اسلام و پایان سكولاریسم

جون فول م
ترجمه: ملا محمد ملازاده
هنگام سخن از عوامل ارثی و دینی در دانش جامعه شناسی انسانیجدید، این پرسش به اذهان خطور می كند: آیا ما به سوی جنگ و نزاع در حركت هستیم یامصالحه و آشتی؟
با اینكه اندیشمندانی چون »مایكل فرانز« عقیده دارند كه عنصردین در دنیای امروز یك مشكل به شمار می آید، من معتقدم دین می تواند راهی به سوی »تصالح« و »وفاق« تلقی شود. چنانكه می تواند وسیله ی »جنگ و نزاع« نیز باشد.
* پایان عمر نظریه ی سكولاریسم
از این رو من دیدگاه خویش پیرامون دین را، بهاعتبار یك راهكار و راه حل بودن آن مطرح می كنم نه بمثابه ی عایق و مشكل سر راهبودنش. چون به سر آمدن دوران سكولاریسم و پایان عمرش ایمان و اطمینان دارم. چارچوبنظری دیدگاه مرا سخنان »روونی ستارك« یكی از بارزترین دانشمندان و نظریه پردازانجامعه شناسی دین تشكیل می دهد كه می گوید: »در طول نزدیك به سه قرن گذشته روش جامعهشناسان و روشنفكران مشهور مغرب زمین بر این اندیشه استوار بوده كه دین رو به افول وزوال است و این اعتقاد سیادت داشته كه »مدرنیسم« به مثابه ی یك محرك - حتما - باعثحذف دین از عرصه زندگی می شود«.
»ستارك« در ادامه ی طرح خود می گوید: »برازندهاست كه به صراحت اعلام كنیم، كه دوران ایمان و اعتقاد دانش جامعه شناسی به حقانیت وعلمی بودن نظریه ی سكولاریسم به سر رسیده، و باید اعتراف كنیم كه سكولاریته كردن یكتئوری مقبول و مورد محبت واقع شده بیش نیست و محصول افكار و دیدگاه هایی است كه پساز سپری شدن نزدیك به سه قرن تلاش و فعالیت در راستای تقویت و تثبیت بنیان و پایههای آن هم اكنون می بینیم كه در رساندن پیغام و انجام ماموریتش ناكام مانده، وشایسته است همچون سایر نظریات شكست خورده در گورستان آراء انقراضی دفن گردد«.
به گمان من، ما شاهد و نظاره گر دنیایی هستیم كه در آن، این اندیشه كه مدعی استسرانجام مدرنیسم دین را از صحنه بیرون می كند در حال شكست خوردن واز اعتبار ساقطشدن است و دوران حكمرانی مطلق سكولاریسم دارد به پایان می رسد و سپری می شود.
با توجه به نقش (تفرعن و كدخدا)یی كه ایالات متحده ی آمریكا در جهان كنونی ایفامی كند لازم است بپذیریم كه اندیشه ی پایان عمر سكولاریسم یكی از ابعاد عملیاتمدرنیته و نوگرایی است نه یك ایدئولوژی رقیب و بدیل.
ما چه به عنوان معتقد ومومن، یا چون آمریكایی، یا پروتستان معتقد به ایجاد تغییر یا كاتولیك اصلاح طلب، یاچون پسر یك واعظ مسیحی با برنامه (Methodist) كه در مدرسه ی الجیزویت تدریس می كرد - در همه ی این حالات، نیازمند اعتراف به جایگاه و نقش دین در زندگی و حیات عمومیهستیم.
خلاصه، سه عنصر چارچوب نظریه ی مرا تشكیل می دهند كه ابتدا به صورت مجملبه آنها اشاره می كنم، بعد نتایج و مضامین آنها را در ارتباط با چگونگی رابطه ایامریكا با جهان اسلام بسط و توضیح می دهم.
1- تجربه ی جوامع متكثر در جهان، طینیم قرن گذشته - نشان می دهد كه مدرنیسم، به معنای دور انداختن دین و پایان نقش آن - به مثابه ی یك نیروی فعال و اساسی - از حیات عمومی نیست و این امر در ذات خودبدین معنی است كه سكولاریته كردن جامعه لزوما یك ركن اصلی عملیات مدرن كردن ونوگرایی به شمار نمی آید.
* جایگاه دین در دنیای مدرن:
2- پر واضح است كهسیاست »جدایی كلیسا از دولت« و »جدایی دین از سیاست« از نگاه دین شناختی بی طرف بهشمار نمی آید، به دیگر تعبیر: دعوت به سكولاریسم در حد ذات خویش یك موضع ایدئولوژیكو دینی اتخاد كرده است. بنابراین این دعوت یك وصف موضوعی و حركت علمی بی طرف و جدااز اعتبار یا عدم اعتبار ارزش ها به شمار نمی آید بلكه به مثابه ی یك ایدئولوژی عملمی كند و به »مدرنیسم« و بی دینی فرا می خواند.
3- آنچه ذكرش رفت - از منظردانش سیاسی - بدین معنی است كه سكولار شدن یك جزء طبیعی و جدا نشدنی از عملیات درحركت نوگرایی و مدرنیسم به شمار نمی آید، بلكه می شود - چنانكه من معتقد هستم - چنان به سكولاریسم نگریست كه همواره به عنوان یكی از دیدگاه ها (ایدئولوژی ها)یمختلف رقابت كننده - پیرامون آنچه كه باید جامعه ی كنونی بر اساس راهكارهای آناداره شود - مطرح بوده است. و این سخن به این معنی است كه ما اعتراف می كنیم، شاهدپایان یافتن مرحله ای از تاریخ هستیم كه در آن سكولاریسم به مثابه ی یكی از شروطتكامل یافتن و مدرن بودن جامعه به شمار می آمد. پس ما شاهد آخر عمر، و در نهایت مرگقریب الوقوع سكولاریسم هستیم.
این وضعیت به خودی خود نوید دهنده ی رشد فزاینده یپدیده ای است كه بعضی اوقات از آن به احیای دین (یا ادیان) - با پایان یافتن قرنبیستم و آغاز قرن بیست و یكم - تعبیر می شود.
آنچه مورد نظر ماست و می خواهیمروی آن تاكید بورزیم این است كه اندیشه ی سكولاریته كردن جامعه و زیبا پنداشتن آنخیال و رویایی - در میدان رقابت میان ایده ها و افكار - بیش نبوده و نمی تواند بهعنوان توصیف سوسیولوژی علمی، آنچه حقیقت و واقعیت نامیده می شود تلقی شود.
* آیا سكولاریسم با مدرنیسم مساوی است؟
رسانه ها و وسایل تاثیرگذار تبلیغاتی درطول دو قرن گذشته، همواره روی این نكته تاكید ورزیده اند كه حركت اصلاح طلبی درجهان اسلام، باید روی ایجاد امت، دولت و دولت های ملی مدرن تاكید ورزد، و جریاناصلاح طلبی از بدو پیدایش، روی اندیشه عدم دخالت دین در امر معیشت و زندگی دنیاییتاكید ورزیده است و منادیان اصلاحات و مدرنیته را به اوصافی چون »سكولار« توصیف مینماید.
مهمترین عناصر برنامه ی اصلاح طلبی و مدرن سازی در دو قرن نوزده و بیستروی ترویج اندیشه ی انفصال از گذشته و خداحافظی با موروثات متمركز بود زیرا همه یارزشها و موروثات گذشتگان امور تقلیدی تلقی می گردید و معرفی می شد. تحقیقات جامعهشناسی انجام شده در دو دهه ی پنجاه و شصت قرن بیستم - در ارتباط با مدرنیسم ونوگرایی - حقانیت این ادعا را با اثبات می رساند.
یكی از اساسی ترین تحقیقاتانجام شده پیرامون مدرنیسم - كه نقش اساسی در معرفت و فهم عملیات مربوطه ایفا كرده - كتابی است كه در دهه ی پنجاه تحت عنوان »فروپاشی جامعه ی تقلیدی« نوشته »دانیاللیونر« منتشر گردید. این كتاب نظریه ی شفاف و واضحی در ارتباط با قضایایی كه احتمالمی رود در حوزه ی مدرنیسم قرار گیرند، ارائه داده است.
لیونر در مباحث خویش ازكسانی سخن به میان آورده كه آنها را »انتقالیون« نام نهاده است. و درست با همین شكلو ساختار كسانی وجود داشتند كه در نقطه مقابل آنها قرار گرفته و »تقلیدی« نامیده میشدند، از جمله ی معتقدات این عده (تقلیدی ها) این بود كه دین یك امر بسیار مهم،اساسی و جدی است اما مدرنیست های مقابل آنها اعتقاد داشتند، دین هیچ نقشی در حوزه یعمومی زندگی ندارد و یك امر شخصی محض است كه به زندگی شخصی فرد مربوط می شود.
لیونر در توصیف ملورنیست های تركیه می گوید: »مدرنیست ها یك نهضت عقلی در بینشو آگاهی به وجود می آوردند، یعنی تقویت قدرت و توانمندی های فرد در شناخت و تحملدیگران، و ارتباط موثر تعامل با آنها، اینان در حین سكولار بودن با نشاط و فعالند،از نظر آنها خدمتگزاری دست و پنجه نرم كردن با مشكلات، باعث ایجاد تغییر (در جامعه) و تولید سیاست ها می شود نه به نماز ایستادن و دعا خواندن.
این تصویری بود ازواقع حال یك فرد مدرن، اما با رسیدنمان به مراحل پایانی زمان ایمان به سكولار شدنبه مثابه ی عامل اصلی مدرن تلقی گردیدن، می بینیم كه اغلب مدرنیست ها در جوامعبیشتر مدرن اعتقاد دارند - به ویژه در اوایل قرن بیست و یكم - كه ضرورتا سیاست نمیتواند به عنوان بدیلی برای نماز (عبادت) مطرح باشد.
* تجربه ی تركیه و سایرتجربه ها
در تركیه ی كنونی، و بعد از گذشت نیم قرن از تحقیقات لیونر تعداد كثیریاز دانشمندان و روشنفكران و مردان كاری (به تمام معنی مدرن) هنوز به این اعتقادنرسیده اند كه میان نماز و سیاست حتما یكی را انتخاب كنند. بلكه واقعیتی بر زندگیآنها حكمفرما است كه در آن نماز و سیاست در كنار هم قرار گرفته و تواما در یك فردنمود و وجود عینی یافته اند. نظریه پردازان سكولار تقلیدی مغرب زمین چشم طمع بهپیشتازان مدرنیته در جهان اسلامی دوخته بودند و پیش بینی تئوریسین های امریكا برایآینده ی جهان اسلام بر مدل قهرمان و الگوسازی از مدرنیست های سكولار استوار بود كهمصطفی كمال در تركیه نمونه ی بارز و محسوس آن است. او پایه های مدرنیسم را در تركیهتقویت بخشید. تركیه ی كنونی از همپیمانان ما به شمار می آید زیرا یكی از اعضایپیمان ناتو است و یكی از همپیمانان غرب در جریان جنگ سرد به شمار می رفت. نگرش غرببه دست آوردهای حركت مصطفی كمال - به اعتبار اینكه اساس تركیه ی معاصر به شمار میآیند - از اینجا ناشی می شود.
پس مهم است این نكته را در رابطه با نقش دین درشئون دولت و عملیات قیام و پیدایش جوامع جدید درك كنیم، كه مصطفی كمال ایجاد یكنظام پیشرفته سیاسی را تنها در صورت جدایی دین از سیاست و جدا نمودنش از عرصه یزندگی عمومی، امكان پذیر می دانست. رضا شاه نیز در دهه های 20 و 30 و محمدرضای پسرشدر دهه های 50 و 60 - در ایران- عین این سیاست را در پیش گرفتند و دنبال كردند.
اشكال دیگری نیز در جهان اسلام وجوددارد كه سكولار شدن را ركن اصلی و ضروریمدرنیته تلقی می كنند. از این توضیح روشن است كه حركت مدرنیسم در دو بعد اجتماعی وكار سیاسی چنین است و كشف اندام و دور انداختن حجاب نشان و نماد اصلی مدرنیسماجتماعی به شمار می آید چنانكه این مطلب در حركت های اصلاحی و تعریف نظری آنهابارها تكرار شده است.
طلایه دار این حركت از سوی زنان الگو - در این زمینه - بوجود آمد. »هدی شعراوی« و »نبویه موسی« دو تن از زنان مصری - در یك حركت نمادین - بعد از بازگشت از كنگره ی بین المللی زنان (سال 1923 ) بعد از پیاده شدن از قطار درمیدان رمسیس قاهره اقدام به دور انداختن حجاب و كشف اندام نمودند.
* محال بودنجدایی دین از حیات عمومی
آنچه لازم است هم اكنون بدان اعتراف شود اینكه: اندیشهای كه تحقق یافتن مدرنیسم را در جدایی دین از زندگی عمومی جستجو می كرد عملا شكستخورده و تجربه اشخاص و كشورهای فراوان در انحای مختلف جهان - به ویژه جهان اسلام - شاهد زنده این ادعاست.
وقتی از منظر رویكرد سیاست های امریكا به جهان اسلام نظرمی افكنیم نباید این نكته را از نظر دور بداریم كه نظریه ای تحت عنوان »پایان عمرسكولاریسم« قویا مطرح، و در حد ذات خویش بس مهم به نظر می رسد. چون ما (امریكائیها) نیازمند بحث و جستجو از همپیمانان مناسب و شایسته هستیم و در شرایطی كه اهمیتنظریه ی »گفتگوی تمدن ها« بر كسی پوشیده نیست، لازم است راجع به اشخاص و افكار طرفگفت و گو و همكار آینده مان اطلاع و آگاهی كافی داشته باشیم.
چنانكه »جانلینچوفسكی« - كه تاكید می ورزد، آزادی باید بر پایه های اخلاقی بنا نهاده شود - بهاهمیت این مطلب پی برده است. بنده نیز می خواهم روی این نكته تاكید بورزم كه آزادیهای این جهان مقتضی پایه های اخلاقی هستند.
لذا وقتی در جستجوی تقویت پایه هایاخلاقی آزادی در امریكا هستیم، ضرورتا برای رسیدن به این مطلب در جستجوی همپیمانانیاز طیف شبه ملحدان و مادی گراها نیستیم و اگر در ایالات متحده ی امریكا چنین عمل میكنیم، چرا در تعامل باجهان اسلام یك جور دیگر عمل می كنیم!؟ چرا به جای اینكه بامسلمانان حافظ ارزش های اخلاقی متكی بر ایمان دینی و معتقد به جایگاه و ارزش دین دردنیای سیاست و زندگی عمومی، وارد مذاكره شویم، در امثال سلمان رشدی یك همپیمان بزرگو مسلمان معتدل می جوییم؟
در چارچوب این سیاست (وارد گفتگو شدن با مسلمانانمعتقد و حافظ ارزش های اخلاقی) - به عنوان مثال بعید - آیت الله خمینی برایهمپیمانی بهتر است تا سلمان رشدی. اما در هر صورت انتخاب و گزینش ما روی اشخاصی چونآیت الله خمینی و سلمان رشدی نیست. در جهان اسلام انسان هایی وجود دارند كه خواهانتاسیس جوامع بر اساس ارزش های اخلاقی هستند كه ما می توانیم با آنها وارد مذاكرهشویم. چنانكه غیر ما (اشاره به اروپا) اینكار را كرده اند.
* به سوی یك جامعه یاخلاقی
دوست دارم در اینجا به گروهی از روشنفكران موسوم به »الحلقه« اشاره كنمكه تاریخ نویس آمریكایی »آنتونی سولیوان« و نویسنده این مقال از اعضای این به شمارمی آییم. ظهور این مجموعه نمایانگر تلاشی است محدود، به قصد ارائه و تقدیم راهكاریبرای به هم رسیدن فعال، بر اساس آگاهی مشترك و ایمان به یك جامعه ی اخلاقی. اینمجموعه علاوه بر اعضای اصلی تعدادی از روشنفكران غربی و گروهی از روشنفكران مسلمان - جون فهمی هویدی (مصری) و راشد الغنوشی (تونسی) - را شامل می شود.
و فهرستی ازمردان رهبر امثال »انور ابراهیم« مالزیایی وجوددارند كه میان التزام و تعهد دینی وایفای نقش رهبری سیاسی توافق و آشتی برقرار كرده اند. هر چند این مرد هم اكنون بهخاطر نزاع های سیاسی درون حكومتی در زندان به سر می برد. اما او و امثال او مقالمثال عملی و نماد عینی نقد نظریه ی سكولاریسم كلاسیك هستند.
در شرایطی كه پایانعمر و مرگ سكولاریسم یك امر مسلم تلقی می شود، و در زمانی كه سكولاریسم به عنوان یكایدئولوژی عرض اندام می نماید و با دیگر ایدئولوژی ها وارد عرصه ی رقابت شده و عرصهرا بر آنها تنگ نموده است و تعریفی ویژه از جامعه و نهادهای اجتماعی ارائه می دهد. برای ما ممكن - بلكه بر ما واجب - است در پی انتخاب و گزینش همپیمانانی موثر و قویباشیم و چون به سوی جهان اسلام روی می آوریم مجبور نیستیم تنها با سكولارهایغیرمسلمان (لاادری) وارد معامله شویم و آنها را به عنوان شریك برگزینیم.
بلكهافرادی وجود دارند - و عده ای از آنان ظهور و نمود بیشتری یافته اند - كه در حینایمان به اهمیت نقش دین در حیات عمومی، در حركت به سوی مدرنیسم و پذیرش آثار آنزبانزد و مشهوراند.
اختلاف و تضارب آرا میان نظریات، در جهان معاصر یك امر مسلماست،‌ اما جنگ و نزاع میان آراء، یك ضرورت تلقی نمی شود. و نزاعی كه »ساموئلهانتینگتون« مطرح می كند به ویژه جنگ میان تمدن اسلامی و تمدن غرب - آن هم درچارچوب یك جنگ جهانی میان مسلمانان و غیرمسلمانان - یك ضرورت اجتناب ناپذیر تلقینمی شود.
بلكه نبرد مهم آینده میان دو گروه در خواهد گرفت، گروه مدعی عدم دخالتدین در فرایندهای اجتماعی، و گروه مومن به ضرورت ایجاد و شكل گیری آزادی ها و جوامعبر اساس پایه های محكم دینی. و در آینده از كسانی كه به ضرورت وجود پایه های محكماخلاقی و دینی برای شكل گیری آزادی ها ایمان دارند همپیمانان طبیعی فراوانی در جهاناسلام خواهیم یافت.
منبع: الثقافه و الفكر / اسلام آن لاین