فارسي اول دبستان مهمترين كتاب درسي ايرانيان است. هيچ كسي هم دراين موضوع شك ندارد. اما سال هاست كه اين كتاب ازتمام جنبه ها و ابعاد كهنه شده است. سازمان كتابهاي درسي هم خود به اين موضوع پي برده است و خواهان دگرگوني اساسي درصورت ومحتواي اين كتاب است. من همراه با آقاي فرشيدمثقالي، براي مدت ده جلسه دو تا سه ساعته به همراه عده اي ديگر، به دعوت آموزش وپرورش گرد هم آمديم، تا درباره چگونگي و دامنه دگرگوني بحث كنيم. اگرچه من به عنوان نويسنده و پژوهشگر ادبيات كودكان تنها وظيفه اي كه داشتم، كمك به ساخت زبان كتاب بود، اما به ناگزير درگير بحث هايي شدم كه براي خودم چند چيز را روشن كرد. مهمترين آنها اين بود كه كتاب فارسي اول دبستان ديگر پاسخگوي نيازهاي جامعه ايران نيست. چهره اين كتاب ايران امروز و جامعه شهري و يا به طوركلي جامعه مدرن رابيان نمي كند. ارتباط موضوع هاي درس ها پراكنده و غيرخلاق است . نقش آدم ها به ويژه زنان دراين درسها درحد زيادي كنش پذير و انفعالي است، تا فعال وكنشگر.

علت اينكه من همكاري خود را با اين عده براي تغييركتاب فارسي اول ادامه ندادم، عدم شناخت آنها از چگونگي تغيير و فقدان راهبرد اساسي و قابل دفاع از تغييري است كه بايد صورت بگيرد. تقريبا" امروز در سازمان كتاب هاي درسي هيچ كسي نيست كه بتواند نظريه هاي عميقي در مورد جايگزيني آنچه كتاب فارسي اول دبستان نبايد باشد و آنچه بايد باشد، ارائه دهد. همه مي گويند كتاب بايد تغيير كند، اما تقريبا"هيچ كسي نمي داند، چگونه؟ صاحب نظراني هم كه در تدوين و تاليف كتاب حاضر شركت داشته اند، يا درقيد حيات نيستند يا ازميهن دورند يا اگر هستندبه علت رنجش هايي كه ديده اند، حاضربه همكاري نيستند. اكنون ديگر مي دانم تنها اين كتاب در يك صورت به طور اساسي و عميق تغييرخواهد كرد. اين كه سازمان كتابهاي درسي، پروژه رابه طوركلي به بخش خصوصي بسپارد. آدمهايي كه درسازمان به روي اين پروژه سرگرم هستند، درخوشبينانه ترين حالت، كار را نمي شناسند. و در بدبينانه ترين حالت، به دنبال منافع مادي اندكي هستند كه ممكن است ازاين طريق بدست بياورند. به ويژه اين كه اين آدم ها تقريبا"هيچ تفاهمي باهم ندارند.

اما براي اينكه به طورملموسترسخن گفته باشم، به موضوع سيماي زنان دركتاب فارسي اول دبستان مي پردازم . فارسي اول دبستان، مثل تمام كتابهاي درسي، يك ماكروساختاراست كه درون خود ميكروساختارهايي دارد. براي مثال كتاب فارسي اول دبستان به سه پاره يا ميكروساختار، آموزش لوحها، آموزش حروف الفباي فارسي و روان خواني تقسيم مي شود. و خود اين پاره ها نيز در شكل درس هاي مجزا، هركدام براي خود ميكرو ساختاري است. در ماكرو ساختار كتاب، نقش زن ايراني كهنه و سنتي است. همان نقشي كه زن در عصر قاجاريه داشته در اين كتاب وجود دارد. به جزيك مورد استثنايي كه زن درنقش آموزگاراست، و در تصوير اول كتاب و ص 52 اين نشان داده شده است ، نقش هاي ديگر زن به اين ترتيب است. درص 4 درشش لوح زني نشان داده مي شود كه تشت لباس به دست دارد و در حال پهن كردن رخت روي بنداست . در موردهاي بعد مادر كنار سفره نشسته وبراي خانواده غذامي كشد. درص 22مادر چتر به دست نشان داده مي شود. درص 25 دو دخترمشغول توت خوردن هستند. درص 27باز مادر با چتر در زير باران ديده مي شود. درص 30 زني سوزن گرفته و رخت مي دوزد و دختر هم نگاهش مي كند. درص 31 اكرم با نمكدان نمك مي ريزد. درص 33 اكرم و پري توپ بازي مي كنند، اما چه توپ بازيي ! انگار كه توپ بيچاره آن ها رابه بازي گرفته است . درص 36 اكرم دوات مي آورد. درص 40 مادر براي اكرم به مديردبستان نامه مي نويسد. ودرص 41مادر در آش سبزي مي ريزد. و بقيه كتاب هم همه همين است ، يا مادر آبگوشت مي پزد، يا درفضايي سرد و غم انگيزطاهره بالباس بيرون در بستربيماري افتاده و بقيه دخترها كنار او نشسته اند. اين تمام نقش زن ايراني دركتاب فارسي اول دبستان است . درنگاه اول شايد بهترين جايگزين اين باشد كه جايگاه زن عوض شود و مثلا در كتاب فرضي در آينده تغيير يافته زن درنقش پزشك، پرستار، استاد دانشگاه و غيره نشان داده شود. شايد منظور وزير هم درمصاحبه اخيرشان همين بوده است .

بايد گفت كه زن مي تواند در دو نقش كنشگر يا كنش پذيرباشد. كنش پذيري همين نقشي است كه فعلا زن دركتاب حاضردارد. براي تغييرنقش به كنشگري تنها ارائه شغل هاي جديد و امروزي مثل پزشك و استاد كافي نيست . بلكه بايد ظرفيت اين باشد كه پشت چهره اين زن تفكر زن امروز هم قرارداشته باشد. اين موضوع درس هاي كتاب رابه نقص اساسي ديگري پيوند مي دهد. درس هايي كه ازجنبه موضوعي به نمكدان، قاشق، دوچرخه استكان، بشقاب ،ميخ و تخته، آش ودوات وغيره محدود مي شوند و هيچ پيوندي ازجنبه موضوعي باهم ندارند. تغييرازاين زاويه است كه نقش زن راعوض مي كند. اما بازهم نقص به اين محدود نمي شود. در ميكرو ساختار اول كتاب ، يعني لوح هاي آموزشي ، اولين لوح كه درضمن جذابترين آن ها است، ماجراي جنگ و گريز گربه وسگ آمده است . تصوركنيد، روز اول درس براي كودك ايراني، به جاي اينكه تامين كننده امنيت رواني او باشد ، كودكي كه براي اولين بارازخانواده جداشده ، اين درس به تشديد اضطراب او منجرمي شود و تاثير بدي درذهن او در تبيين مدرسه و مفهوم زندگي مي گذارد. درحالي كه اين لوح ها به جاي آن زن تشت دردست و يا اين سگ وگربه، بايد جايگاه محوري مادر را با داستان هاي لطيف واقعي واستعاري مثل پيوند مادر و كودك واقعي يا مثلا" آهوي مادر و بچه اش به نمايش بگذارد و تاكيد بر نقش كنشگرانه مادر باشد، تا كودك احساس كند كه مادر در همه حال او را تنها نمي گذارد. چنين تغييري مستلزم داشتن فلسفه مشخص براي تغيير كتاب درسي است. يا در ميكرو ساختارمياني يا تنه اصلي كتاب كه حروف آموزي است، كتاب ازجنبه كنش شناسي بسيار بي تحرك است. هيجان ايجاد نمي كنند،براي همين انگيزه لازم سوادآموزي براي كودك ايجادنمي شود. درس ها در پيوند داستاني نيست و يا اين كه اصلا"داستاني نيست . زبان ادبي در درس ها مطلقا" وجود ندارد. چه كساني مي خواهند اين همه مشكلات را جمع كند؟

اما از جنبه تصويرسازي، شانس بزرگ آموزش پرورش، حضورتصويرگر برجسته اي چون فرشيدمثقالي بود كه عليرغم كار سنگين به خاطرعشق به همه كودكان ايراني تصميم گرفت دراين پروژه شركت كند. اما متاسفانه مسولان سازمان كتاب درسي درتمام مدت يك ونيم ساله اي كه ايشان باآنها ازجان و دل همكاري كرد، شايد متوجه نبودند كسي در كنار ميزباآنها مي نشيند كه امروز در جهان تصويرگري صاحب نام و تجربه بسياراست . او درچند فرمت جديدي كه ازكارارائه داد، ظرفيت تغييرتصويرهاي كتاب رابه بهترين صورت به نمايش گذاشت و راه جايگزيني تصويرهاي تخيلي وشاداب رابا تصويرهايي كه بسيارتيره، عبوس و بي تحرك است، نشان داد. تصويرهايي كه البته تا حدود زيادي واقعگرايانه است بايد با تغييرات اساسي ديگراز واقعگرايي به فانتزي گرايش پيداكند تا براي كودكان جذاب شود. آيادرك اين موضوع براي مسولان وجود دارد؟ آيا آن ها مي دانند كه ضرورت وجودي فانتزي و فضاي تخيلي در كتاب تا چه اندازه است ؟ ماندن درفضاي واقعگرايانه، ارائه همين فضاي عبوسي است كه مادرآن زندگي مي كنيم. و اين البته براي كودك به هيچ وجه جذاب نيست.