداوند نهي مي‌سازد.(4) اثر ديگر محبت به پروردگار اين است كه سالك با اولياء الله و دوستان خداوند انس مي‌گيرد و چون سنخيت روحي بينشان ايجاد شده است آنان را دوست مي‌دارد و از محضرشان بهره‌هاي معنوي زيادي مي‌برد.(5) اگر مردم به عظمت و مقام محبت خدا پي بردند كه تا چه اندازه نزد پروردگار بزرگ است بي‌ترديد جز با خاك قدم او به خدا تقرب نمي‌جويند.(2) ديگر از اثرات محب اين است كه سالك از مناجات و گفتگوي با محبوبش لذت مي‌برد و هرگز خود را تنها نمي‌يابد و هرگاه در جاي خلوتي قرار بگيرد با پروردگارش، محبوبش انسي مي‌گيرد و مشغول مناجات مي‌شود.(3) از اثرات ديگر محبت به پروردگار اين است كه از مرگ ترس و بيمي ندارد بلكه مرگ را القاء پروردگار و ديدار محبوب خود مي‌داند.(1) يكي از آثار محبت به خداوند اين است كه سالك راضي به رضاي محبوبش مي‌باشد و هر چه او بخواهد مي‌خواهد و در مقابل محبوبش تسليم محض مي‌باشد و هيچ اظهار ناراحتي و درد نمي‌كنند.(4) سالك الي‌الله در اين مرحله با برنامه‌ها و معلوماتي كه از طرف استاد به او داده مي‌شود محبت خود را متوجه پروردگار مهربان مي‌سازد و بدان وسيله محبتش را اظهار و شكوفا مي‌نمايد مثلاً با خواندن «زيارت جامعة كبيره» و با تأمل كردن در معاني آن محبت خود را نسبت به اولياء خداوند اظهار مي‌سازد كه اين خود محبت به پروردگار است.(5) امام صادق(ع) درباره اثرات محبت « در … خداوند متعال به بركت وجود او بلاد و زمينهاي خود را آباد مي‌سازد و به واسطة بزرگواري او به بندگانش نظر لطف دارد » و هرگاه مردم خداي متعال را به حق آنان قسم مي‌دهندخواسته‌هاي آنها را برآورده مي‌كند و با لطف و مهرباني خود بلاها و گرفتاريها را از آنان برطرف مي‌سازد.(2)