اقسام صفات الهي

واژة اسم كاربردهاي مختلفي دارد. در گسترده‎ترين كاربرد به معني هر لفظي است كه برمعنايي دلالت مي‎كند. اسم در اين كاربرد مترادف با كلمه است، و حرف و فعل در اصطلاحعلماي نحو را نيز شامل مي‎شود.
دومين كاربرد اسم همان است كه در اصطلاح علماينحو به كار مي‎رود. و يكي از اقسام كلمه و قسيم حرف و فعل است.
سومين كاربرد آنمعنايي است كه در اصطلاح متكلمان مقصود است. و آن عبارت است از لفظي كه بر ماهيت وذات من حيث هي و بدون در نظر گرفتن اتصاف آن به صفتي از صفات دلالت مي‎كند. مانندالفاظ سماء (آسمان)، ارض (زمين)، رجل (مرد) و جدار (ديوار).
واژة صفت نيزكاربردهاي مختلفي دارد. حكما مبادي مشتقات را صفت، و مشتقات را اسم مي‎گويند. ازنظر آنان علم و قدرت صفات‎اند، و عالم و قادر يا عليم و قدير اسم، ولي متكلمانمشتقات را صفات ناميده و مبادي مشتقات را «معني» مي‎گويند. بنابراين، علم و قدرت،معني، و عالم و قادر يا عليم و قدير صفات‎اند. به عبارت ديگر، هرگاه ذات و ماهيت رااز آن جهت كه موصوف به وصف يا معناي ويژه‎اي است، در نظر آوريم واژة صفت به كارمي‎رود.[1]
«الصفة هي الاسم الدالعلي بعض احوال الذات، و ذلك نحو طويل و قصير و عاقل و غيرها».[2]
«ان الصفة في الحقيقة ما أنبأت عن معنيمستفاد يخص الموصوف و ما شاركه...».[3]
ياد آور مي‎شويم، اين گونه ملاحظات در عمل چندان رعايتنمي‎شود، و هر يك از اسم و صفت به جاي ديگري به كار مي‎رود.
يگانه واژه‎اي كهمعناي وصفي نداشته، ‌و به عنوان اسم مخصوص خداوند، شناخته شده است؛ اسم جلالة (الله) است. اما واژه‎هاي ديگر چون عالم، قادر، حي، رازق، باقي و غيره هم به عنواناسماء الهي به كار مي‎روند، و هم صفات خداوندي، چنان كه در روايات معروفي كه برايخداوند نود و نه اسم بيان شده است، جز اسم جلاله، همگي از مشتقات و صفات مي‎باشند.
تقسيمات صفات
صفات الهي را از جهات گوناگون تقسيم كرده‎اند:
 -1. صفاتجمال و صفات جلال:
صفات جمال يا صفات ثبوتي صفاتي‎اند كه بر وجود كمالي درخداوند دلالت مي‎كنند. مانند عالم و علم، قدرت و قادر، خلق و خالق، ‌رزق و رازق وغيره. و صفات جلال يا صفات سلبي صفاتي‎اند كه چون بر نقصان و فقدان كمال دلالتمي‎كنند، از خداوند سلب مي‎شوند. مانند: تركيب، جسمانيت، مكان، جهت، ظلم، عبث وغيره. صدر المتألهين در اين باره گفته است:[4]
«اين دو اصطلاح (صفت جمال و جلال) با تعبير ذي الجلال والاكرام در آية كريمة: «تَبارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ» هماهنگ است زيرا صفت جلال عبارت است از آنچه ذات خداوند را از مشابهت با غير آنمنزه مي‎دارد، و صفت اكرام عبارت است از آنچه ذات الهي به آن آراسته است، پس خداوندبا صفات كمال وصف مي‎شود، و با صفات جلال از نواقص پيراسته مي‎گردد».[5]
صفات سلبي كاربرد ديگري نيز دارد، و آنصفاتي است كه بر سلب نقص از خداوند دلالت مي‎كنند، مانند غني، واحد، قدوس، حميد ومانند آن.
 -2. صفات ذات و صفات فعل:
در تقسيم صفات الهي به صفات ذات و صفاتفعل دو اصطلاح و دو نظريه است:
الف: هر گاه براي انتزاع صفتي از ذات و وصف كردنذات به آن صفت، تصور ذات كافي باشد، و تصور فاعليت خداوند لازم نباشد، آن صفت، صفتذات يا ذاتي خواهد بود. مانند صفت حيات و حي، اراده و مريد، علم و عالم، قدرت وقادر. و هر گاه تصور فاعليت خداوند لازم باشد، آن را صفت فعل يا فاعل گويند. مانندخلق و خالق، رزق و رازق، اماته و مميت، احياء و محيي، مغفرت و غافر، ‌انتقام ومنتقم، و مانند آن.
ب: هر صفتي كه بتوان خداوند را به مقابل و ضد آن وصف كرد،صفت فعل است، و هر صفتي را كه نتوان خداوند را به مقابل و ضد آن وصف كرد، صفت ذاتاست. بنابراين قدرت، علم و حيات از صفات ذاتي الهي‎اند، چون خداوند به مقابل و ضدآنها وصف نمي‎شود، زيرا مقابل آنها نقص وجودي است، ولي اراده از صفات ذات نخواهدبود، ‌زيرا وصف خداوند به مقابل آن محال نيست، مثلاً گفته مي‎شود خداوند ظلم بهبندگان خود را اراده نكرده است،‌ «وَ مَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ»[6] بر اين اساس، عدل از صفات ذات الهيخواهد بود، ولي بنابر اصطلاح نخست از صفات فعل است.
از دو اصطلاح ياد شده،اصطلاح نخست در كتب فلسفه و كلام مشهور و رايج است. محدث كليني در كتاب كافي اصطلاحدوم را برگزيده است،[7]و بر اين اساسروايات مربوط به اراده را از صفات فعل دانسته‎اند، تعيين كرده است. سيد شريف گرگانينيز در كتاب تعريفات همين اصطلاح را آورده است.[8]
 -3. صفات حقيقي و اضافي:
صفات ذات را به دو گونةحقيقي و اضافي تقسيم كرده‎اند. صفات ذاتي حقيقي آن است كه حقيقتاً ذات به آن وصفمي‎گردد مانند علم و قدرت، و صفت اضافي آن است كه از صفات حقيقي انتزاع مي‎شود، وليخود حقيقتاً از صفات ذات نيست، مانند صفت عالميت و قادريت، كه از در نظر گرفتن نسبتعلم و قدرت با ذات انتزاع شده‎اند، و وراي ذات و صفت علم و قدرت، حقيقتي ندارند.
صفت ذاتي حقيقي را به حقيقي محض و حقيقي ذات الاضافه تقسيم نموده‎اند. حقيقيمحض آن است كه به چيزي جز ذات خداوند تعقل ندارد. مانند صفات حيات، و حقيقي ذاتالاضافه آن است كه به غير ذات متعلق مي‎شود مانند علم و قدرت.
 -4. صفات خبريه:
برخي از صفات را صفات خبريه گويند. آنها صفاتي‎اند كه در خبر آسماني (كتاب وسنت) وارد شده‎اند و اگر در خبر آسماني نيامده بودند، به مقتضاي يك بحث عقلي برايخداوند اثبات نمي‎شدند، و از سويي، اگر به مفاد ظاهري آنها قائل شويم، تشبيه وتجسيم لازم خواهد آمد. به عبارت ديگر، ‌اين دسته از صفات، مانند وجه، يد، استوا،مجيء، كه در آيات ذيل آمده‎اند.
«كُلُّ شَيْ‏ءٍ هالِكٌ إِلاَّ وَجْهَهُ».[9]
«يَدُ اللَّهِ فَوْقَأَيْدِيهِمْ».[10]
«الرحمن عليالعرش استوي».[11]
«جاءَرَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفًّا صَفًّا».[12]
آيا اسماء الله توقيفي است؟
مقصود از توقيفي بودناسماء الهي اين است كه نام‎ها و صفاتي را بر خداوند، اطلاق كنيم كه در منابع ديني (كتاب و سنت) آمده است، و نام‎ها و صفات ديگر را به كار نبريم. اكثريت متكلمان اهلسنت و برخي از متكلمان شيعه طرفدار اين نظريه‎اند. ولي ديگران به توقيفي بودن اسماءو صفات الهي قائل نيستند، و اطلاق هر اسم يا صفتي را كه بر كمال وجودي دلالت كند، وموهم نقص و عيب در خداوند نباشد، جايز دانسته‎اند، بنابراين،‌حتي در مواردي كه اسميا صفتي در قرآن يا احاديث وارد شده است، ولي اطلاق آن بر خداوند بدون قيد و قرينه،موهم نقص و عيب باشد، روا نيست. مثلاً در آية شريفة:
«أَ أَنْتُمْتَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ» خداوند زارع ناميده شده است. و مقصودپديد آورنده زرع است نه معناي مصطلح آن در محاورات بشري. ولي از آنجا كه به كاربردناين واژه به تنهايي و بدون هر گونه قيد و قرينه موهم معناي مصطلح آن است كه در حقخداوند روا نيست، نبايد خداوند را به آن ناميد. ولي به كار بردن واجب الوجود بالذاتيا علت العلل و مانند آن كه از اصطلاحات فلاسفة الهي است، چون بر معناي كمال دلالتمي‎كند، و موهم نقص و عيب نيست، جايز است.
در اين جا مي‎توان قائل به تفصيل شدو آن اين كه اگر اطلاق اسم يا صفت بر خداوند در مقام بحث و گفتگوي علمي است، نه درمقام دعا و عبادت، سخن منكران توقيفي بودن اسماء الله استوار است. اما در مقام دعاو عبادت خداوند احوط آن است كه به نام‎ها و صفت‎هايي كه در قرآن و روايات و ادعيهآمده است بسنده شود، مرحوم علامه طباطبايي در اين باره سخن گفته است كه به تفصيلياد شده اشعار دارد.
«الاحتياط في الدين يقتضي الاقتصار في التسمية بما ورد منطريق السمع، و اما مجرد الاجراء و الاطلاق من دون التسمية فالأمر فيه سهل»[13]
معظم له در جاي ديگر تسميه وندا را از لوازم عبادت دانسته است.[14]
در هر حال، دليل معتبري بر نظرية توقيفي بودن اسماءالله اقامه نشده است. مهمترين دليل آنان آية كريمة 180 سورة اعراف است كهمي‎فرمايد:
«وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنى فَادْعُوهُ بِها وَ ذَرُواالَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمائِهِ سَيُجْزَوْنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ؛نيكوترين نام‎ها به خداوند اختصاص دارد، پس خداوند را به آن نام‎ها بخوانيد، وكساني را كه در نام‎هاي خدا الحاد مي‎ورزند رها كنيد (از آنان پيروي نكنيد) درآينده مطابق اعمال خود جزا داده خواهند شد».
دلالت آية كريمه بر توقيفي بودناسماء الله در گرو دو چيز است: يكي اين كه لام در «الاسماء الحسني» لام عهد باشد،يعني نام‎هايي كه در قرآن كريم يا احاديث نبوي آمده است. و ديگري اين كه الحاد بهمعناي تعدي از آن نام‎ها و اطلاق نام‎هاي ديگر بر خداوند باشد. هر چند آن نام‎ها ياصفات بر كمال دلالت مي‎كنند، و موهم نقص و عيب نيستند. ولي هيچ يك از اين دو مطلبثابت نيست. زيرا كاربرد اولي «ال» استغراق است نه عهد، و مفاد آن در آية كريمه ايناست كه همة نام‎هايي كه به عنوان نيكوترين نام‎ها شناخته مي‎شوند، به خداوند اختصاصدارند، چرا كه جز خداوند موجودي اكمل و برتر وجود ندارد.
بنابراين، در هر كماليعالي‎ترين آن مخصوص خداوند است. مقصود از الحاد نيز ممكن است اين باشد كه مشركان درنام‎هاي خداوند تصرف كرده و با اندكي تغيير آنها را بر بت‎ها اطلاق مي‎كردند، مثلاًلفظ الله را به «اللات» تغيير داده و يكي از بت‎هاي خود را به آن مي‎ناميدند. و لفظ «العزيز» را به «العزي» تغيير داده بر يكي ديگر از بت‎هاي خود اطلاق مي‎كردند.[15]
احتمال ديگر در الحاد دراسماء الهي اين است كه برخي از افراد نادان خداوند را به نام‎ مي‎خواندند كه شايستةمقام الهي نيست، مانند يا ابا المكارم، و يا أبيض الوجه.[16]

[1] . فخر الدين رازي، شرح اسماء اللهالحسني، ص 27.
[2] . سيد شريفگرگاني، التعريفات، ص 95.
[3] . شيخ مفيد، اوائل المقالات، ص 61.
[4] . مجمع البيان، ج 3، ص 503.
[5] . صدر المتألهين، الاسفار الاربعة، ج 6، ص 118.
[6] . غافر/ 31.
[7] . محدث كليني، اصول كافي، ج 1، باب اراده، ص 86.
[8] . سيد شريف گرگاني، التعريفات، ص 95.
[9] . قصص/ 88.
[10] . فتح/ 10.
[11] . طه/ 5.
[12] . فجر/ 22.
[13] . الميزان، ج 8، ص 354.
[14] . و التسمية و النداء من لواحق العبادة (الميزان، ج 8، ص 345).
[15] . طبرسي، مجمع البيان، ج 3، ص 503.
[16] . زمخشري، الكشاف، ج 2، ص 180.