بعد از نو

در این نوشتار سعی بر این است تا در مورد جنبش اگزیستانسیالیسم که یکی از مهمترین مکتب های انسان شناسی معاصر است مباحثی مطرح شود. چرا که بسیاری به اشتباه معتقدند انسان اگزیستانسیالیستی در انزوای خویش فرو می رود و امکان هرگونه ارتباط جمعی با جهان پیرامون برایش دست نیافتنی ست در حالیکه اینگونه نیست. چرا که اگزیستانسیالیست در همه جه تأکیدش بر روابط فعال و، عمل و خاموش نماندن در برابر معضلات اجتماعی ست. انسان اگزیستانسیالیتی « مسئول » است و محدودیت و انزوا را نمی پذیرد، زیرا میان را با مقیاس می سنجد. در نوشته های سارتر می خوانیم" ایراد اساسی کمونیست ها به این جنبش آن است که بنیان فلسفه ی خود را بر درون گرایی محض قرار می دهیم. یعنی در این گفته ی دکارت <می اندیشم پس هستم>. به عبارت دیگر به نظر اینان اساس کار ما بر این پایه است که آدمی به وجود خود دست نمی یابد مگر در فردیت و تنهایی خود. این ایدئولوژی سبب می شود که ما نتوانیم به همبستگی آدمیان، یعنی با افرادی که خارج از « من» قرار دارند معتقد شویم، زیرا به نظر اینان من نمی توانم در عالم < می اندیشم> دکارت به وجود دیگران دست یابم. من برای اینکه به حقیقت خود پی ببرم باید از دیگران عبور کنم، پس دیگری لازمه ی وجود من است، همچنان که برای معرفتی که من از خویشتن دارم وجود دیگری دیگری شرط است. در این شرایط کشف خویشتن من در عین حال موجب کشف موجود دیگری می شود، بدین گونه ما جهانی را در خود کشف می کنیم به نام سوبژکتیو( درون گرایی ). در این جهان است که آدمی تصمیم می گیرد خود چه باشد و دیگران چگونه؟ لازم می دانم برای پردازش این جنبش به معنی واژگانی یعنی تعریف اگزیستانسیالیست هم بپردازیم. اگزیستانس: به معنای وجود است، وجود متقدم بر ماهیت. آن چه در این فلسفه اهمیت دارد وجود شخصی و منفرد انسان است و از وجود کم ارزش دیگر یعنی بینگ متمایز است. در این فلسفه وجود شخصی جزیی انسان، محل توجه است و به گونه ای کار وجود، در هستی خاص انسانی منحصر است و برای اشاره به وجود مطلق بینگ به کار می رود. این جنبش به دو گروه تقسیم می شود: 1- دیدگاه الهی: سورن کی یرکگارد، مارسل 2- دیدگاه الحادی:سارتر، هایدگر به اعتقاد سارتر انسان مختار است که با بیان این نظریه به نفی خدا می رسد. چرا که به اعتقاد او انسان نمی تواند مختار باشد در حالیکه خالق مطلق و یگانه داشته باشد که از ازل می دانسته که چه می خواهد بسازد. البته این مسئله کاملأ بر اساس خدای کلامی معتزله و اشاعره و همچنین خدای کلامی مسیحی و خدای یهودی صحت دارد. انسان مختار باید مسئولیت هر انتخاب اش را بپذیرد و از همین بینش است که سارتر خود را مسئول جنگ جهانی می داند و این تشویش به وجود می آید که فرد با خود می گوید از آن جا که من مسئول این کار هستم، آیا این کار درست بوده و چه نتایجی به دنبال خواهد داشت که من آ ن را می خواهم یا نمی خواهم یا نخواهم دید؟ متذکر بشوم سارتر اخلاق گرا نیز بوده است و نظریه های اخلاقی متفاوتی مطرح کرده است. به اعتقاد بسیاری شهرت اگزیستانسیالیسم در غرب منوط به نظریات سارتر در مورد قیاس تقرر ِ پیدایش و ظهور انسانی و رمان <تهوع> اوست. زیرا او خود را با جسارت تمام یک انسان اگزیستانسیالیست نامید، در حالی که فردریش نیچه و مارتین هایدگر این صفت را برای تفکر خود قبول نداشتند. بنابراین اگزیستانسیالیسم را بر پایه ی ایدئولوژی سارتر تعریف نمودند. در حالی که به اعتقاد بسیاری بن مایه ی این جنبش را می توان در افکار سقراط یافت؛ زیرا وی محور تأملات و تفکرات فلسفی اش را وجود انسان قرار داد و روش پرداختن به خود« درون گرایی» را مطرح نمود. خودی که محور شعارهای چهارگانه ی او بود که بعدها رکن اگزیستانسیالیسم شد. از این رو هایدگر نیز در قرن بیستم گفت: پرستش از< خود پرسش گر> آغاز می شود. همانطور که بعدها در نظریات سورن کی یرکگارد نیز فلسفه ی وجودی یافت می شد. سورن کی یرکگارد از اولین کسانی بود که مرز میان ارتباط فلسفه با ادبیات و روانشناسی را شکست، او می گوید: کدام سخت تر است؟ بیدار کردن کسی که در خواب است؟ یا بیدار کردن کسی که خواب می بیند بیدار است؟ او در کتاب < مفهوم و دلهره > موضوع هراس و تشویش را به بحث منشأ گناه < بر حسب روایت تکوین در مورد هبوط انسان> یعنی گذر از معصومیت به گناه مرتبط می داند. به باور او فلسفه با یأس آغاز می شود و مآنوس ترین و منفی ترین احساسات فردی که هر کس می تواند داشته باشد، احساس اضطراب و دلهره و ترس و ترس از مرگ است که در واقع وحشت از دست دادن فردیت است. مارسل می گوید: ساختار زیرین وجود انسانی، بی قراری ست و به اعتقاد سارتر بشر یعنی دلهره. وقتی انسان فهمید که با تعیین و انتخاب، روش خود و جامعه بشری را انتخاب می کند نمی تواند از احساس مسئولیت تمام و عمیق بگریزد. به اعتقاد من انسان در تعلق و وابستگی آزادی خود را از دست می دهد، چرا که هرگز نمی تواند پیروی من خویش باشد. بشر به پای خود و بی هیچ قدرتی می تواند به سوی آینده ی خود پیش برود. بسیاری از متفکران و منتقدان با به کار بردن واژگانی همانند اگزیستانسیالیسم یعنی درون گرایی افراطی، تنهایی مطلق و انزوای رو به هیچ، سعی بر تضعیف قوای حرکتی این جنبش داشتند. برای مثال روش ساختاری(سطح کلان) که ریشه های آن را می توان در کارهای پوزیتویست ها و کارکرد گراها دید، در تحلیل های خود به ساختار و نهادهای اجتماعی توجه می کنند و برای بررسی و علت یابی پدیده های اجتماعی همیشه به دنبال پیدا کردن ریشه های آن در سطح کلان جامعه می گردند. این روش بر دیدگاه های جبری تأکید می کند و در واقع به رد نظریات اگزیستانسیالیستی و پدیدار شناسی می پردازد. دیگر جهان مثل عصر کلاسیک نیست که قدرت و دانش در سیطره ی ساختارهای کلان جامعه باشد و مردم، توده های ضعیف و نادان این ساختار تلقی شوند. انسان کلاسیک در حاشیه ی این جهان زندگی می کرد، به همین دلیل ناتوان تلقی می شد در نظرگاه(ادیان) انسان مدرن وارد متن شد < سارتر، مارکس و هایدگر> و انسان پست مردن متن های جدید آفرید <نیچه، میشل فوکو>. انسان پست مدرن قدرت و دانش را در اختیار گرفت و ساختار، چیزی بیشتر از قدرت و دانش نیست. انسان آلترناتیو، شایسته ای برای ساختار شد. پس از جنگ جهانی دوم جریان تازه ای به راه افتاد که می توان آن را اگزیستانسیالیست ادبی نامید. از پیشگامان این موج نو می توان ژان پل سارتر، آلبر کامو، سیمون دوبووآر و بوری ویان را نام برد. در مقالات بعدی سعی خواهد شد به این رویداد و تحول عمیق که باعث تغییر بسیاری از ذهنیت ها شد هم گریزی داشته باشیم. ژان پل سارتر: نباید خود را محو شرایط و مناسبات و روابط اجتماعی < به مفهوم عام > نمود، انسان ماشین زده و علم زده باید خود را نجات دهد و از سرماخوردگی و واماندگی برهد و برای این رهایی باید خود را تعریف کند و از شرایط بدر آید و هر چه می خواهد از فردیت اصیل خود بجوید. منابع • سم کین، گابریل مارسل، ترجمه ی مصطفی ملکیان،انتشارات گروس، تهران 1375 • کالین براون، فلسفه ی مسیحی، ترجمه ی طاطه وس میکائیلیان، چاپ اول، انتشارات علمی و فرهنگی تهران 1375 • تهوع، سارتر، ترجمه ی سعید مؤیدیان، انتشارات مروارید، تهران 1381 گرداورنده:"هادی زینتی"