انواع ادبي چيست؟

انواع ادبي، در رديف نظامهايي از قبيل سبك شناسي و نقد ادبي، يكي از اقسام جديد علوم ادبي و يا به قول فرنگي ها يكي از شعبه ها و مباحث نظريه ادبيات Theory of literature است. موضوع اصلي آن طبقه بندي كردن آثار ادبي از نظر  ماده و صورت در گروه هاي محدود و مشخص است.

اگر بخواهيم به ادبيات هم از ديدگاه عملي نگاه كنيم، بايد بتوانيم آثار ادبي را طبقه بندي كنيم و انواع مشابه آثار ادبي را در طبقات مخصوصي قرار دهيم . زيرا مهمترين مختصه علم اين است كه مي تواند طبقه بندي كند. اين مهم در ادبيات به وسيله انواع ادبي صورت مي گيرد.اما در انواع ادبي هدف اصلي طبقه بندي كردن بر حسب ساختمان آثار ادبي و مختصات دروني و ساختاري آنهاست. بايد خاصه هاي مشترك دسته يي از آثار ادبي را استخراج كرد و وجوه تفارق را با دسته هاي ديگر نشان داد، و اين هدفي دشوار و ديرياب است از اين رو ناچار، گاهي به طبقه بندي كردن بر حسب صورت (مثلا تعداد ادبيات و وضع قافيه) بسنده مي شود.

در ادبيات غرب از تلفيق تراژدي ـ كمدي Tragicomedy به وجود آمده است كه ارسطو در كتاب فن شعر از آن سخن نگفته بود؛ و يا در ادبيات ما مولانا از تلفيق غزل و مثنوي، قالب غزل ـ مثنوي را بر ساخته است كه بديع نويسان سنتي از آن سخن نگفته اند و يا سعدي در قالب حماسي قصيده، به ادب تعليمي (پند و اندرز) پرداخته است و از اين رو در مختصات قصيده تغييراتي وارد كرده است.

شاهنامه از آن جا كه به طرح داستان هاي اساطيري و ملي قوم ايراني پرداخته است، جنبه حماسي دارد و حماسه، شعر بلند روايي است. فردوسي براي طرح مطالبي مفصل ـ حدود شصت هزار بيت ـ ناچار بوده است قالب مثنوي را برگزيند. هم چنين در سده هاي نخستين ادب فارسي كه تفوق با آثار حماسي بود قالب قصيده رواج داشت و بعدها به عللي كه مشروحا در مباحث تاريخ ادبيات و سبك شناسي مذكور است، ادب غنايي كه در غزل متجلي مي شود جاي حماسه و قصيده را گرفت.

تينياف Tynyanov يكي از فرماليست هاي روسي مي گويد :

«مساله تاريخ ادبيات و بحث تحول ادبيات، همان بحث جانشيني فرم هاي ادبي است.»

سلسله مراتب نوع يا نظام نوعي gener – system در دوره هاي سبكي ما كم و بيش چنين است :

سبك خراساني : قصيده، قطعه، مثنوي، رباعي، تركيب و ترجيع بند، غزل

سبك عراقي : غزل، مثنوي، رباعي، قصيده، قطعه، تركيب و ترجيع بند

سبك هندي : غزل، مثنوي، قصيده، قطعه

به نظر ما بهتر است بگوييم انواع، گاهي در دوراني مورد بي توجهي و غفلت قرار مي گيرند، اما ممكن است در ادوار بعد دوباره تجديد حيات كنند، مثلا غزل بعد از رواج شعر نو مورد بي توجهي قرار گرفت؛ اما امروزه دوباره مرسوم شده است. چنانكه غزل امروزي تحت تاثير شعر نو، تحول و تكاملي يافته است.

ديگر از مباحث انواع ادبي، بحث پيدايش انواع است كه در آن از پيدايش و حتي تاريخچه انواع ادبي سخن مي رود. برخي از اشعار نو مثلا «پريا»ي احمد شاملو بر مبناي ترانه هاي عاميانه ساخته شده است و يا جمال زاده و صادق هدايت در نگارش برخي از داستان هاي خود، از مايه هاي ساختاري داستان هاي عاميانه‌وفولكلوريك‌استفاده كرده اند.

مي توان آثار و انواع ادبي قديم را به شكل و صورت آثار و انواع جديد ادبي در آورد. استفاده از عناصر كهن هنري، در موسيقي و تئاتر هم مرسوم است.

آيا همه انواع ادبي در نزد همه اقوام وجود داشته است؟ مسلما خير، چنان كه نوع ادبي داستان كوتاه در ايران، بر اثر تقليد از نمونه  هاي غربي، بعد از مشروطيت به وجود آمده است و قالب رباعي در ادبيات قديم عربي وجود نداشته است. اين بحث ممكن است به اين جا منجر شود كه اقوام مختلف كدام يك از انواع را از يكديگر تقليد كرده اند؛ چنان كه يك نظريه در باب  پيدايش رباعي اين است كه از شعر اقوام ترك و  چيني تقليد شده است.

به خوبي مشهود است كه اين در ادب، تا كنون از ديدگاه انواع ادبي مورد مطالعه جدي قرار نگرفته است، مثلاً با توجه به اين كه اكثر اشعار ديوان كبير مولانا در قالب غزل است، چنين به نظر مي رسد كه ديوان مزبور از نوع ادب غنايي باشد؛ اما دقت بيشتر، ما را به برخي از مختصات حماسي در غزليات آن راهنمايي مي كند، چنانكه بايد براي آنها به  نوع مختلط غنايي ـ حماسي قايل شد. حضور عناصر حماسي در متون عرفاني گاهي به حدي زياد است كه به ناچار بايد به نوعي حماسه كه آن را مي توان حماسه عرفاني ناميد قايل شد.

يك اثر  حماسي ممكن است تمام مختصات حماسه را نداشته باشد يا  چيزهايي بر سري داشته باشد.

مشكل ديگر اين است كه كار انواع ادبي، طبقه بندي آثار صرفا ادبي است؛ اما در مطالعات ادبي گاهي با آثار مهمي سرو كار داريم كه از ديدگاه ماده ادبيات كاملا جزو ادبيات محسوب نمي شوند؛ اما از نظر ماده جزو تاريخ محسوب مي شوند. و به همين ترتيب آثار متعددي را مي توان نام برد كه بيشتر، از جنبه هاي فلسفي يا عرفاني مورد  توجه اند تا از نظر ادبي، و بايد مسامحه آن ها را در نوع ادب تعليمي قرار داد. آثاري از قبيل مثنوي معنوي يا سير العباد الي  المعاد كه به اصطلاح جزو شعر علمي هستند و تفكر خاصي را آموزش مي دهند. در ادبيات قرون وسطايي هر ملتي ديده مي شود كه برخي از فرمهاي ادبي در خدمت موضوعات غير ادبي اند.

آثاري كه جزو فرعي يك طبقه بندي كلي هستند مثلا نوول نامه يي يا نوول تاريخي زير مجموعه نوع نوول محسوب مي شوند.

گاهي خاصه هاي اصيل يك نوع در اثري بيشتر و قوي تر و در اثر ديگر كمتر و كم رنگ تر است. هر اثر حماسي تحقق بالفعلي از تفكر و زبان حماسي است، اما تفكر و زبان حماسي، يك امكان بالقوه است.

از اين رو بايد گفت كه هر اثر حماسي نسبت به خود حماسه نسبت خصوص و عموم دارد. بدين ترتيب هر نوع ادبي، مجموعه نامحدودي از آثار ادبي است. پس در حقيقت نمي توان گفت كه فلان اثر حماسه است، بلكه بايد گفت از آثار حماسي است، يا عضو و شاخه يي از حماسه است.

ممكن است اثري امروزه زنده باشد، اما نوع آن رايج نباشد؛ مثلا كليله و دمنه امروزه تا حدي خوانده مي شود اما نوع فابل مرسوم نيست، يا  گلستان هنوز خوانده مي شود حال آنكه شيوه ادبي آنكه يكي از فروع مقامه نويسي و نثر موزون است رايج نيست.

يكي از مسايل غامض ادبي، بيان تشابهات و فروق مفهوم سبك و نوع است.

اهميت كدام نوع ادبي بيشتر است؟ ارسطو تراژدي را از حماسه برتر مي دانست، و افلاطون حماسه را بر تراژدي ترجيح مي داد. در دوره رنسانس حماسه را عالي ترين نوع از انواع ادبي مي دانستند و امروزه نوع رمان را بر همه انواع ترجيح مي نهند. در مبحث انواع ادبي واضح است كه برخي از انواع مانند حماسه و غنا و تراژدي و كمدي از انواع ديگر گسترده تر و مهم تر هستند و بسياري از انواع فرعي را مي توانند شامل شوند.

انوري قصيده پرداز قرن ششم يك جا مسائل رواني و يك جا مسائل اجتماعي را در پديد آمدن انواع شعر خود موثر دانسته است :

خاطري چون آتشم هست و زباني همچو آب

فكرتي تيز و ذكائي رام و طبعي بي خلل

اي دريغا نيست ممدوحي سزاوار مديح

وي دريغا نيست معشوقي سزاوار غزل

در حماسه ممكن است به كنش هاي تراژيك هم برسيم، اما اصل بر دلاوري ها و سلحشوري ها و ايجاد افتخار و دادن اميد به يك قوم و ملت است.

سابقه انواع ادبي

سابقه انواع ادبي مثل غالب علوم ادبي به آثار ارسطوي يوناني و هوراس Horace رومي مي رسد. در فن شعر آنان، حماسه و تراژدي دو نوع عمده اند، هر چند ارسطو از ادب غنايي Lyric بحث نمي كند، ولي به طور كلي مي تو ان گفت انواع عمده ادبي در نزد قدماي غرب عبارت بود از :‌

1ـ نوع حماسي            2ـ نوع غنايي              3ـ نوع نمايشي كه خود دو گونه است :

الف) سوگنامه يا تراژدي                                ب) شادي نامه يا كمدي

در دوران معاصر، انواع جديدي به انواع ادبي سابق افزوده شد، داستان بلند، داستان كوتاه، بيوگرافي، مقاله نويسي و از اين قبيل. علاوه بر اين، هر نوع ادبي Genre، اجناسي Species هم دارد كه بعضا در قديم محلوظ نظر نبوده اند، چنان كه انواع و اقسام تراژدي يا حماسه يا غزل داريم كه برخي در قديم شناخته شده نبوده است. به هر حال نوع ادبي مي تواند فروعي داشته باشد، چنان كه مثلا شهر آشوب از فروع هجو است.

نظريات مختلف درباره طبقه بندي كردن انواع ادبي

شايد غير علمي ترين طبقه بندي كردن، طبقه بندي آثار ادبي به نظم و نثر باشد، زيرا در آن به خاصه هاي ماهوي ادبيات توجه نمي شود. آن گاه نظم را به شعبي و نثر را نيز به شعبي تقسيم كرده اند و غالبا به مشخصات ظاهري توجه داشته اند. از طرف ديگر اين تقسيم بندي بسيار قديمي است و در نزد همه اقوام معمول است و به هر حال در ادبيات هر قومي از لحاظ صورت بين نظم و نثر تفاوت است.

در باب اين كه نقد ادبي را مي توان يك نوع ادبي دانست يا خير، بهتر است به اين مساله توجه داشته باشيم كه درمباحث ادبي، ما با دو مفهوم علوم ادبي. مقصود از آثار ادبي، نوشته هايي است كه اصاله و بالذات ادبي هستند، مثل رمان و شعر و در آنها جنبه خلاقيت مطرح است. مقصود از علوم ادبي آثاري است كه درباره ادبيات نوشته مي شوند، علوم ادبي نظامهايي هستند كه ادبيات را بررسي مي كنند مثل نقد ادبي، تاريخ ادبيات، انواع ادبي و غيره.

جالبترين و جديدترين كوشش در تئوري انواع ادبي مباحث نورتروپ فراي اديب معروف كانادايي(1990 ـ 1912) در كتاب تشريح نقد ادبي است او به چهار نوع عمده ادبي معتقد است : نمايشي، پهلواني، هجايي و غنايي؛ اما مساله اين است كه هر كدام از اين انواع را به يكي از فصول سال و اوقات شبانه روز كه بيانگر دوره يي از تاريخ زندگي بشر است مربوط مي كند؛ بهار و سحر با تولد و طفوليت و تابستان و ظهر با شباب و خزان و غروب با پيري و مرگ و زمستان و شب با فنا و زوال متناظرند.

نقد نوعي يا نقد بر مبناي انواع ادبي

در نقد نوعي آثار هنري را بر مبناي قالب يا سبك يا موضوع تقسيم مي كنند، مثلا در سينما مي گويند : فيلم جنايي، فيلم تاريخي، فيلم وسترن ... نقد نوعي در ادبيات بدين معني است كه در مطالعه اثر توجه داشته باشيم كه نوع ادبي آن اثر كدام است و در اين نوع، بر حسب سنت چه قراردادهايي بايد ملحوظ شود.

نقد نوعي سابقه يي كهن دارد و در حقيقت يك طريقه سنتي در برخورد با آثار ادبي است  منشا آن به فن شعر ارسطو مي رسد.

روش تكامل به دلايلي مشابه با آن در سلسله مراتب موجودات، مهره داران را برتر از نرم تنان مي دانند، موجب تهيه سلسله مراتبي در انواع مي شود.

تمييز انواع ادبي

كوتاه سخن آن كه اولا هميشه نمي توان نوع ادبي يك اثر را با دقت و صراحت مشخص كرد و ثانيا كمتر اتفاق مي افتد كه بتوان اثري را با ذكر نوع آن چنان كه بايد و شايد معرفي كرد. هنوز تقسيم بندي هاي ما و مصطلحات انواع ادبي، جامع و مانع نيستند.

گلستان سعدي از نظر صورت تلفيقي از مقامه و مناجات مسجع خواج عبدالله است و نه اين است و نه آن. و از نظر معني، ادبيات تعليمي است كه در آن حكايت پردازي هم شده است.

نوع، سبك، ساخت، شكل

نظريه انواع خيلي بحث برانگيز و تبيين مشابهات و فرق هاي نوع با مفاهيم ديگر نزديك به آن باريك و دشوار است، چنان كه بسيار اتفاق مي افتد كه مفهوم نوع با سبك و ساخت و شكل در هم مي آميزد.

به نظر مي رسد كه نوع بيشتر ناظر و متكي به معني و سبك بيشتر ناظر و متكي به صورت باشد. كليله و دمنه به لحاظ نوع، ادب تعليمي تمثيلي است اما به لحاظ سبك نثر فني تمثيلي است.

انواع ادبي در ايران

تقسيم بندي غريبان كه مبتني بر آراي ارسطو (وهوراس) در كتاب فن شعر است، بيشتر جنبه معنايي دارد و از اين رو جهاني است. اما تقسيم بندي ما در ايران بيشتر صوري بوده است و مثلا شعر را با توجه به تعداد ادبيات و وضع قافيه ها و به اصطلاح رنه ولك از روي شكل بيروني به غزل، قصيده و قطعه و رباعي تقسيم كرده ايم. نقص اين طبقه بندي اين است كه شعر را به لحاظ معني بررسي نمي كند. مثلا در قالب غزل، هم غنا مي بينيم و هم عرفان و هم سياست و هم وصف.

در شرح اين ده شيوه نوشته اند كه مقصود «نسيب و تشبيب، مفاخره، حماسه، مدح، رثا، هجا، اعتذار، شكوي، وصف، حكمت و اخلاق است.»

در قابوسنامه مي خوانيم : «آن سخن كه گويي اندر نوع نخستين عنصرالمعالي يعني مدح و غزل (تغزل، شعر غنايي) و هجا از بقيه مهمتر بوده است.

اين انواع را مي توان به نحو زير به صورت مرتب تر و علمي تر بيان كرد :

1ـ غنايي مقصود از نسيب و تشبيب (و غزل) همان تغزل است كه جنبه غنايي دارد.

2ـ حماسي، مفاخره و مدح ماهيت حماسي دارند.

3ـ هجايي، طنز در اين قسمت قرار مي گيرد.

4ـ روايي، وصف از فروع آن است.

5ـ تعليمي، حكمت و اخلاق (زهد) جنبه تعليمي دارند.

اما نثر، در كتب ما از نثر مرسل (ساده) و مسجع (موزون) و فني و مصنوع ( كه يك نوع آن ترسل است) سخن رفته است و اين تقسيمات هم بيشتر صبغه سبك شناسانه دارد.

در كتب قديم هيچ گاه مستقلا به بحث در انواع ادبي نپرداختند و اين وضع تا دوران ما هم چنان ادامه داشته است.

انواع حماسه

حماسه ها را به اعتبارهاي مختلف از قبيل قدمت و موضوع تقسيم كرده اند :

تقسيم بر حسب قدمت

1ـ حماسه هاي سنتي كه به آنها حماسه هاي ابتدايي يا  نخستينه و حماسه هاي شفاهي نيز گويند.

مثل ايلياد، اوديسه، مهابهاراتا، رامايانا، اياتكار زريران، شاهنامه فردوسي، گرشاسپ نامه اسدي، بهمن نامه، برزونامه.

حماسه هاي سنتي را اصيل ترين انواع حماسه دانسته اند.

2ـ حماسه هاي ثانوي يا حماسه هاي ادبي كه به صورت استادانه يي، بر مبناي حماسه هاي ادبي كه به صورت استادانه يي، بر مبناي حماسه هاي قديمي ساخته شده اند.

مثل اِنه ئيد ويرژيل كه بر مبناي ايلياد و اوديسه ساخته شده اند و بهشت گمشده ميلتون كه حماسه يي مسيحي است.

3ـ حماسه هاي متاخر يا سومين كه از روي حماسه هاي ثانوي، در ادوار متاخر ساخته شده است. مثل رستم و سهرابي كه ماتيو آرنولد شاعر انگليسي، بر مبناي رستم و سهراب شاهنامه ساخته است.

تقسيم بر حسب موضوع

1ـ حماسه اساطيري كه قديمي ترين و اصيل ترين نوع حماسه است. مثل حماسه سومري گيل گمش و بخش اول شاهنامه فردوسي ( تا داستان فريدون). قسمت هايي از ايلياد و اوديسه، قسمت هايي از تورات، رامايانا و مهابهاراتا را هم مي توان جزو حماسه هاي اساطيري دانست.

2ـ حماسه هاي پهلواني كه در آن از زندگي پهلوانان سخن رفته است.حماسه پهلواني ممكن است جنبه اساطيري داشته باشد؛ مثل زندگي رستم در شاهنامه و ممكن است جنبه تاريخي داشته باشد، مثل ظفرنامه حمدالله مستوفي و شهنشاهنامه صبا كه قهرمانان آنها وجود تاريخي داشته اند.

3ـ حماسه هاي ديني يا مذهبي كه قهرمان آن يكي از رجال مذهبي است و ساخت داستان حماسه بر مبناي اصول يكي از مذاهب است؛ مثل كمدي الهي دانته، خاوران نامه ابن حسام (شاعر قرن نهم) خداوند نامه ملك الشعرا صباي كاشاني.

4ـ حماسه هاي عرفاني كه در ادبيات فارسي فراوان است. در اين گونه حماسه، قهرمانان بعد از شكست دادن ديو نفس و طي سفري مخاطره آميز در جاده طريقت، نهايه به پيروزي كه همانا حصول به جاودانگي از طريق فنا في الله است، دست مي يابند. مثل حماسه حلاج در تذكره الاوليا. منطق الطير. بهگوت گيتا را هم كه از متون مذهبي هند محسوب مي شود، گاهي حماسه عرفاني خوانده اند.

ادبيات يوناني : ايلياد و اوديسه

ايلياد در 24 فصل، شرح هفته هاي آخر جنگ هاي ده ساله يونان و تروا است. پاريس پسر شاه تروا، هلن، شاهزاده زيباي يونان را از نزد شوهرش ربوده است و اين كار، يونانيان را به جنگ با مردم تروا مي كشاند.

اوديسه، 24 سرود دارد. اوليس يكي از پهلوانان يوناني جنگ تروا در راه بازگشت به وطن دچار سرگشتگي ها و گرفتاري هايي مي شود، مردم مي پندارند كه او مرده است. برخي بر آنند تا با همسر زيباي او پنه لوپ ازدواج كنند. اوليس، ناشناس به زادگاه خود بر مي گردد و خواستگاران سمج را به عقوبت مي رساند.

اديسه

اديسه نيز اثر هومر و شامل 24 سرود است. به عقيده يونانيان خدايان طرفدار تروا، در راه بازگشت پهلوانان يوناني مانعي ايجاد كردند و در اين باره داستانهايي بر سر زبانها بود. اديسه ماجراهاي اودوسئوس (اوليس) در راه بازگشت از جنگ هاي تروا به سرزمين مادريش ايتاكا (انطاكيه) است.

منشا ادب غنايي

شعر غنايي در دو معني به كار مي رود :

1ـ اشعار احساسي و عاطفي.                2ـ اشعار عاشقانه

در ادبيات ما بيشتر اين معني دوم معروف است و لذا ما محور بحث را بر آن مي نهيم. برخي از منتقدان اصل اشعار عاشقانه را به روابط مرد و زن در دوران مادرسالاري ـ كه جامعه تحت حكومت زن بود ـ مربوط كرده اند.

زير بناي ادبيات عرفاني هم از اين ديدگاه همان ادب غنائي است.

ادبيات غنايي داستاني

چنان كه قبلا گفته شد، شعر غنايي در تعريف ادباي غرب، شعري كوتاه و غيرروايي است و اگر بلند باشد به آن شعر غنايي نمايشي مي گويند. در ادبيات فارسي، چندين منظومه عالي غنايي داستاني وجود دارد مثل ويس و رامين، ليلي و مجنون و خسرو و شيرين كه بلند و روايي هستند و داستاني عاشقانه را روايت مي كنند.

در اين داستان ها موضوع اصلي بيان حالات و احساسات مربوط به وصال و فراق است.

بايد به اين نكته نيز توجه داشت كه در ادب حماسي شاعر معمولا در داستان تصرف نمي كند و به هر حال كمتر احساسات و عواطف خود را بروز مي  دهد و همين طور است در ادب دراماتيك، اما در ادب غنايي، شاعر اميال و آرزوهاي خود را در مواقع مناسب در قصه دخالت مي دهد.

سبك ادب غنايي

چنان كه گفته شد يك معني ادب غنايي، اشعاري است كه از احساسات و عواطف فردي سخن مي گويد.

معني ديگر ادب غنايي اشعار عاشقانه است. اشعار عاشقانه در ادبيات ما سه نوع است، يا با معشوقي زميني مواجه ايم يا غزليات عاشقانه و لفظي و يا با معشوقي آسماني.

در ادب غناي پيشرفته (ادب عرفاني) با معشوقي نمادين و خيالي و اساطيري مواجه ايم كه به هيچ وجه زميني و دست يافتني نيست، به اصطلاح چهره نيست. شاعر در وصف علو او  و‌آرزوي تقرب به درگاه او سخن مي گويد. و همين معشوق است، كه عارفان از آن، به معبود و خدا تعبير مي كنند.

ادب غنايي و وصف

چنان كه به شعرحماسي، روايي (نقلي) مي گويند و غمنامه و شادي نامه را دراماتيك يعني نمايشي مي خوانند (حتي اگر به صحنه نيايد) و لذا در آن بيشتر با عمل مواجهيم.

منشا وصف طبيعت در اشعار غنايي احساس از دست دادگي باغ بهشت و روزگاران خوش گذشته است. شعر فارسي از نظر توصيف ـ بهار، باغ، صبح، شب، ستارگان و ماه و خورشيد پرندگان، گياهان، دشت ها و صحراها، مجلس بزم، و باده خواري، ادوات موسيقي ـ بسيار متنوع و غني است.

تراژدي يا غمنامه

تراژدي، نمايش اعمال مهم و جدي يي است كه در مجموع به ضرر قهرمان اصلي تمام مي شوند، يعني هسته داستاني plot جدي به فاجعه Catastrophe منتهي مي شود. اين فاجعه معمولا مرگ جانگداز قهرمان تراژدي است. ارسطو در فن شعر در تعريف تراژدي مي نويسد :

«تراژدي تقليد و محاكات است از كار و كرداري شگرف و تمام، داراي (درازي و) اندازه يي معلوم و معين، به وسيله كلامي به انواع زينت ها آراسته است ... و اين تقليد و محاكات به وسيله كردار اشخاص تمام مي گردد نه اين كه به واسطه نقل روايت انجام پذيرد. و شفقت و هراس را برانگيزد تا سبب تطهير و تزكيه نفس انسان از اين عواطف و انفعالات گردد.»

در تراژدي، معمولا قهرمان مي ميرد و اين مرگ دلخراش باعث كاتارسيس مي شود. ارسطو مي گويد قهرمان تراژدي در ما هم حس شفقت را بيدار مي كند و هم حس وحشت و هراس را.

اما اين كه ارسطو از ترس و شفقت تراژيك سخن مي گويد از اينجاست كه قهرمان تراژدي آن قدر بد نيست كه دچار چنان سرنوشت رقت آوري شود، بلكه اصلا بد نيست و حتي خوب است.

اين مباحثي كه ارسطو مطرح كرده است، در آثار تراژدي نويسان بزرگ يونان از قبيل آخيلوس يا آشيل و سوفكلس وائوريپيدس يا اوريپيد ديده مي شود و در  تراژدي هاي ما هم كم و بيش هست، چنان كه بخت برگشتي و اشتباه را هم در رستم و سهراب مي توان ديد و هم در رستم و اسفنديار.

ارسطو در تراژدي شش عامل تشخيص داده بود :

1ـ هسته داستاني كه ترتيب منظم و منطقي حوادث و اعمال است.

2ـ قهرمانان و اشخاص كه بازيكنان نمايشنامه باشند.

3ـ انديشه ها كه حرفهاي قهرمانان يا نتايج اعمال آنان است.

4ـ بيان يا گفتار كه نحوه كاربرد و تاثير كلمات در تراژدي است. طرز بيان بايد سنگين و موزون باشد.

5ـ آوازكر، آوازهايي است كه دسته هاي همسرايان در تراژدي مي خوانند.

6ـ وضع صحنه يا منظر نمايش كه مربوط به صحنه‌ آرايي و صحنه سازي است.

به هر حال، اصل تعارض يا تضاد بين اميال و اراده ها و افكار، همواره در تراژدي چه قديم و چه جديد نقش برجسته يي داشته است.

منشاء تراژدي

مطالبي كه تا كنون مطرح شد توصيف ساختمان تراژدي به عنوان يك نوع ادبي بود، اما در تبيين لايه هاي اساطيري و باستاني تراژدي و به عبارت ديگر در باب منشاء آن گفته اند كه تراژدي در اصل جنبه مذهبي داشت و هدف از آن جلب رضايت خدايان و برانگيختن حس رحمت آنان بوده است.

غرض از اين اشارات، اين است كه توجه داشته باشيم در تراژدي هم مانند حماسه و غنا زيربناهاي اساطيري دخيل اند و مثلا همين موتيف تقابل پدر و پسر، اساس تراژدي معروف اديپوس شاه اثر سوفكل است كه در آنجا اديپ ناخواسته پدر خود لايوس را مي كشد.

به نظر گليبرت موراي اساس تراژدي هاي يوناني، آئين ها و مناسك مربوط به خداي قرباني شده و خداي رستاخيز يافته يا رستاخيزي است.

اديپوس شاه

سوفكل (حدود 496 ـ 456 قبل از ميلاد) يكي از بزرگترين نمايشنامه نويسان يونان باستان است. يكي از تراژديهاي معروف او تراژدي اديپ شاه است كه فرويد با توجه به آن اصطلاح عقده اديپ را وضع كرد.

اديپ پسر لايوس پادشاه تب (تبس) بود. اسم مادر او يوكاسته (ژوكاستس) است. غيبگويان به لايوس گفته بودند كه اديپ پدر خود را كشته با مادرش ازدواج مي كند. به دستور لايوس، اديپ را در كوهي رها كردند تا از بين برود. اديپ بزرگ شد و چون از گفته غيبگويان آگاهي يافت از كورنت گريخت. در راه به لايوس برخورد و در منازعه يي ناشناخته او را كشت.

انواع رمان از نظر ساخت

رمان را به لحاظ ساختمان و مايه هاي سبكي به چهار نوع، تقسيم كرده اند :

1ـ رمان حوادث

رماني است كه در آن تكيه اصلي بر حوادثي است كه در طي زمان مدام اتفاق مي افتد، و رمان في الواقع چيزي نيست جز مجموعه يي از حوادث و ماجراهايي پي در پي مختلف. مثل رمان روبنسون كروزئه اثر دانيل دفئو

2ـ رمان شخصيت

رمان هاي جديد برخلاف رمان هاي قديم كه معمولا رمان حوادث بوده اند، رمان شخصيت هستند. در رمان حوادث، تكيه بر اعمالي است كه قهرمان داستان انجام مي دهد، مثل سمك عيار.

3ـ رمان نامه اي

كه در آن ساخت رمان بر مبناي نامه هايي است كه بين دو قهرمان اثر رد و بدل مي شود.مثل نامه هاي يك زن ناشناس اثر استفان تسوايك يا نامه هاي ورتر اثر گوته.

4ـ رمان انديشه

رماني است كه مبناي آن بر ايده ها و مشرب هاي از پيش معلوم قالبي است مثل رمان هاي نويسندگان حزب كمونيست شوروي سابق. برخي از آثار جورج ارول (مثلا مزرعه حيوانات) و هاكسلي هم از اين دست است.

انواع رمان برحسب موضوع

رمان ها را برحسب تكيه يي كه بر مطالب كرده اند و از نظر فرقي كه در موضوع و مقاصد هنري دارند، به نحو زير تقسيم مي كنند :

1ـ نوول شكل پذيري يانوول تربيتي

موضوع اين گونه رمان ها توسعه و تكامل ذهن و شخصيت قهرمان است. برخي از آثار توماس مان و سامرست موام (ماه و شش پني) از اين دسته اند.

2ـ رمان اجتماعي

كه در آن تكيه بر تاثير اجتماع و مقتضيات اجتماعي بر روي شخصيت قهرمانان و حوادث داستان است و گاهي نيز در آن تزهايي براي اصلاحات اجتماعي عرضه مي شود، مثل خوشه هاي خشم جان اشتين بك داستان پرداز آمريكايي.

3ـ رمان تاريخي

در اين نوع رمان، زمينه اثر و شخصيت ها و حوادث از تاريخ اخذ شده اند، مثل رمان ايوانف اثر والتر اسكات يا قصه دو شهر اثر چارلز ديكنز يا آشيانه عقاب نوشته زين العابدين موتمن.

4ـ رمان محلي

كه تكيه آن بر آيين و رسوم و لهجه شهرها و ولايات است نه به اين قصد كه صبغه محلي پيدا كند بلكه به اين جهت كه تاثير اوضاع و احوال و عوامل محلي را بر كردار و رفتار شخصيت هاي داستان نشان دهد و نحوه تفكر و احساسات قهرمانان داستان را با توجه به زمينه ها و مايه هاي محلي تعيين نمايد. مثال اين گونه رمان، ايالت يوكنا پاتافا اثر فاكنر و برخي از آثار رسول پرويزي و صادق چوبك (مثلا تنگسير) است.

5ـ رمان رواني

كه در آن از مسائل ذهني و رواني قهرمان يا قهرمانان داستاني سخن مي رود. نمونه آن برخي از آثار جويس و ولف و صادق هدايت مثلا بوف كور است.

انواع رمان از نظر پلات

هسته داستاني رمان هم انواع مختلفي دارد : تراژدي، كمدي، طنز، عاشقانه.

ريشه لغوي داستان و حكايت

با توجه به بحث هاي افلاطون و ارسطو در باب ماهيت ادبيات كه محاكات است، لغاتي چون داستان و حكايت و افسانه بايد در اصل به چنين مفهمومي دلالت داشته باشند.

حكايت مصدر ثلاثي مجرد همين محاكات (مصدر ثلاثي مزيد فيه) است.

در برخي از لغات فرنگي مربوط به داستان و ادبيات هم اين معني اصلي قابل رديابي است.

ملاحظاتي در باب داستان هاي سنتي ايراني

1ـ داستان هاي بلند از نظر ساختار فرق چنداني با حكايت ندارند، جز آن داستان بلند، بلندتر از حكايت است.

2ـ معمولا هدف از قصه يا حكايت ارائه انديشه يي عرفاني يا اخلاقي است مثل داستان منطق الطير يا حكايات مثنوي و كليله و دمنه.

3ـ به هر حال داستان شخصيت به سبك امروزي نيست يا بسيار نادر است.

4ـ زبان همه شخصيت ها يكسان و در هر طبقه و شرايطي به يك گونه است.

5ـ نويسندگان يا راويان و نقالان بيشتر به صفات بيروني اشخاص قصه توجه داشتند و از ذكر جزئيات حالات دروني و ذهني قهرمانان استنكاف مي ورزيده اند.

6ـ داستان ها معمولاً روايتي جديد از يك قصه قبلي هستند و نويسندگاني كه خود به خلق داستاني پرداخته باشند انگشت شمارند.

7ـ مخصوصا داستان هاي منظوم، بهانه يي براي هنرنمايي شعري است و در آن دقايق و شگردهاي داستان پردازي تحت الشعاع مسايل بلاغي قرار گرفته است.

8ـ معمولا پلات ندارند يا پلات آنها بسيار ساده است.

9ـ از آنجا كه داستان، ابتكاري نبوده است و مردم از قبل با رواياتي از آن آشنا بوده اند، نويسنده كوششي از براي اين كه خواننده پايان داستان را در حدس نزند، نمي كند.

10ـ گاهي در آغاز داستان از صنعت براعت استهلال استفاده مي شود.

11ـ ديگر از عناصر ضد داستاني، عناويني است.

12ـ صحنه ها در كنار هم مجموعاً مانند يك پرده نقاشي يا صفحه مينياتور است.

13ـ برخي از داستانها مانند معماري، شعر، قالي بافي و ديگر هنرهاي ايراني مبتني بر قرينه سازي اند.

14ـ نويسنده به توصيف جزييات علاقه ندارد.

15ـ عوامل متافيزيكي، جادو، حيوانات عجيب ... معمولا در داستان ها نقش دارند.

16ـ معمولا بين عاشق و معشوق يا دو تن از قهرمانان مناظره يي در مي گيرد و يكي از طرفين سرفراز مي شود.

17ـ داستان، مدور است.

انواع داستان هاي كهن از نظر موضوع و سبك

1ـ عاشقانه (غنايي) : ويس و رامين، يوسف و زليخا، خسرو و شيرين.

2ـ عرفاني : منطق الطير

3ـ حماسي و پهلواني : داستانهايي از شاهنامه، اسكندرنامه،‌ گرشاسب نامه

4ـ رمانس : داراب نامه، سمك عيار، اميرارسلان رومي، سندباد نامه، هزار افسان.

5ـ حماسه ديني : قصه حمزه بن عبدالمطلب مشهور به سيره حمزه يا رموز حمزه

6ـ تراژيك : رستم و سهراب، رستم و اسفنديار، ليلي و مجنون

7ـ طنز : حكاياتي از عبيد زاكاني

8ـ تعليمي (اخلاقي) : حكاياتي از بوستان

9ـ فلسفي : حي بن يقظان

10ـ رمزي (سمبليك) : داستان هايي از سهروردي، گنبده سياه در هفت پيكر

11ـ داستان هاي وهمي و جادويي : مثل حكاياتي كه در كتب عجايب المخلوقات آمده

12ـ داستان هاي واقعي : مثل حكاياتي كه در باب زندگي مشايخ در كتبي از قبيل اسرارالتوحيد و مناقب العارفين افلاكي آمده است.

13ـ داستان هاي قرآني : مثل داستان هاي قصص الانبياء.

14ـ تمثيلي : داستان هايي از كليله و دمنه و مرزبان نامه.

15ـ مقامه نويسي : مثل مقامات حميدي و برخي از داستان هاي گلستان.

ادبيات تعليمي

اثر ادبي تعليمي، اثري است كه دانشي (چه عملي و چه نظري) را براي خواننده تشريح كند، يا مسايل اخلاقي، مذهبي، فلسفي را به شكل ادبي عرضه دارد. نوشتن آثار تعليمي از قديم سابقه داشته است و اتفاقاً رواج آن در روزگاران قديم بيشتر بوده است. لوكرتيوس شاعر و فيلسوف رومي در قرن اول پيش از ميلاد، منظومه يي دارد موسوم به درروم ناتورا يعني در باب طبيعت اشيا كه در آن عقايد و آراي فلسفي اپيكور فيلسوف يوناني را تشريح كرده است. عرصه كاربرد اصطلاح ادب تعليمي بسيار وسيع است، زيرا به هر حال هر اثري مطلبي را تعليم مي دهد. گاهي اصطلاح ادب تبليغاتي را هم معادل با ادب تعليمي به كار مي برند.

زندگي نامه نويسي

يك نوع از آثار ادبي، نگارش شرح زندگي رجال ادب و هنر است. در زمان ما ايروينگ استون نويسنده آمريكايي كه در 1989 در گذشت در اين زمينه به شهرت رسيد. معروف ترين اثر او شور زندگي است.  آثار ديگري هم دارد از قبيل رنج و سرمستي و ملوان سواركار.

يكي از فروع زندگي نامه نويسي، خاطره نويسي است، زيرا اين دو معمولا با هم در آميخته اند. سفرنامه نويسي هم از فروع زندگي نامه نويسي است، زيرا بخشي از زندگي نويسنده را در بر مي گيرد.

مرگ قصيده

بعد از حمله مغول در قرن هفتم و برچيده شدن بساط پادشاهان بزرگ و دربارهاي باشكوه، قصيده جاي خود را به غزل داد.يكي از شاعراني كه آگاهانه به فناي يعني غزل عاشقانه را به اوج خود رسانده بود و در قصيده سرايي نيز اسلوب خاص نوي داشت. سعدي چندين جا مرگ قصيده را رسما اعلام كرده است.

سعدي در قطعات گويد :

سخن عشق حرام است بر آن بيهده گوي                    كه چو ده بيت غزل گفت مديح آغازد

حبذا همت سعدي و سخن گفتن او                              كه ز معشوق به ممدوح نمي پردازد

قصيده به نثر

گاهي در مطاوي متون نثر فني، قصايد منثوري در مدح ديده مي شود كه به تقليد از قصايد منظوم ساخته شده و ساختمان قصيده از جمله مدح و شريطه در آن رعايت شده است، مانند قطعه يي از راحه الصدور و آيه السرور راوندي. استاد بهار در سبك شناسي استفاده از مضامين شعري را در نثر تحليل شعري خوانده است.  اين رويه در نثر فني معمول بوده است.

غزل

غنا در ادبيات منظوم فارسي عمده در سه غالب غزل و مثنوي و رباعي متجلي مي شود و از اين رو غزل را هم مي توان به لحاظ صورت  و معني مشخص آن، يك نوع ادبي محسوب داشت.

غزل در قرن ششم كه در اركان قصيده خللي وارد شده بود پا گرفت و به اصطلاح نوع مخاصم يا مقابل شد. منشاء غزل ظاهرا تغزلِ قصيده است. مطلع آن مصرع و طرح قافيه يي آن مانند قصيده است :

الف،الف                                    ب،الف

ج،الف                          د،الف

موضوعات اصلي غزل بيان احساسات و عواطف و ذكر جمال و كمال معشوق و شكايت از بخت و روزگار است.

مثنوي منسوب به مثني (دوتا دوتا) و به معني دوتايي است، زيرا در هر بيت دو قافيه مستقل آمده است، يعني در هر دو مصراع قافيه دارد و با بيت بعد فرق مي كند بدين نحو.

الف، الف

ب، ب

ج، ج

د، د

به طور كلي مي توا ن گفت كه از مثنوي در موارد چهارگانه زير استفاده مي شود :

1ـ براي داستان هاي حماسي و تاريخي، مثل شاهنامه فردوسي.

2ـ براي داستانهاي عاشقانه يا صوفيانه، مثل خسرو و شيرين و ليلي و مجنون.

3ـ براي طرح آموزه هاي عرفاني، مثل حديقه الحقيقه و منطق الطير و مثنوي.

4ـ براي طرح مطالب تعليمي و اخلاقي، مثل بوستان.

رباعي

رباعي منسوب به رباع (چهارگان، هر چيزي كه چهار جز داشته باشد) و به معني چهارتايي است.

رباعي هر چه قديمي تر باشد، بيشتر چهارقافيه يي است بدين نحو :

الف، الف

الف، الف

اما رباعيات جديدتر بيشتر خصي است، يعني مصراع سوم آن قافيه ندارد :

الف، الف

ب، الف

رباعي به لحاظ موضوع سه نوع است :

1ـ رباعي عاشقانه : رباعيات قديم مثلا رباعيات رودكي از اين نوع است.

2ـ رباعي صوفيانه : صوفيه بسيار به رباعي توجه داشتند و از مشايخ صوفيه معمولا رباعياتي باقي مانده است.

3ـ رباعي فلسفي : رباعيات منسوب به خيام از اين دست است.

دوبيتي

دوبيتي يا ترانه هم مانند رباعي است، منتها وزن آن «مفاعيلن مفاعيلن فعولن» است. مضامين دوبيتي غنايي است. دو بيتي هاي بابا طاهر و فايز دشستاني معروف است، گوينده بسياري از دوبيتي ها ـ كه معمولا روستاييان و شبانان بوده اند ـ معلوم نيست.

جووني هم بهاري بود و بگذشت                                   به ما يك اعتباري بود و بگذشت

ميون ما و تو يك الفتي بود                                          كه آن هم نوبهاري بوده و بگذشت

قطعه

قطعه (مصدر نوعي) شعري است كه معمولاً مطلع مصرع ندارد و دو بيت يا بيشتر است.

و اين قطعه يي از سعدي :

هر كجا دردمندي از سر شوق                                                  گوش برناله حمام كند

چارپايي برآورد آواز                                                                  و آن تلذذ بر او حرام كند

حيف باشد صفير بلبل را                                                          كه زفير خر ازدحام كند

كاش بلبل، خموش بنشستي                                                    تا خر آواز خود تمام كند

نمونه قطعه دوبيتي مصرع از گلستان سعدي :

گرچه شاطر بود خروس به جنگ                                              چه زند پيش باز رويين چنگ

گربه شير است در گرفتن موش                                   ليك موش است در مصاف پلنگ

چهارپاره

چهارپاره كه گاهي به غلط به آن رباعيات پيوسته مي گويند قالبي است كه مقارن رواج شعر نوع به وجود آمد و آن مركب از بندهاي دوبيتي است كه با هم افتراق قافيه و اتحاد معني دارند. اولين چهارپاره را جعفر خامنه يي تبريزي سرود (حدود 1342 ه.ق).

قوالب شعر نو

شعر نو از نظر قالب سه  نوع است :

1ـ شكل نيمايي كه بدان شعر آزاد گويند.

2ـ شكل شاملويي كه بدان شعر سپيد گويند.

3ـ شعر موج نو نه تنها وزن عرضي ندارد بلكه آهنگ و موسيقي آن حتي مانند شعر سپيد هم آشكار نيست.

رباعي سه بيتي

رباعي دو بيتي است اما در آثار برخي از صوفيه خصوصاً عين القضات همداني اشعاري به وزن رباعي ديده مي شود كه سه بيتي هستند. و ندرتاً رباعيات چهاربيتي هم به شكل تمام مطلع ديده شده است.

فهرست مآخذ

اسحاق، دكترمحمد، شعر جديد فارسي، ترجمه دكتر سيروس شميسا، فردوس ، 1379

اسلامي، دكتر محمد علي، داستان داستان ها، انتشارات توس، 1356

افلاكي، شمس الدين احمد، مناقب العارفين، به كوشش تحسين يازيجي، دنياي كتاب، 1362

براهني، دكتر رضا، قصه نويسي، انتشارات اشرفي، 1348

بندتو كروچه، كليات زيباشناسي، ترجمه فواد روحاني، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1358

حسيني، دكتر صالح، جريان سيال ذهن، مجله مفيد، دي ماه 1366

خاقاني شرواني، گزيده اشعار، به كوشش ضياءالدين سجادي، سازمان كتابهاي جيبي، 1351

دايره المعارف فارسي، غلامحسين مصاحب (سرپرست)، انتشارات فرانكلين، 1345

ديچز، ديويد، شيوه هاي نقد ادبي، ترجمه دكتر غلامحسين يوسفيو محمدتقي صدقياني، انتشارات علمي، 1366

سيداي نسفي، كليات آثار، دوشنبه، نشريات دانش، 1990

شفيعي كدكني، دكترمحمدرضا،انواع ادبي وشعر فارسي، مجله خرد و كوشش، دوره  چهارم، دفتر سوم.

شميسا، سيروس، نقد ادبي، فردوس، 1378

صفا، دكتر ذبيح الله، تاريخ ادبيات در ايران، 5جلد، فردوس، 1364

مختصري در تاريخ نظم و نثر فارسي، انتشارات امير كبير، 1353

عباديان، دكتر محمود، انواع ادبي(پلي كپي)، دانشكده ادبيات فارسي و زبان هاي خارجي دانشگاه علامه طباطبائي.

كاسيرر، ارنست، زبان و اسطوره، ترجمه محسن ثلاثي، نشر نقره، 1366

محجوب، دكتر محمد جعفر، سبك خراساني در شعر فارسي، سازمان تربيت معلم و تحقيقات تربيتي

نظامي عروضي، چهارمقاله، مصحح دكتر محمدمعين، انتشارات امير كبير، 1366

فهرست

انواع ادبي چيست؟--------------------------------------------- 1

سابقه انواع ادبي----------------------------------------------- 5

نظريات مختلف درباره طبقه بندي كردن انواع ادبي----------------------- 6

نقد نوعي يا نقد بر مبناي انواع ادبي---------------------------------- 7

تمييز انواع ادبي----------------------------------------------- 7

نوع، سبك، ساخت، شكل----------------------------------------- 8

انواع ادبي در ايران--------------------------------------------- 8

انواع حماسه-------------------------------------------------- 9

ادبيات يوناني : ايلياد و اوديسه------------------------------------- 11

اديسه------------------------------------------------------ 11

منشا ادب غنايي----------------------------------------------- 12

ادبيات غنايي داستاني------------------------------------------- 12

سبك ادب غنايي---------------------------------------------- 13

ادب غنايي و وصف--------------------------------------------- 13

تراژدي يا غمنامه---------------------------------------------- 13

منشاء تراژدي------------------------------------------------ 15

اديپوس شاه-------------------------------------------------- 16

انواع رمان از نظر ساخت----------------------------------------- 16

انواع رمان برحسب موضوع --------------------------------------- 17

انواع رمان از نظر پلات------------------------------------------- 18

ريشه لغوي داستان و حكايت-------------------------------------- 19

ملاحظاتي در باب داستان هاي سنتي ايراني---------------------------- 19

انواع داستان هاي كهن از نظر موضوع و سبك-------------------------- 20

ادبيات تعليمي------------------------------------------------ 21

زندگي نامه نويسي--------------------------------------------- 22

مرگ قصيده------------------------------------------------- 22

قصيده به نثر------------------------------------------------- 23

غزل------------------------------------------------------- 23

رباعي------------------------------------------------------ 24

دوبيتي----------------------------------------------------- 25

قطعه------------------------------------------------------- 25

چهارپاره---------------------------------------------------- 26

قوالب شعر نو------------------------------------------------- 26

رباعي سه بيتي------------------------------------------------ 26

فهرست مآخذ------------------------------------------------ 27

 

موضوع  تحقيق :

انـــواع ادبـي

 

 

زير نظر دبير محترم :

جناب آقاي بهاگير

 

 

گردآورندگان :

امين جلالي طلب ـ حسين حفار مهريزي

 

 

زمستان 83

 

موضوع  تحقيق :

انـــواع ادبـي

 

استاد محترم :

جناب آقاي ميزبان

 

 

گردآورنده :

افسانه الماسي

 

 

تير ماه 84

 

 

به نام خدا

 

موضوع  تحقيق :

انـــواع ادبـي

 

 

 

تهيه كننده :

فرخنده خليلي جهان تيغ

 

 

موضوع  تحقيق :

انـــواع ادبـي

 

استاد محترم :

جناب آقاي حسن آبادي

 

گردآورنده :

اردلان گوهرزاده

 

 

زمستان  84

 

موضوع  تحقيق :

انـــواع ادبـي

 

 

زير نظر دبير محترم :

جناب آقاي بهاگير

 

 

گردآورندگان :

امين جلالي طلب ـ حسين حفار مهريزي

 

 

زمستان 83

 

موضوع  تحقيق :

انـــواع ادبـي

 

استاد محترم :

جناب آقاي ميزبان

 

 

گردآورنده :

افسانه الماسي

 

 

تير ماه 84

 

 

به نام خدا

 

موضوع  تحقيق :

انـــواع ادبـي

 

 

 

تهيه كننده :

فرخنده خليلي جهان تيغ

 

 

 

 

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: دوشنبه 27 مرداد 1393 ساعت: 17:10 منتشر شده است
برچسب ها : تحقیق درباره انواع ادبی,تمييز انواع ادبي,نوع، سبك، ساخت، شكل,انواع ادبي در ايران,