تحقیق درباره اينتر نت و خدمات مرجع

چكيده

در عصري كه ارزش اطلاعات روز به روز بيشتر شناخته مي شود نياز به ارائه خدمات مرجع كه بتواند اطلاعات مفيد و مناسب را به نيازمندانش برساند اهميت خاصي پيدا كرده است . تحولات فن آوري نه تنها تغييرات زياغدي در راههاي عرضه و دسترسي به اطلاعات وارائه خدمات مرجع به وجود آورده است بلكه نيازهاي استفاده كنندگان اطلاعات را نيز متحول ساخته است . در اين مقاله سعي شده است چگونگي استفاده از يكي از امكاناتي كه تحت تاثير فن آوري نوين به وجود آمده است يعني اينتر نت مورد توجه قرار گيرد . اينتر نت به عنوان محمل و ابزار انتشار اطلاعات مربوط به كتابخانه و نيز دسترسي به اطلاعاتي كه ديگران در اختيار دارند مورد بحث است . از آنجا كه براي عرضه اطلاعات مناسب بايد نيازها را شناخت ، انواع نيازهاي اطلاعاتي استفاده كنندگان از كتابخانه وانواع اطلاعاتي كه مي توان از طري اينترنت به استفاده كنندگان رسانيد نيز به طور خلاصه مورد بررسي قرار مي گيرد . بالاخره به ويژگي هايي كه كتابداران مرجع در ارائه اطلاعات الكترونيك بايد داشته باشند ، اشاره مي شوند .

مقدمه

فن آوريهاي نوين تغييرات بسياري در زندگي روزمره و زندگي حرفه اي افراد به وجود آورده است . اين تغييرات در محيط كار به ويژه فعاليتهايي كه با جريان توليد و استفاده از اطلاعات سروكار دارند ، محسوس تر است . از جمله در كتابخانه ها و مراكز اطلاعات هر روز شاهد تحولات بسياري كه تحت تاثير فن آوري بوجود مي آيد ، هستيم . . فن آوريهاي نوين تحولات زيادي در ساختار و روشهاي گردآوري ، سازماندهي و ارائه خدمات مرجع به وجود آورده اند . خدمات مرجع كه محور اصلي بحث اين مقاله را تشكيل مي دهد ، نيز متاثر از استفاده از امكاناتي است كه فن آوري هاي جديد به وجود آورده است . در بحث حاضر تاثير اينتر نت ، به عنوان يكي از دستاوردهاي فن آوري نوين ، و خدمات مرجع مورد توجه قرار گرفته است . در اين رابطه به نقش اينترنت در انتشار اطلاعات و نيز بازيابي اطلاعات موجود و اشاعه آنها ، كه از جمله خدمات مرجع به شمار مي آيند ، توجه مي شود .

كتابداران مرجع با بهرهگيري از امكاناتي كه فن آوري فراهم آورده بايد از اطلاعات به هر شكل و در هر كجا كه هست استفاده كرده تا پاسخ گوي نياز هاي مراجعان خود باشند  و در صورت لزوم به بسته بندي و دسته بندي اطلاعات پرداخته تا استفاده راحت از آنها را ممكن سازند . بنابراين ، گستره منابع اطلاعاتي كه كتابداران مرجع در پاسخگويي به سوالها مي توانند مورد استفاده قرار دهند ، بسيار وسيع است . با توجه به اينكه امكانات رايانه اي و شبكه هايي چون اينتر نت دسترسي به منابع اطلاعاتي انساني را ، مثل گرفتن اطلاعات از افرارد صاحب نام در سراسر دنيا از طريق پست رايانه اي ، و غير انساني را مانند مجموعه هاي كتابخانه ها و مراكز اطلاعات بسيار گسترده مي نمايند استفاده موثر از اين منابع از طريق رايانه ها اهميت خاصي پيدا نموده است . گرچه رايانه ها و شبكه هاي اطلاعاتي امكانات زيادي را در جهت استفاده و دسترس پذير نمودن منابع اطلاعاتي فراهم مي نمايند ، در عين حال استفاده از اين منابع را  بسيار پيچيده كرده است .  عدم شناخت كافي نسبت به منابع اطلاعاتي كه از اين طريق قابل دسترسي هستند ، و نيز نداشتن مهارتهاي دسترسي به منابع الكترونيكي از جمله موانع و مشكلات دسترسي به اين نوع اطلاعات است . به علاوه در صورتي كتابداران مي توانند منابع شناخته شده اطلاعاتي را به خوبي مورد استفاده قرار داده و دسترس پذير نمايند كه نياز هاي اطلاعاتي مراجعان خود را شناسايي كرده باشند . از اين رو بخشي از بحث مقاله حاضر به چگونگي شناخت نياز ها و نيز برقراري ارتباط بين نيازهاي اطلاعاتي و منابع اطلاعاتي پرداخته است .

نوع شناسي اطلاعات موجود در اينتر نت

قبل از پرداختن به اين امر كه چه نوع اطلاعاتي را مي توان در اينتر نت جستجو كرد بهتر است به شناخت بهتر آن پرداخت . به بياني ساده يك شبكه رايانه اي تشكيل شده است از دو يا تعداد بيشتري رايانه كه بوسيله مودم و خط تلفن معمولي و يا توسط فن آوري پيچيده تري متشكل از امكانات سخت افزاري و نرم افزاري مثل سيستم شبكه محلي و يا مجموعه اي از هر دو روش به هم متصل شده اند . در ابتدا داستان تولد اينترنت با اتصال چند رايانه به هم در سال 1969 توسط دولت ايالات متحده شروع شد . به تدريج تعداد اين رايانه ها كه به يكديگر متصل شده اندافزايش يافته و ابعاد فرا قارهاي پيدا كرد . در حال حاضر تعداد بسيار زيادي شبكه هاي كوچك و بزرگ ( پدر و پسر ) ايجاد شده است كه  اطلاعات موجود در هر قاره را به ديگر قاره ها متصل مي سازد . با گسترش استفاده از رايانه هاي شخصي رشدو استفاده از شبكه ها از انحصار شبكه ها بيرون آمده و هر كس در محل كار يا منزل خود مي تواند با استفاده از يك رايانه امكان دسترسي به شبكه ها را داشته باشد .

 اينترنت را مي توان بنگاه انتشاراتي دانست كه هر فرد و سازماني مي تواند به عنوان مؤلف و پخش كننده اطلاعات از آن استفاده كند . افراد با تشكيل خانه الكترونيكي مربوط به خود مشخصات و تاليفات خود را بدون اينكه نياز به طي روند پر دردسر انتشاراتي مثل ويراستاري اثر ، ارسال به داوران براي تاييد محتواي علمي ، انتظار نوبت چاپ و غيره داشته باشند در خانه الكترونيكي خود جاي داده وبه اين وسيله از طرف كليه افرادي كه دسترسي به اينتر نت دارند قابل استفاده مي نمايند . با تشكيل سايتها و خانه هاي الكترونيكي نهادها مي توانند انوع اطلاعيه ها ، خبرهر مقاله و شرح حال ها را منتشر كرده ، منابعي الكترونيكي توليد نموده و از اين خانه ها نيز به عنوان محلي براي تبليغ فعاليت ها ، اهداف و يا انتشارات خود استفاده نمايند . بنا براين هر فردي يا نهادي ، كه به امكانات رايانه اي دسترسي داشته باشد مي تواند توليد كننده اطلاعات بوده و بر حجم اطلاعات بيفزايد و از اين شاهراه اطلاعاتي براي پخش اطلاعات گوناگون خود استفاده كند .  سايت هاي اطلاعاتي كه توسط شركتها يا موسسات آموزشي و علمي تشكيل مي گردد از آن جمله است .

بهره گيري از اينترنت در ارائه خدمات مرجع

كتابداران مرجع مي توانند از اين دو امكاني كه اينترنت براي خود انتشاري و نيز براي دسترسي به اطلاعات فراهم مي آورد استفاده نمايند . با ايجاد خانه الكترونيكي كتابداران مرجع نه تنها بسياري از اطلاعات مربوط به كتابخانه را در اختيار استفاده كنندگان قرار مي دهند ، بلكه با جستجوي اطلاعات گوناگون موجود در اينترنت و برقراري پيوند بين خانه الكترونيكي تشكيل شده با سايت هاي گوناگون اطلاعات بسياري را برا اساس نياز هاي استفاده كنندگان كتابخانه قابل دسترس مي سازند . لاين دو امكان كه اينترنت در اختيار كتابداران مرجع قرار مي دهد ، يعني دسترسي به اطلاعات و يا انتشار و پخش آن ، به تفكيك شرح داده خواهد شد .

1 . اينترنت محلي براي انتشار اطلاعات مربوط به كتابخانه و فعاليت هاي آن

الف . انواع اطلاعات مربوط به تاريخچه كتابخانه مجموعه آن ، شيوه عضويت و امانت منابع انواع خدمات و امكانات كتابخانه و شيوه سازماندهي و محل هاي نگهداري منابع ، نشاني كتابخانه و كتابداراني كه در صورت نياز لازم است با آنها تماس گرفته شود ، مي توان از طريق ايجاد خانه الكترونيكي و گنجانيدن اين اطلاعات در اين محل در دسترس استفاده كنندگان قرار داد .

ب . علاوه بر آگاهي رساني در مورد كتابخانه و امكانات آن ضروري است كتابداران مرجع اطلاعاتي در مورد كتابخانه هاي ديگر كه از نظر پوشش موض.وعي و خدمات مي توانند ني ازهاي اطلاعاتي استفاده كنندگان را مرتفع كنند در اختيار قرار دهند . اين اطلاعات مي تواند از طريق برقراري پيوند هاي لازم در خانه الكترونيكي صورت گيرد.

ج . يكي از ويژگي هاي « خدمات اگاهي رساني جاري » و « اشاعه گزينشي اطلاعات » ايجاد را ارتباطي بين كتابدار مسئول ارائه اين خدمات و استفاده كنندگان آن است . در صورتي كه كتابخانه ، خانه الكترونيكي خود را طراحي نكرده است ايجاد تابلوي اعلانات الكترونيكي را ارتباطي براي اطلاع رساني است . از اين پل ارتباطي اطلاعاتي مي توات براي انتشار آخرين اخبار رسيده به كتابخانه اخبار علمي و پژوهشي كسب شده و نيز اخبار مربوط به منابع تازه دريافت شده در سايت هاي ناسبي كه جستجو شده و غيره استفاده كرد . در صورتي كه كتابخانه خانه الكترونيكي خود را ايجاد كرده باشد مي توان اطلاعات را از طريق اين خانه به اطلاع استفاده كنندگان رسانيد . در صورتي كه از طريق اينترنت مقاله هايي در زمينه هاي مورد نياز بازيابي شد  مي توان آگهي مربوط به دريافت آنها را نيز در تابلوي الكترونيكي و يا در خانه الكترونيكي قرار داد .

د . تشكيل ميز مرجع الكترونيكي يكي ديگر از امكانتي است كه از طريق اينترنت و خانه الكترونيكي كتابخانه مي توان ايجاد كرد . ميز مرجع الكترونيكي پرسشگر را به فضاي پست الكترونيكي متصل كرده و از آن طريق هر نوع پيامي را مي توان مستقيما به كتابدار مرجع منتقل نمود .

2 .اينترنت وسيله اي براي اطلاع يابي و اطلاع رساني :

اقانوس بيكران اينترنت مي تواند يكي از منابع غني اطلاعاتي و نيز تنوع اطلاعات موجود در اينترنت مي تواند پاسخگوي نيازهاي متنوع اطلاعاتي استفاده كنندگان باشد . از طريق اين اطلاعات مي تون استفاده كنندگان را به طور مستمر از اطلاعاتي كه توسط پژوهشگران ، مؤسسات و نهادهاي گوناگون در اينترنت گذاشته شده آگاه نمود . اين اطلاعات ممكن است مربوط به مقاله هاي چاپ شده ، مجله هاي تمام متن ، كتابها ،كنفرانسها ، كلاس هاي آموزشي ، نمايشگاهها و غيره باشد . به علاوه در برخي مواقع پژوهشگران نياز دارند بسياري از مشكلات علمي و پژوهشي خود را با افراد صاحب علم و تجربه در سراسر جهان در ميان بگذلرند و از تجربه ها و نظرات آنها بهره مند شوند . به عبارت ديگر ، از انزوا بيرون آمده و امكان تبادل تجربه و انديشه را داشته باشند . در صورتي كه اين افراد خانه الكترونيكي در اينترنت تشكيل داده و يا اينكه نشاني پست الكترونيكي داشته باشند ، تماس با آنها به سهولت و سرعت صورت مي گيرد . جستجوي نام و نشاني اين افراد  معضل بزرگي براي اكثر استفاده كنندگان است . توانايي كتابداران مرجع در استفاده از اينترنت مي تواند پاسخ بسياري از اين نياز ها را فراهم كند.

برخي از استفاده كنندگان اينترنت را كتابخانه جهاني عصر الكترونيك دانسته اند . يكي از ويژگي هاي كتابخانه سازماندهي اطلاعات موجود در آن است با توجه به امكانات وسيعي كه در مورد توليد وانتشار اطلاعات در اينتر نت براي همه وجود دارد ، سازمان دادن به اطلاعات توليد شده كار بسيار مشكلي است . با وجود موتورهاي جستجوي قوي مثل Excite , Alta  vista Infoseek ,  Hotbot , Lycos   (1) يا راهنمايي هايي مثل  Yahoo و  Magellan كه به نمايه سازي اطلاعات موجود در شبكه ها مي پردازند ، انتظار مي رود كه به راحتي بتوان به موضوعهاي موردنياز دست يافت .

با توجه به رسالت كتابداران در پيشبرد آموزش و پژوهش از طريق خدمات مرجع و توانايي آنان در جستجو و سازماندهي اطلاعات و درك ارتباط بين موضوع ها و مفاهيم ، ابتدا  آنها بايد به شناخت كامل اينترنت و انواع اطلاعات موجود در آن پرداخته ، مهارتهاي لازم را براي استفاده از موتورهاي جستجو فراگرقته و اطلاعات مورد نياز پژوهشگران و دانشجويان و ساير استفاده كنندگان از كتابخانه را بر اساس نياز هاي موضوعي آنان سازمان دهي كرده و در اختيار آنان قرار دهند به عبارت ديگر همان گونه كه كليه منابع وارد شده به كتابخانه بايد داراي نظم خاصي باشد تا بتواند به سهولت و به سرعت قابل بازيابي باشد ، اطلاعاتي كه در اينترنت وج.د دارد نيز بايد بر اساس نياز به گونه اي سازماندهي شود كه قابل بازيابي و دسترسي گردد .سازماندهي اطلاعات براساس موضوع و نوع اطلاعات بايد مورد توجه كتابداران مرجع قرار گرفته و از طريق خانه الكترونيكي كتابخانه ها قابل اعمال باشد . كتابداران مرجع مي توانند علاوه بر انتقال برخي اطلاعات مورد نياز به خانه هاي الكترونيكي كتابخانه ، در صورت امكان پيوند هاي لازم براي دسترسي به آنها را ايجاد كنند .

به عنوان نمونه و به منظور داشتن الگويي براي شروع مي توان از خانه الكترونيكي برخي از كتابخانه هاي پيشرفته ديداري داشت . به طور مثال خانه الكترونيكي كتابخانه دانشگاه نيو سات ولز در استراليا را مي توان در اينترنت جستجو كرد ( تصوير 1 )

كنفرانسها و گروههاي بحث و گفتگوي الكترونيكي : در صورتي كه كنفرانسهاي الكترونيكي كه در زمينه هاي مختلف براي كليه مراجعان كتابخانه هاي دانشگاهي تخصصي و يا عمومي مورد نياز باشد ، آنها را مي توان از طريق  Subject  Conferences  List  Of  Scholarly  And  Professional جستجو كرده و به يكي از صفحات خانهالكترونيكي كتابخانه مرتبط ساخت . به طور مثال ، كنفرانسهاي الكترونيكي مربوط به رشته هاي كتابداري و اطلاع رساني را مي توان در اين سياهه تحت نشاني : < http : //www . n2h2. Com. / com . / kovacs/soo74s.html> جستجو كرد .

كلاسهاي آموزشي : كلاسهاي متعددي به صورت رايگان در اينترنت در اختيار علاقمند قرار مي گيرد . دسترسي به نشاني و اطلاعات مربوط به اين كلاسها براي استفاده كنندگان ، كه ممكن است وقت كمي داشته و يا اطلاعات كافي در مورد استفاده از اينترنت نداشته باشند ، بسيار مايوس كننده و وقت گير است . كتابداران با به دست آوردن نشاني و مشخصات اين نوع كلاسها مي توانند آنها را نشانه گذلري كرده و يا اينكه در خانه هاي الكترونيكي كتابخانه به اين كلاسها و برگزاركنندگان آنها ارتباطهايي فراهم نمايند . مثلا با جستجوي نشاني و برقراري ارتباط با كلاسهايي كه از طريق  Internetnavigator  virtual  library برگزار مي گردد ، علاقمندان مي تونند با كلاسهاي درس الكترونيكي در مورد آشنايي با اينترنت و جستجوي اطلاعات از اين شبكه و يا درست كردن خانه الكترونيكي آشنا شوند . وجود تمرين و امتحان سبب مي شود اين كلاسها ويژگي هاي يك كلاس رسمي را به خود بگيرد . در صورت انجام تكاليف تعيين شده دراين كلاسها ، درسها مي تواند تاثير كافي در يادگيري داشته باشند . در برخي از آنها ههمكلاسي ها مي توانند در مورد مباحث كلاس با هم به بحث و گفتگو پرداخته و نيز با گردانندگان كلاس براي رفع اشكال در تماس باشند .

استفاده از امكانات پست رايانه اي : همانطور  كه اشاره شد ، پست رايانه اي ارتباط بين كتابدار مرجع و استفاده كنندگان را آسان و سريع مي سازد . براي ارائه انواع خدمات مربوط به اطلاع رساني جاري و اشاعه گزينشي اطلاعات كه ظروري است براي تعدادي از استفاده كنندگان ارسال گردد، مي توان امكاناتي كه پست رايانه اي در اختيار مي گذارد بهره گرفت . مثلا ، با ايجاد سياهها هايي از استفاده كنندگان علاقمند مي توان يك پيام را به صورت همزمان براي بسياري از افراد فرستاد ، نامه نگاري هاي زياد بخش مرجع را كاهش داد و امكان فعاليت را براي كتابداران مرجع پر مشغله فراهم ساخت .

كتابداران مرجع در عصر اينترنت

امكاناتي كه توسط فن آوري نوين به وجود آمده است ، خدمات مرجع را از محدوده يك كتابخانه فراتر برده و كتابداران مرجع امكان دسترسي به اطلاعات را بدون اينكه محدوديت هاي زماني و مكاني ، مانند گذشته عواملي مداخله گر باشند در اختيار استفاده كنندگان قرار مي دهند . به عبارت ديگر كتابداران شاهراهي اطلاعاتي در اختيار دارن كه چناچه توانايي استفاده از آن را داشته باشند موفق خواهند بود . بنابراين ، ضروري است كتابداران مرجع با تلاش و به كمك مهارتهاي خود اين شاهراههاي اطلاعاتي را كه انتهايي براي آن نمي توان در نظر گرفت ، در اختيار نيازمندان به اطلاعات قرار دهند . با استفاده از انواع راهنماها و آموزش هاي فراهم شده امكان رانندگي را براي استفاده كنندگان آنها فراهم كرده و هر فرد را به جاده و مقصد هدايت نمايند و بنابراين مهم نيست كه استفاده كننده نهايي از كدام محل ( اتاق كار ، منزل و يا كتابخانه ) حركت را آغاز مي كند . نكته مهم دسترسي به ريانه ، سخت افزارها و نرم افزارهاي توانمندي است كه راهيابي به اينترنت و شبكه كتابخانه ها را فراهم آورند و با كمك كتابداران مرجع  در مسير شاهراههاي طراحي شده قرار گيرند . از اينرو در كنار كتابخانه هاي كاغذي كه بهيچ وجه ارزش و اعتبار آنها ، عليرغم دسترسي راحت به منابع الكترونيكي كم نخواهد شد ، كتابخانه هاي الكترونيكي و بدون كاغذ بسياري از مشكلات اطلاعاتي استفاده كنندگان را برطرف مي سازند .

كتاب نامه : 1 – ساكچانات ، چاتيما : «آ‎موزش از راه دور در حوضه كتابداري و اطلاع رساني در منطقه آسيا و اقيانوسيه»  ترجمه مهري پريرخ

2 – اينتر نت جنبه هاي نظري و كاربردي آن

مقدمه

به طور كلي براي هر علمي قوانيني وضع گرديده و علم كتابداري نيز از اين قاعده مستثني نمي باشد . از اين رو جهت وارد شدن به حوضه علم كتابداري و آشنايي با آن بايد ابتدا از قوانين وضع شده در اين علم آشنا شويم . قوانين علم كتابداري قوانين بنيادي اين علم هستند كه توسط دانشمند بزرگي به نام شيالي ر امام ريتا ر انگاناتان وضع گرديده و اين اصول در 5 قانون مطرح شده اند .

شيالي راما ريتا رانگاناتان را به درستي « پدر بنيانگذار » نهضت كتابداري هند نام نهاده اند .

او جامع جميع كيفيت هاي يك انسان مصمم و پر كار و يك انسان دانشكمند بوده صفاتي كه كمتر در يك شخص واحد متجلي مي شود . از نظر تعدد و تنوع آثار او مسلما در پيشاپيش ديگران قرار دارد كه با آثار بر جاي مانده همرديفانش قابل مقايسه نيست . حدود پنجاه كتاب و بيش از هزار و پانصد مقاله به استثنا آثار منتشر نشده و گزارش هاي فني او در تمام زمينه هاي اطلاع رساني و كتابداري اعم از نظري و عملي بر جاي مانده است .

رانگاناتان از تمام پيشرفت هاي اخير در زمينه خدمات و سازماندهي كتابداري و اطلاع رساني پيشي گرفته بود ، گرچه كه مرگ او قبل از تاثير كامل تكنولوژي جديد بر علم اطلاع رساني اتفاق افتاد .

از نظر تاريخي هم مي توان گفت كه كتابداري و آرشيو در شرق زاده شده ( در سومر – مص تا چين ) ولي رشد آن در دوران جديد ، حدودا از رنسانس به بعد ابتدا در اروپا و سپس در امريكاي شمالي اتفاق افتاد بنابراين در ميان آفرينندگان علوم كتابداري و اطلاع رساني كه در آستانه قرن بيست و يكم به سوي جهاني شدن پيش مي رود او بدون شك جايگاهي افتخار آميز دارد . در اين مقاله سعي بر آن داريم كه به طور مختصر درباره شخصيت علمي رانگاناتان پنج اصل معروف ايشان و همچنين نفوذ ايشان در غرب مطالبي را عنوان نمائيم كه اميد داريم جهت استفاده كنندگانمفيد واقع گردد . و در آخر از استاد گرامي سركار خانم قريشي كه بنده را در امر تهيه اين مقاله ياري فرمودند كمال تشكر را نموده و براي ايشان آرزوي سلامتي و موفقيت روز افزون دارم .

تارخچه اي از رانگاناتان

شيالي رامام ريتا رانگاناتان قبل از اينكه به كتابداري بپيوندد ( حدود سي سالگي ) رياضيات تدريس مي كرد و از سال 1928 تا 1934 خزانه دار « انجمن رياضيدانان هند » بود و از 1916 تا 1928 در مجله اين انجمن يك سلسله « پرسش و پاسخ » بسيار جالب توجه منتشر كرد . او بسيار تحت تاثير تحصيلات اوليه خود در رياضيات بود و وقتي در 1924 وارد شغل كتابداري شد از همان اوايل سعي كرد حرفه كتابداري را از دريچه « علم » مورد بررسي قرار دهد . حرفه كتابداري كه در مدرسه كتابداري دانشگاه لندن ، كه او از 1924 تا 1925 در آن تحصيل كرده بود ، به او آموخته بودند ، به شدت عملي و تجربي بود و بيشتر به مجموعه اي از « دستورالعملها » مي مانست . در بازگشت به دانشگاه مدرس او طي چهار تا پنج سال سازمان كتابخانه ها را به طور كلي دگرگون كرد و تدريس خدمات فني و سازماندهي كتابخانه را به مدرسان آغاز نمود . در همين احوال رانگاناتان ضمنا مشغول بررسي هاي نظري در مورد كتابداري شد و به زوذي به اين نظريات نظو داد و آنها را در اولين كتاب خود ، كه شايد مهمترين اثرش نيز باشد به نام « پنج اصل علم كتابداري » در سال 1931 منتشر كرد . او در اين كتاب عقايد اساسي خود را كه مبناي اثار و نوشته هاي بعدي اش شد منعكس كرده است .

اين پنج اصل عبارتند از :

1 . كتاب براي استفاده است 

2 . هر خواننده اي بايد به كتابش دست يابد

3 . هر كتابي بايد به دست خواننده اش برسد

4. وقت خواننده را صرفه جويي كنيد .

5 . كتابخانه ارگانيسمي زنده و بالنده است .

رانگاناتان توضيح داد كه چون علم كتابداري از مقوله علوم اجتماعي است ، قوانين آن تابع « قوانين طبيعي » نيست ، بلكه « دستوري و تجويزي » است .و در همه امور فني و اقدامات سازماني بايد به كار گرفته شود . او در كتاب خود به تفصيل شرح مي دهد كه چگونه مديريت كتابخانه ، فهرست نويسي ، رده بندي ، انتخاب كتاب و خدمات مراجعان ، به نحوي از انحاء به وسيله كاربرد منطقي پنج اصل اداره مي شوند . اصول سازماندهي محلي منطقه اي و ملي كتابخانه اي ملحم از همين پنج اصل است و اين همان « سياست گذاري ملي كتابخانه و مراكز اطلاع رساني » است كه هم اكنون در برنامه كنفرانس عمومي ايفلا مطرح است .

ايفلا : ( فدراسيون بين المللي انجمن ها و مؤسسات كتابداري ) است كه در سال 1927 تاسيس شد .

تبيين سه واژه ، قانون – حكم و قاعده – اصل

رانگاناتان دانشمند بافضيلتي در امور كتابداري بود . وي قصد داشت روش هاي علمي را در زمينه هاي علم كتابداري به كار برد و به اين منظور قواعدي كلي شامل قوانين ، احكام و اصول تنظيم نمود و در باره كاربرد واژه هاي مزبور كنوانسيون هايي را برگزار كرد تا اصول مزبور را در مفاهيم مختلف به شرح زير تثبيت كند .

قانون – در مفهوم حوزه علمي وسيعي مانند علم كتابداري به كار مي رود .

حكم و قاعده – در مفهوم اولين تقسيمات در يك حوزه علمي وسيع كاربرد دارد ، مانند انتخاب كتاب ، طبقه بندي و فهرست نويسي

اصل – در مفهوم تقسيمات ثانويه يا بعدي يك حوزه علمي وسيع به كار مي رود ، مانند ترتيب شكلي ، طبقه بندي ، الفبايي كردن در فهرست نويسي

قوانين بنيادي و تضاد بين احكام

اين قوانين براي هر مساله اي در زمينه هاي علم كتابداري ، خدمات كتابداري و رويه هاي كتابداري قابل اجرا است اين قوانين در شكل نهايي خود شامل تمام رويه هاي كتابداري مربوط به گذشته  حال  و آنهايي است كه احتمالا در آينده بوجود مي آيند . از آنجا كه وضعيت مرزهاي دانش كتابداري بر اثر فشارهاي اجتماعي ، اقتصادي سياسي ، تكنولوژيكي و اخلاقي دائما در حال تغيير است ، رويه هاي جديد نيز رشد و تكامل پيدا مي كند و آنگونه كه معلوم شده است اين قوانين هميشه در مورد رويه هاي جديد قابل اجرا مي باشد .

احكام و قواعد فهرست نويسي ، طبقه بندي و غيره همگي مفاهيم پنج قانون كتابداري هستند و هر گاه تضادي بين احكام فهرست نويسي پيش بيايد ، بايد براي رفع آن به قوانين پنج گانه علم كتابداري رجوع شود . بنابراين قوانين بنيادي به عنوان مرجع عالي عمل مي كنند . همين مساله دقيقا در مورد احكامي كه بخش هاي ديگر علم كتابداري مربوط مي شود نيز صادق است و اگر تضادي بين احكام فهرست نويسي و اصول بنيادين كلي وجود داشته باشد با كمك قوانين علم كتابداري مي توان به توافقي دست يافت و اين امر در مورد احكام مربوط به تقسيمات علم كتابداري نيز عينا قابل اجرا است .

قوانين علم كتابداري

اكنون جهت آشنايي هر چه بيشتر با قوانين علم كتابداري هر كدام از اين قوانين را جداگانه مورد توجه قرار مي دهيم .

قانون اول

قانون اول مي گويد : « كتاب براي استفاده است » . اين عبارتي ساده است كه نيازي با توضيح ندارد . در باره صحت ان هيچگونه اختلاف عقيده اي وجود ندارد، با اين وجود در زمان گذشته تا همين اواخر هيچ كس كاملا به اين قانون توجهي نداشت . روزگاري  كتابخانه  انبار و محلي براي نگهداري و حفاظت از كتابها به شمار مي رفت . كتابدار در آن روزگار نگهبان كتابخانه بود كه استفاده از كتابها را تشويق نمي كرد .

در عصر رومي ها ، كتابخانه اسكندريه و حتي پيش از آن در زمان شاه آشور بانيپال ، كتابخانه ها بر روي همه كس باز بودند . در قرون وسطي ، يعني قرنهاي پانزدهم و شانزدهم ميلادي ، كتابها در عمل به قفسه ها زنجير شده بود كه نه تنها رساننده ارزشمند بودن دانش بلكه بلكه حاكي از انحصار آموزش به جامعه كوچكي از روحانيون بود .در واقع به كتابخانه ها به منزله تشكيلاتي براي استفاده بيشتر از كتابخانه ها نمي گريستند بلكه نهادهايي براي نگهداري از آنها بودند . در خلال دوران نوزايي و اصلاح ، گذاري از قرون وسطي به عصر نوين صورت پذيرفت . هرچند نخست زنجير ها بر داشته شد اما دسترسي به كتابها به معدود افراد منتخب محدود و پرداخت وجه در قبال استفاده از مواد معمول گرديد و به عنوان گامي ديگر استفاده از آنها در حريم كتابخانه براي همه آزاد شد . كتابدار امروزي هرچه متقاضيان كتاب بيشتر باشند خشنود تر است . اينكه چگونه اين قانون ، نخستين و بنياني اترين آنها در طي قرون به دست فراموشي سپرده شده است كه كتابها و مواد خواندني صرفا براي ذخيره سازي نيستند بلكه براي استفاده هستند و چگونه كتابداري نوين پنداشت از كتابخانه به منزله مخزن كتاب را به توزيع كننده رايگان دانش دگرگون كرده است ، با استحكام تمام و به طرزي جامع توسط رانگاناتان مورد بحث قرار گرفته است . بنابراين از كتابخانه هاي امروزي انتظار مي رود كه اولين قانون را به بهترين وجه پياده نمايند .

موضوعاتي كه مي تواند در رابطه با قانون اول مورد بررسي قرار گيرند به اختصار عبارتند از :

1 . قانون اول و كاركنان كتابخانه . براي اينكه از كتابخانه حد اكثر استفاده بشود ، ضروري است كاركنان آن افرادي شايسته و با كفايت باشند و همچنين آنان بايد به فلسفه خدمت به استفاده كنندگان داشته باشند و آن را دنبال نمايند . نقش كاركنان كتابخانه در قبال استفاده كنندگان بسيار مهم است . كاركنان بايد نقش يك دوست و راهنما را براي همه كساني كه براي استفاده از كتابخانه مي آيند ايفا نمايند و استفاده كننده بايد شخصيت برجسته و درخشان كتابدار را احساس نمايد .

2 . قانون اول و ساختمان كتابخانه . ساختمان كتابخانه بايد خوب طراحي شده باشد . ساختمان يك كتابخانه علاوه بر جذابيتي كه بايد داشته باشد مي بايستي جهت خدمت رسانيدن به استفاده كنندگان قابل دسترس بوده و همچنين كاربردي بوده و فضاي لازم براي اداي وظايف مختلف را فراهم آورد .

  مشروح هر كدام از اين موارد در كتاب « در آمدي بر كتابداري » آمده است .

3                      . قانون اول و محل كتابخانه : محل قرار گرفتن كتابخانه از اهميت زيادي برخوردار است به طوريكه بايد به راحتي براي افرادي كه به آنان سرويس داده خواهد شد قابل دسترسي باشد و كتابخانه هاي عمومي بايد در محلي قرار بگيرند كه اكثر مردم بتوانند به راحتي آن را پيدا كنند زيرا محل استقرار يك كتابخانه ، گستردگي و اندازه استفاده از خدمات آن را تحت تاثير قرار مي دهد .

4                      . قانون اول و ساعات كار كتابخانه : اگر ساعت كار كتابخانه طولاني باشد منجر با استفاده بيشتر از ان مي شود . ساعات باز بودن كتابخانه بايد بر حسب احتياجات افراد استفاده كننده تعيين گردد و تا آنان در استفاده نمودن از كتابخانه به زحمت نيفتند .

5                      . قانون اول و انتخاب كتاب : كتابها بايد بر حسب نيازهاي فعلي و آتي استفاده كنندگان انتخاب شوند .

6                      . قانون اول و ترتيب قفسه ها كتابها را مي توان به روش هاي مختلف مثلا بر حسب نام مؤلف ، عنوان ، موضوع ، ناشر اندازه و رنگ روي جلد مرتب نمود . اماتجربه نشان داده كه بيشتر استفاده كنندگان بر موضوعي معين كتابي را تقاضا مي كنند و اين روش از روشهاي ديگر سودمند تر خواهد بود .

7                      . قانون اول و خدمات مرجع : خدمات مرجع بازتابي است از روحيه نوعدوستي كه قصد دارد برخوردي مناسب بين يك كتاب مناسب و يك خواننده مناسب در زمان مناسب به وجود آورد و مجموعه اي از منابع بدون تلاشهاي كتابدار مرجع براي كمك به استفاده كننده در جهت بهره برداري كامل از آن در كتابخانه مورد استفاده قرار نخواهد گرفت بنابراين نقش كتابدار مرجع بسيار مهم خواهد بود .

8                      . قانون اول و نگهداري مدارك : مدارك در قفسه ها به اين جهت منظم مي شوند كه مورد استفاده قرار گيرند .و براي يافتن آنها در وقت استفاده كننده صرفه جويي شود و قانون اول مقرر مي دارد كه بايد منابع با نظمي مناسب در شرايط فيزيكي شايسته اي نگهداري شوند تا مورد استفاده قرار گيرند .

قانون دوم

قانون دوم مي گويد « هر خواننده كتابش » در اينجا تاكيد بر خواننده است . استفاده كننده از كتابخانه مهمترين عامل است . به اين ترتيب اين قانون معتقد است كه « كتاب براي همه است » اين قانون مفهوم « كتاب براي عده اي برگزيده است  » را منتفي مي داند و اين بدان معنا است كه كتابها فقط براي استفاده محققان نيست بلكه همه از جمله فقرا ، بيماران ، نابينايان ، زندانيان ، نوسوادان يا پيران مي توانند از آن بهره مند شوند .

كتابها وسيله آموزش هستند بنابراين اصل هر خواننده اي بايد به كتاب دلخواهش دست يابد در واقع اين اصل مفهوم « آموزش براي همه » را پيش فرض تصور مي كند.

از نظر تاريخي ، تحول وتكامل اموزش همانند كتابخانه ها به كندب صورت گرفته است . آغاز اين تطور به دوران باستان و عهد آزادگان و بردگان باز مي گردد ، كه در آن ازاد مردان كه تنها ده درصد جمعيت را تشكيل مي دادند ، اين امتياز را دارا بودند كه از هر آموزشي بهره يابند . پس از قرون وسطي به قرن حاضر مي رسيم كه ادعاي گسترش آموزش جهاني را دارد در اين زمان اصل دوم در برابر انگيزه هاي اقتصادي و سياسي طبقات حاكم قرار گرفت . ناتواني هاي تحميلي مالي ، جنسي ، اجتماعي و سياسي سر انجام رخت بربست و دروازه هاي دانش با نيروي هرچه تمام تر به روي همه گشوده شده و راه براي اجراي اصل دوم و كتاب براي همه دشوار شد . در اصل دوم ، تاكيد بر واژه « هر » رساننده معاني خاصي است . از آجا كه نيازهاي خوانندگان متفاوت و متنوع است ، ضروري است براي هر خواننده كتاب مورد نيازش فراهم شود و اين امر تعهد هايي ايجاد مي كند كه عبارتند از :

1 . قانون دوم و وضع قانون براي كتابخانه : قانون دوم دلالت دارد بر اينكه همه اقدامات لازم بايد انجام گيرد تا اطمينان حاصل شود كه هر كتابخواني كتابش را به دست مي آورد و به منظور رسيدن به اين هدف لازم است عامل اقتصادي به عنوان يك مانع مطرح نشود . لازمه قانون دوم اين است كه خدمات رايگان كتابخانه براي همه فراهن آيد .

2 . قانون دوم و انتخاب كتاب : كمال مطلوب اين است كه كتابخانه تمام كتابهاي منتشر شده را از قديم الايام تا عصر حاض داشته باشد ولي هيچ كتابخانه اي نمي تواند به علت وضعيت مالي محدودي كه دارد رؤياي داشتن تمام كتابها را ببيند پس انتخاب كتاب لازم است آگاهانه انجام شود به طوربكه مجموعه بتواند نيازهاي استفاده كنندگان را به گونه اي مناسب و كافي تامين كند .

3 . قانون دوم و ترتيب قفسه ها : تجربه نشان داده كه اغلب استفاده كنندگان كتابها را با موضوعي معين درخواست مي كنند ، نه از نويسنده اي بخصوص . بنابراي دسترسي به كتابها بر اساس موضوع سودمند خواهد بود و سودمندي اين كار زماني افزايش خواهد يافت كه همراه با موضوع ، كتابها بر اساس زبان نيز مرتب شوند . اين كارها كمك خواهد كرد تا هر خواننده اي كتابش را بدست آورد و بنابراين قانون دوم رعايت شود.

4 . قانون دوم و فهرست نويسي : برخي كتابها از نظر موضوعي چند بعدي هستند . بنابراي محتواي نهفته اين كتابها بايد با استفاده از مدخل هاي موضوعي در معرض ديد مراجعه كنندگان به فهرست كتابخانه قرار گيرد .

5 . قانون دوم و نگهداري منابع : لازم است مدارك كتابخانه در وضعيتي مناسب و در شرايط فيزيكي صحيح نگهداري شوند تا مورد استفاده مراجعه كنندگان و كاركنان قرار گيرند .

6 . قانون دوم و خدمات مرجع : قانون دوم بر خواننده تاكيد دارد . كتابدار مرجع بايد از استفاده كنندگان و نيازهايشان مطلع باشد به طوريكه بتواند كتابها و اطلاعات صحيح و مناسب را براي هر خواننده فراهم كند . او بايد از مجموعه موجود كاملا آشنايي داشته باشد .

7 . قانون دوم و اشتراك در منابع : هيچ كتابخانه اي بودجه لازم را براي خريد منابعي كه گاه به گاه مورد نياز هستند ندارد . بنابراي قانون دوم نظام شبكه ملي كتابخانه اي را جهت اشتراك منابع ، به ويژه بمنظور امانت بين كتابخانه ها پيشنهاد مي كنند.

8. قانون دوم و قفسه باز : در نظام قفسه باز ، كتابها در قفسه هاي باز نگهداري مي شوند . اين روش امكان نزديك شدن مستقيم خواننده به كتابها را بدون اينكه مانعي وجود داشته باشد فراهم مي سازد . ثابت شده است كه نظام دسترسي ازاد ، گردش در ميان كتابها و تورق آنها را تشويق مي كند ومنجر به استفاده بيشتر از كتابها مي ود . بنابراين قانون دوم مستلزم دسترسي آزاد به كتابها ست .

9                      . قانون دوم و مسئوليت استفاده كننده ها : استفاده كننده از كتابخانه بايد بفهمد كه قوانين كتابخانه براي اين تدوين شده است كه امكان حداكثر استفاده از منابع موجود را براي وي فراهم آورد و از استفاده ناصحيح از منابع كتابخانه اي ، جلوگيري شود .

قانون سوم

قانون سوم : « هر كتاب خواننده اش » تاكيد اين قانون بر كتاب است . اين قانون طالب آن است كه هر كتابي در كتابخانه خواننده اش را بيابد و اشاره بر اين دارد كه بايد حداكثر استفاده از كتابها شود . كتابي كه بدون استفاده در قفسه بماند نشان دهنده كار ضعيف كتابدار است . در ميان روش هاي معمولي در اجراي اين اصل غالب ترين آنها «نظام دسترسي آزاد» به مواد كتابخانه است  . ساير تمهيدات به تنظيم قفسه ها ، شناسه هاي فهرستها ، خدمت مرجع ، گشايش بخش هاي مردم پسند خاص ،شيوه هاي تبليغاتي و گسترش فعاليت ها بستگي دارد . هدف نهايي تمامي اين فعاليتها تدارك دسترسي آزاد هر خواننده به كل موجودي كتابخانه است تا تماسي مستقيم ميان خواننده و كتاب برقرار شود و استفاده از كتابخانه تا حد نهايي مورد توجه و قبول عام قرار گيرد .

1.                    قانون سوم و انتخاب كتاب : كتابها را به زبان ، در موضوع و در سطحي انتخاب نكني كه استفاده كننده زيادي نداشته باشد .

2.                     قانون سوم و تنظيم قفسه ها : كتابها بايد طوري مرتب شده باشند كه هر كتابي خواننده اي پيدا كند به عبارت ديگر ، امكان اينكه هر كتابي حداقل يك خواننده پيدا كند زياد باشد . اگر كتابها طوري مرتب شوند كه موضوعات آنها تا اندازه اي ارتباط و وابستگي متقابل داشته باشند احتمال زيادي وجود خواهد داشت كه هر كتابي خواننده اش را پيدا كند و اين همان خواسته قانون سوم است كه لزوما قانون دوم را هم در بر مي گيرد .

3.                     قانون سوم و فهرست نويسي : جاي هر كتابدر قفسه و ترتيب قرار گرفتن كتابها بايد با دقت تعيين شود و تهيه فهرست ، پشتوانه بهتري براي ترتيب كتابها در قفسه ها را فراهم مي آورد كه اين دو كار مكمل يكديگرند . مدخلهاي فروست و ارجاع متقابل در جلب توجه خوانندگان بسيار مهم است .

4.                     قانون سوم و خدمات مرجع : كتابدار بخش مرجع بايد از دنياي كتاب اطلاع داشته باشد و سعي كند كه براي هر كتاب خواننده اي  بيابد . او بايد پي ببرد كه چه كسي بيشترين استفاده را از كتابي معين مي برد . او نبايد هيچ فرصتي را براي رسانيدن كتابي مناسب به خواننده اي مناسي را از دست بدهد . كتاب ممكن است اطلاع رسان يا الهام بخش يل آموزشي باشد بنابراين كتابدار بخش مرجع بايد به عنوان يك عامل رابط عمل كند كه استفاده عملي از هر كتاب را فراهم مي آورد و اين راهي است براي اجراي قانون سوم .  

5.                    قانون سوم و دسترسي پذيري: دسترس پذيري يك عامل مهم در رساندن هر كتاب به خواننده است . تدابيري نظير دسترسي ازاد ، برپايي نمايشگاههاي مرتبي از كتابها در محلهاي چشمگير براي جلب توجه خوانندگان و قرار دادن كتابها در قفسه هايي كه ارتفاع آنها بايد با قد متوسط انسان متناسب است ، قابليت دسترسي را افزايش مي دهد . كتابدار نبايد دو رديف كتاب را در يك طبقه قرار دهد زبرا قابليت دسترسي را كاهش مي دهد .

6.                     قانون سوم و دسترسي آزاد : در دسترسي آزاد كتابها در قفسه هاي آزاد و باز نگهداري مي شوند ، در نتيجه خواننده مي تواند مستقيما به كتابها دسترسي يابد و آنها را شخصا و بدون هيچ مانعي بردارد . او مي تواند نوشته اي را از ميان انبوه نوشته ها جهت مطالعه به سالن مطالعه ببرد يا آن را براي استفاده در منزل امانت بگيرد . با اينكه در اين روش  احتمال زيادي دارد كه كتاب به دست خواننده اش برسد اما مي توان احتمال گم شدن يا سرقت كتابها را هم داد .

7.                    قانون سوم و خدمات جنبي : طبق نظر رانگاناتان « صرف نظر از روش هاي مختلف تبليغ امروزه كتابخانه ها راههاي جديد متنوعي را در پيش گرفته اند تا علاوهبر آموزشي يا سرگرم كننده بودن  موجب تبليغ به خود نيز باشند .»  اين را اصطلاحا خدمات جنبي مي نامند . هدف از خدمات جنبي تشويق به مطالعه است و هدف كلي تر هر كتابخانه از ارائه اينگونه خدمات بوجود آوردن يا برانگيختن عادت خوب مطالعه است و كتابخانه با ايجاد ارتباط نزديك ميان خوانندگان و كتابها به اين هدفش دست خواهد يافت .

قانون چهارم

قانون چهارم مي گويد : « در وقت خواننده صرفه جويي كن » . استفاده كننده بايد شخص پر مشغله اي تلقي گردد و در وقتش صرفه جويي شود . بنابراين همه تدابيري كه كتابداران براي اداره بهتر كتابخانه ها اتخاذ مي كنند در همين راستاست . اصل چهارم به تمام و كمال خواننده را در نظر دارد . نتايج اين اصل را مي توان با دنبال كردن خواننده از ورود تا خروج او از كتابخانه مورد مطالعه قرار داد و هر فرآيندي را كه بايد انجام شود ، با توجه به مساله صرفه جويي در وقت او با ديدي انتقادي نگريست . خواننده به هنگام ورود به كتابخانه بايد از حداكثر هواي آزاد آنجا استنشاق نمايد و ديدارش را با شادماني و نه به اكراه به پيايان برد . بررسي شناسه هاي فهرست ، استفاده از برگه تقاضاي مواد و نوشتن مشخصات كتاب در پيشخوان يا ميز واسپاري مواد زمان مي گيرد و وقت خواننده را به هدر مي دهد . كاركنان كتابخانه بايدنهايت كوشش را به عمل آورند تا از هدر رفتن وقت او جلوگيري بعمل آورند و اين كار بويژه در كتابخانه هايي كه با « نظام بسته » اداره مي شوند مهم است . اتلاف وقت خواننده ، نوعي بي حرمتي و اهانت به همه خوانندگان است كه طبعا تاثير دلسرد كننده اي در ذهن آنها به جاي مي گذارد .

1. قانون چهارم و ترتيب قفسه ها : ترتيب كتابها براي ايجاد ارتباط بين موضموعها و در جهت تلف نشدن وقت استفاده كننده است . در واقع جايگاه اصلي كتابها و ترتيب و ارتباط موضوعي آنها را نظام هاي رده بندي تعيين مي نمايد . اگر در هر موضوعي كتابها بر حسب زبان ، و در هر زباني بر حسب سال لنتشار مرتب شوند ، بيشتر در وقت خواننده صرفه جويي خواهد شد .

 2. قانون چهارم و فهرست نويسي ، به منظور صرفه جويي در وقت استفاده كننده بايد رهيافتهاي گوناگوني در هرست كتابخانه تدارك ديد اين رهيافتها بايد شامل مدخلهاي تحليلي براي كتابهايي با مطالب متعدد باشد . براي تلف نشدن وقت استفاده كننده ، كتابخانه ها فهرست شناسه هاي موضوعي را از فهرست ساير شناسه ها تفكيك مي كنند.

3 0 قانون چهارم و فهرست نويسي و طبقه بندي متمركز : چنانچه فعاليتهايي مثل فهرست نويسي و طبقه بندي در نظام هاي كتابخانه به شكل متمركز انجام گيرد صرفه جويي در نيروي انساني امكان پذير خواهد بود. رانگاناتان يك كار فني پيش از انتشار را پيشنهاد مي كرد كه شامل فهرست نويسي و طبقه بندي پيش از انتشار بود و ضروري است كه كتابخانه ملي هر كشوري خود عهده دار برنامه هاي فهرست نويسي در حال انتشار براي انتشارات خود بشود تا كتابخانه هاي مختلف و كتابداران متعدد به اين كار دست نزنند و درنيروي انساني صرفه جويي شود .

4 0 قانون چهارم و خدمات كتابخانه : خدمات كتابخانه بايد طوري طرح ريزي و سازماندهي شده باشد كه استفاده كننده قادر باشد اطلاعات و اسناد مورد نيازش را سريعا بدست آورد . خدماتي مثل آگاهي دادن از آخرين انتشارات رايج و ارائه خدمات مرجع مختصر و مفصل از راههاي كمك به خوانندگان است . ارائه خدمات تكثير و به امانت دادن كتاب از روشهاي ديگر خدمات كتابخانه اي به حساب مي آيند . لذا لازم است كه اين خدمات بدون فوت وت به استفاده كننده ارائه شود .

5 0 قانون چهارم و خصوصيات كتابدار مرجع : كتابدار مرجع بايد شخص هوشياري باشد كه از مجموعه آگاه است و سعي مي كند كه اطلاعات ومنابع را سريعا براي استفاده كننده آماده كند .

6 0 قانون چهارم و دسترس پذيري : مجموعه بايد آماده سازي و به خوبي سازماندهي شود و بدون هر گونه مانعي و آزادانه قابل دسترس باشد . در اين رابطه دسترسي آزاد بسيار مفيد تشخيص داده شده است  و استفاده كننده را قادر خواهد ساخت تا سريعا منبع مورد نياز را به دست آورد .

7 0 قانون چهارم و سيستم نشانه گذاري : نشانه گذاري به علم نشانهها بر مي گردد . يافتن راه در كتابخانه جنبه مهمي از طراحي كتابخانه است . سيستم نشانه گذاري بايد با دقت و با در نظر گرفتن وظايف كتابخانه وماهيت محيط اطراف طراحي شود به طوريكه بتوان وجهه كتابخانه را بالا برد . سيستم نشانه گذاري خوب در كتابخانه يافتن راه را بخصوص براي اعضاي جديد يا براي كساني كه از كتابخانه كمتر استفاده مي كنند آسان مي كند .

8       0 قانون چهارم و راهنماي كتابخانه : بهتر است راهمناي كتابخانه به شكل بروشور يا جزوه تهيه شود .اين جزوه را مي توان به شكل راهنمايي براي چگونگي استفاده از كتابخانه تهيه كرد .چنين راهنمايي مي تواند براي اعضاي تازه كتاب فوق العاده مفيد باشد .

9       0 قانون چهارم و محل كتابخانه : محل كتابخانه بسيار اهميت دارد . كتابخانه بايد در جايي مستقر باشد كه به راحتي براي افراد جامعه اي كه به آنان سرويس مي دهد قابل دسترسي باشد .

10  0 قانون چهارم و توالي خاص كتابها : ايجاد توالي خاص براي كتابها شيوه اي است عالي براي جلب توجه خوانندگان به مجموعه هاي مختلف موجود در كتابخانه كه اين مجموعه ها بايد به طور مشخص و به شكلي جذاب در معرض نمايش قرار گيرد تا خوانندگان را جذب كند .

11  0 قانون چهارم  تبليغات كتابخانه : تبليغات شيوه اي است عالي براي جذب خوانندگان به كتابخانه . تبليغات براي اعلام پيشرفتهاي كتابخانه يا تشريح فعاليتها ، سياستها  و مشكلات كتابخانه به جامعه به كار مي رود و تبليغاتي كه براي معرفي خدمات كتابخانه سازماندهي شده باشد فوق العاده مهم است .

12  0 قانون چهارم و تكنولوژي اطلاع رساني : حجم فزاينده و متنوعي از مواد چاپي به خصوص در علم و تكنولوژي وجود دارد كه بايد به دست كتابدارن آماده سازي شود . اغلب تعداد استفاده كنندگاني كه بايد به آنها رسيدگي شود زياد است و شناخت همه علايق آنها مشكل و علائق مرتب در حال تغييرند . در چنين شرايطي انجام كار با سيستم دستي كافي نيست و به كارگيري تكنولوژي اطلاع رساني راه حل مشكل است .

13  0 قانون چهارم و مديريت كتابخانه ها : با گذشت سالها بسياري از كتابخانه ها به سازمان هاي بزرگ و پيچيده اي مبدل شده اند كه مديران را به مبارزه مطلبند . اداره كردن يك كتابخانه بزرگ شغلي با تخصص بسيار بالا و پيچيده است . و مديران با استفاده از اصول و فنون مديريت درصدد هستند تا خدمات مؤثر و كار آمدي را براي استفاده كنندگان از طريق مديريت مؤثر و كارآمد تهيه كنند ، به گونه اي كه در وقت استفاده كننده صرفه جويي شود .

14  0 قانون چهارم و صرفه جويي در وقت كاركنان : هدف از مديريت كتابخانه ها دستيابي به مديريت مؤثر و كارآمد بوده است . اين امر به صرفه جويي در نيروي انساني منجر مي شود و بكارگيري تكنولوژي اطلاع رساني در جهت صرفه جويي بيشتر در نيروي انساني است .

قانون پنجم

طبق قانون پنجم : « كتابخانه سازماني رشد يابنده است » . كتابخانه نهادي اجتماعي است و مثل يك سازمان به رشدش ادامه مي دهد . كتابخانه از لحاظ منابع ، خوانندگان و كاركنان رشد مي كند . طبيعت رشد سازماني ممكن است مانند رشد يك فرد بالغ باشد . رشد يك كتابخانه جديد به رشد كودكي مي ماند كه از همه جنبه ها رشد        مي كند .

اما در مرحله بلوغ رشد به صورت جانشيني كتابهاي تازه به جاي كتابهاي كهنه ادامه مي يابد و استفاده كنندگان جديد به طور مداوم جاي استفاده كنندگان قديمي را مي گيرند .

اين اصل به حياتي ترين و با دوام ترين ويژگيهاي كتابخانه به منزله يك نهاد اشاره دارد ، و مداوم جهان بيني ما را در پرداختن به آن ويژگي طلب مي كند در حالي كه چهار اصل اول دال بر طرز فكري است كه بايد تنظيم و مديريت كتابخانه ها براساس آنها مشخص شود . پنجمين اصل به اصلي بنيادين كه بايد بر طرح ريزي  و سازماندهي آنها حاكم باشد اشاره دارد . بالندگي كتابخانه از سه جهت رشد مجموعه كتابها و حجم مواد ،خوانندگان و كاركنانش پيداست .

1 0 قانون و مفاهيم رشد : مجموعه يك كتابخانه مركزي ملي يا يك كتابخانه مركزي استاني به رشدش ادامه خواهد داد . هيچ حدي را نمي توان براي اندازه مجموعه هاي آنان قائل شد تعداد كاركنان آنها نيز به رشد ادامه خواهد داد .

2 0 قانون پنجم و انتخاب طرح طبقه بندي : جهان علم پوياست ، بنابراي بايد از طرحي براي طبقه بندي استفاده كنيم كه بتوانيم با آن از عهده هجوم دانش به خوبي برآييم . وجود خاصيت انعطاف پذيري در طرحهاي طبقه بندي معرو اين مشكل را برطرف كرده است .

3 0 قانون پنجمو ترتيب قفسه ها : كتابخانه از نظر منابع ، خوانندگان و كاركنان رشد مي كند . ترتيب قفسه ها بايد به گونه اي باشد كه استفاده از كتابها را صرف نظر از اندازه كتابخانه يا ميزان رشد آن تسهيل كند . مناسبترين طرح يك طرح تحليلي تركيبي است كه آزادانه و با توجه به همه جوانب براي طبقه بندي كتابخانه ريخته شده باشد .

4 0 قانون پنجم و انتخاب كد فهرست نويسي : از آنجا كه كتابخانه سازماني رش يابنده است انواع جديدتري از منابع را به دست مي آورد . كد فهرسن نويسي منتخب بايد اين قابليت را داشته باشد كه هم براي تمام انواع مواد كتابخانه اي كه تا كنون تهيه شده و هم براي مواد جديد تري كه احتمالا در آينده تهيه خواهد شد مناسب باشد .

5 0 قانون پنجم و شكل فيزيكي فهرست : كتابخانه سازماني رشد يابنده است ، بنابراين فهرست كتابخانه نيز به رشد خود ادمه خواهد داد . فرم فيزيكي فهرست تغييرات زيادي به خود ديده است . فهرست كتابي و فهرست برگه اي  دو نمونه از اين تغييرات است و اين تغييرات همجنان ادامه دارد .

6 0 قانون پنجم و اشتراك در منابع ، تعداد منابعي كه همه ساله منتشر مي شود بي نهايت زياد است و هر كتابخانه تنها قادر است درصد كمي از آنها را بدست آورد . بنابراين بايد به اشتراك در منابع از جمله امانت بين كتابخانه اي متوسل شد /.

7 0 قانون پنجم و آموزش استفاده كنندگان : رشد كتابخانه ها همه جانبه است و به طور دائم از نظر تعداد مجموعه ، ابزار و انواع خدمات و غيره در حال رشد هستند . به استفاده كنندگان بايد آموزش خاصي داده شود ، به گونه اي كه از وجود پيچيدگي ابزار و كارهاي كتابخانه حيرت زده نشوند . آموزش استفاده كنندگان از چها جزء مربوط بهم تشكيل شده است : الف ) آگاهي استفاده كننده  ب ) آشنايي با كتابخانه   ج) تهيه نمودار علائق   د ) آموزش كتابشناختي

8 0 قانون پنجم و آشنايي با كتابخانه : عضو جديد كتابخانه با طرز كار آن آشنا نيست . او ممكن است درباره قوانين مقررات و خدمات كتابخانه اطلاعاتي نداشته باشد . تنوع و اندازه مجموعه كتابخانه ممكن است به راحتي او را گيج كند . ابززار كتابخانه مثل ( فهرست كتابخانه ، كتابشناسيها و … ) استفاده كنندگان را در بهره جويي از كتابخانه ياري مي دهند ، ولي اين ابزار اغلب به گونه اي ساخته شده اند كه درك نحوه استفاده از آنها آسان نيست . بنابراين طبق قانون پنجم علم كتابداري ، خوانندگان جديد بايد در استفاده ا ز منابع كتابخانه آموزش ببينند و بيشترين كمك به آنان ارائه مي شود .

9. قانون پنجم و كاركنان : وقتي كتابخانه رشد مي كند به مرحله اي مي رسد كه در آن مرحله تعدادكاركنان رسمي كافي نخواهد بود و به منظور ارائه خدمات مؤ افزايش كاركنان ضروري خوهد بود . به منظور تعيين تعداد كاركنان هر كتابخانه ، انجمنهاي كتابداري مختلف استانداردهايي تعيين گرديده اند .

10  0 قانون پنجم به عنوان عامل بازدارنده : اين قانون اخطاري براي مفاهيم رشد كتابخانه بر حسب استفاده كنندگان ، منابع و كاركنان تلقي مي شوند .

11  قانون پنجم و كتابخانه هاي آينده : جامعه امروزي ما رفته رفته از جامعه متكي بر چاپ روي كاغذ به يك جامعه الكترونيكي تبديل مي شود . در اين جامعه جديد ، كتابخانه و فهرست آن و همچنين كتابدار جايگاه فعلي خود را از دست مي دهند . كتابخانه آينده شامل ترمينالهاي ويديويي و مجموعه كوچكي از مصنوعات خواهد بود . با گذشت زمان ، كتاب چاپي ممكن است جاي خود را به كتابها و مجلات الكترونيكي بدهند و كتابخانه ها به بانكهاي اطلاعاتي گسترده اي در سطح جهان براي ارائه خدمات   اطلاع رساني به استفاده كنندگان دسترسي خواهند داشت .

نقش همكاريهاي منطقه اي و بين المللي

گرچه رانگاناتان از نظر فرهنگي و احساسي عميقا هندي باقي ماند ولي از جهتي طي زمان به يك « شهروند جهاني » تبدي شد و از سال 1948 تا چهار ، پنج سال آخر زندگاني كه سلامتي اش به او امكان مسافرتهاي طولاني را نمي داد ، از كشورهاي بسياري از جمله انگلستان ، ايالت متحده – كشورهاي اسكانديناوي ، روسيه شوروي ديدن كرد و حتي سه سال در زوريخ اقامت گزيد .

او به ارزشهاي جهاني « معيارهاي اساسي » كه در پنج اصل خود به آنها اشاره كرده بود همانقدر اعتقاد داشت كه به « فرضيات » و « قوانين » و « مبادي » كه زاييده و لازمه رده بندي كولن بود و بعدها مورد قبول تمامي نظامهاي رده بندي قرار گرفت . در واقع قسمت مهمي از ساختار نظري او به زودي در كشورهاي انگلو – ساكسون مورد قبول قرار گرفت و اين استقبال بيشتر از طريق سازمانهايي چون انجمن كتابخانه هاي تخصصي انگليس ( ASLIB) ، گروه ( بين سالهاي 1955 – 1957  )

نفوذ رانگاناتان در غرب

مقام رانگاناتان در عالم كتابداري از مقام غزالي در فلسفه و از مقام ابن سينا در پزشكي و از مقام طوسي در نجوم  و رياضيات بالا تر است  . سخت شگفت انگيز است ، در عصر و زمانه اي كه ممالك دنيا را با عبارتي چون « مناطق كم رشد » و «ابرقدرتها » از هم جدا مي ساختند نادره مردي به نام  رانگاناتان از هند استعمار زده و نوخواسته در دنياي صنعتي شده و پيشرفته غرب نفوذي عميق و گسترده يافت . رانگاناتان بزرگ شده كشوري بود كه كشش قوي به گذشته داشت ، گفته ها و نوشته هايش براي پژوهشگران كشورهايي كه در آنها علم و تكنولوژي برق آسا پيش مي رفت آموزنده و الهام بخش بود .

نفوذ رانگاناتان را در غرب به دو دوره مي توان تقسيم كرد . يكي از سال 1924 تا 1947 و ديگري از سال 1948 به بعد . در سال 1924  وي كه دانشيار رياضيات در دانشگاه مدرس بود به عنوان كتابدار اين دانشگاه برگزيده شد و بدون هيچ گونه تخصص قبلي در كتابداري براي تحصيل در اين رشته به انگلستان اعزلم گرديد . در دانشگاه كتابداري لندن نام نوشت و زير نظر« برويك سه يرز » كتابدار نامي انگلستان به آموزش پرداخت و در همان سال تحصيل طبقه بندي كولن را طرح ريزي نمود . در بازگشتش به هند طرح خود را در دانشگاه مدرس به كار بست و آثاري جاوداني و عميق و عالمانه خلق كرد . به خاطر همين آثار اندك اندك نام او و عقائد او در غرب راه يافت . در دوره جنگ جهاني دوم چند تن از كتابداران زبده انگليسي در هندوستان رانگاناتان را از نزديك شناختند و به عقايدش بهتر پي بردند و چنان مريد و پيرو او شدند كه بعدها « حواريون رانگاناتان » نام گرفتند و آنان تئوري هاي رانگاناتان را در انگلستان رواج بيشتري دادند . دوره اول نفوذ رانگاناتان آهنگي آرام و يكنواخت داشت اما پس از سال 1948 اين اهنگ سرعتي روز افزون يافت . تنها ذكر كتابها و مقاله ايي كه در اروپا و آمريكا در باره عقايد و افكار رانگاناتان نوشته اند ما را به يك كتاب نامه نا تمام 405 صفحه اي كه بيش از 2000 كتاب و مقاله را فهرست كرده است رهنمون مي كند.

سير نفوذ رانگاناتان را در ماوراء هند از نظر جغرافيايي تا حدودي مي توان چنين دنبال كرد

1 – انگلستان  2 – امريكا  3- اروپاي غربي  4 – ممالك اسكانديناوي  5- اروپاي شرقي  6- استراليا  7- شوروي  8- خاور دور  9- خاور ميانه .

هر كدام از اين سفرها كه بيشتر به صورت دعوت انجام مي گرفت ،نشانه اي از احترام عميق دنياي غرب به نابغه اي بود كه به حق وي را خلاق عصر نوين در علوم كتابداري دانستند . رانگاناتان كه در سال 1948 به عنوان « پدر كتابداري هند » از دانشگاه دهلي دكتراي افتخاري گرفته بود در سال 1964 نيز از دانشگاه پيتسبورگ به پاس خدمات گرانبها به علم كتابداري دكتراي افتخاري ديگري دريافت داشت.

شگفت اينجاست كه تقريبا آنها كه از زادگاه اين نابغه دورتر بوده اند در شناخت او شور و رغبت بيشتري از خود نشان داده اند و اين شايد به خاطر پيشرفت علم كتابداري در سرزمينهاي دوردست تر مي باشد .

از نظر موضوع نيز نفوذ رانگاناتان در غرب قابل مطالعه است . مي دانيم كه او بر همه مباحث علم پهناور كتابداري دست داشت . حتي بعضي از آثار او پس از گذشت سالها بكر و تازه مانده است و هيچ دانشمند ديگري  در آن زمينه ها به رقابت با وي بر نخواسته است .

نخستين كتاب او به نام « پنج قانون علم كتابداري » كه به سال 1931 انتشار يافت و درباره آن گفته اند كه : اگر رانگاناتان كاري جز تاليف پنج قانون علم كتابداري نمي كرد جدا شايسته آن بود كه در شمار بزرگان اين علم در آيد .

وي نوشته هايي در رديف اين كتاب كه متن و محتواي آن جديد باشد بسيار دارد . نيز در هريك از رشته هايي كه قبلا مباحث آن مورد نظر ديگر عالمان كتابداري قرار گرفته آثار پر ارزش و فيلسوفانه اي پديد آورده است . اما در ميا ن همه آثارش ، دو مبحث او بيشتر در كتابداري غرب اثر بخشيده است . يكي طبقه بندي و ديگري فهرست نويسي .

آثار رانگاناتان به خاطر عمق و سنگيني براي همه كتابداران قابل فهم و درك نيست و از همين رو نوشته هايش در غرب هميشه در سطح عالي و تنها بوسيله ورزيده ترين عالمان كتابداري مورد بحث قرار گرفته است . هنوز بسياري از كتابداران هستند كه به اهميت كارهاي بزرگ او پي نبرده اند .

نتيجه گيري

 از مطالبي كه خوانديم دانستيم كه رانگاناتان دانشمند بزرگ هندي تبار است . ايشان در برخورد با كتابداري ان را از زاويه اي علمي نگاه مي كند . و تلاش مي نمايد تا در جهت سهولت امر مطالعه و دست يابي سريع خواننده به كتاب مورد علاقه اش راهكارهايي را ارائه نمايد . ايشان پس از سفر به انگلستان و تحصيل در دانشگاه كتابداري آنجا به طرح ريزي قوانين علم كتابداري مي پردازد و در اين راستاست كه از خويش اثرات جاوداني باقي مي گذارد و آن پنج قانون علم كتابداري ايشان مي باشد كه عبارتند از :

1 – كتاب براي استفاده است

2- هر خواننده اي كتابش

3- هر كتابي خواننده اش

4- صرفه جويي در وقت خواننده

5- كتابخانه يك سازمان در حال رشد است .

و بسيار مورد استقبال قرار مي گيرد . اين پنج اصل موضوعات جانبي و فرعي را هم مورد توجه قرار مي دهد و براي آنها هم راهكارهايي دارد .

اصول مطرح شده توسط رانگاناتان حتي زبده ترين كتابداران ممالك غربي را نيز تحت تاثير قرار كمي دهد و ايشان به سرعت در جهان غرب نيز نفوذ پيدا مي كنند و اين موضوع از دعوت هايي كه از ايشان ميكند و مسئوليتهايي كه به او مي دهند ، آشكار مي شود و اين است كه در جهان به عنوان « پدر علم كتابداري » معرفي مي شود . هنوز هم اين پنج اصل در جهان در راس اهداف هر كتابخانه اي قرار دارد و مي توان به جرات گفت كه نظريات رانگاناتان منحصر بفرد بوده و تا كنون كسي پيدانشده تا با ايشان همتايي نمايد و در تاريخ كتاب و كتابداري ياد و نام ايشان تا ابد جاودانه خواهد ماند .