آیاتی را از قرآن کریم و احادیثی را از پیامبراکرم و ائمه معصومین درباره اسراف و تبذیر در کلاس ارائه کنید و بر مبنای آنها مصرف گرایی را از منظر تعالیم دینی نقد کنید.

خداوند در سوره فرقان آیه۶۷ می فرمایید: «والذین اذا انفقوا لو یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواما»بندگان شایسته خدا در هنگام اتفاق، نه زیاده روی می کنند و نه کم می گذارند بلکه  راه میانه ای را می پیمایند.

و نیز در سوره اسراء آیه۲۷ می فرماید:«ان المبذرین کانوا اخوان الشیاطین» اسراف کنندگان برادران شیطان اند.

برطبق آیه ۲۷ سوره کسانی که اسراف می کند از برادران شیطا نند و امروزه در کشور ما اسراف بسیار زیاد شده است و  متاسفانه در ایام عزاداری حضرت امام حسین(ع) و دیگر ائمه(ع)میزان تولید پسماند در شهرها و روستاهای ما چند برابر می شود. افزایش حجم زباله در این ایام  که البته  همراه با آلودگی های صوتی شدیدی می باشد نشان می دهد که کار ما نادرست است و با این کار فشار زیادی بر محیط  وارد می کنیم. بهتر است غذاهایی  که به مردم داده می شود در ظروف چینی یا ملامین باشد.

توضیحات کامل :

اسراف از نظر قرآن

در قرآن كريم واژه -اسراف - و مشتقات آن مكرر به كار رفته است ولي در بيست و سه مورد لفظ -اسراف - استعمال شده كه در هر مورد، مفهومي ويژه دارد. در غالب موارد، مقصود از اسراف جنبه هاي اخلاقي، عقيدتي و تجاوز از حدود الهي است، و تنها در چهار مورد جنبه مالي را شامل مي شود كه با دو آيه -تبذير- شش آيه مي شود.

به آيات زير توجه كنيد:

1 - كذلك زين للمسرفين ماكانوا يعملون. (8)

اين گونه براي اسرافكاران اعمالشان زينت داده شده است.

2 - ولا تطيعوا امر المسرفين. (9)

اطاعت فرمان مسرفان نكنيد.

3 - ان الله لايهدي من هو مسرف كذاب. (10)

خداوند اسرافكار دروغگو را هدايت نمي كند.

4 - و ان فرعون لعال في الارض و انه لمن المسرفين. (11)

و به راستي فرعون برتري جويي (و طغيان) در زمين روا داشت و او از اسراف كاران بود.

اما آياتي كه تنها ظهور در جنبه هاي اقتصادي دارند عبارتند از:

1 - انعام، آيه 141.

2 - اعراف، آيه 31.

3 - فرقان، آيه 67.

4 - اسراء، آيات 27 و 28.

حال به ذكر چند آيه مي پردازيم:

1 - وات ذاالقربي حقه والمسكين وابن السبيل ولاتبذر تبذيرا ان المبذرين كانوا اخوان الشياطين و كان الشيطان لربه (12) كفورا.

و حق نزديكان را بپرداز! و (همچنين) مستمند و در راه مانده را، و هرگز تبذير مكن چرا كه تبذيركنندگان برادران شيطانند و شيطان كفران (نعمتهاي) پروردگار كرد.

واژه -تبذير-، تنها يك واژه اقتصادي است و در قرآن كريم تنها در همين دو آيه از سوره اسراء به كار رفته است. و شايد در قرآن كريم كمتر مواردي بتوان پيدا كرد كه با چنين لحن تند و شديدي از عملي نهي شده باشد.

2 - خذوا زينتكم عند كل مسجد و كلوا واشربوا ولا تسرفوا انه لايحب المسرفين (13) زينت خود را در هر مسجد برگيريد و بخوريد و بياشاميد و اسراف نكنيد همانا كه خداوند مسرفان را دوست نمي دارد.

تمامي آيات مربوط به اسراف را مي توان به طوركلي به دو بخش تقسيم كرد:

1 - اسراف در مال.

2 - اسراف در غيرمال.

1 - اسراف در مال

آيات مربوط به زياده روي در صرف مال شامل دو بخش است:

الف) اسراف در مصرف شخصي; مي فرمايد: كلوا من ثمره اذا اثمر ... (14) از ميوه آن به هنگامي كه به ثمر مي نشيند بخوريد و حق آن را به هنگام درو بپردازيد، اسراف نكنيد كه خداوند مسرفين را دوست نمي دارد.

بنابراين اسرافي كه در بعد اقتصادي بيشتر مورد توجه است و موجب تضعيف بنيه مالي محرومان و لذت طلبي مسرفان مي شود و از بلاهاي بزرگ اجتماعي است و فقر و محروميت بيشتر به دنبال دارد همين نوع اسراف است كه هر مسلمان با توجه به وظيفه و تعهد و مسؤوليتي كه در برابر خداوند و اجتماع دارد لازم است، در مخارج زندگي خويش رعايت اعتدال را بكند و جدا از اسراف پرهيز نمايد.

ب) اسراف به خاطر ديگران; وقتي انفاق از حد تعادل خارج شود نسبت به انفاق شونده و انفاق كننده هر دو عوارض سوء و زيانبار خواهد داشت، به اين جهت است كه قرآن مجيد وقتي در آياتي از سوره شريفه فرقان ويژگيهاي مؤمنان و بندگان واقعي را برمي شمارد يكي از آن ويژگيها را اين گونه معرفي مي فرمايد:

اذا انفقوا لم يسرفوا ولم يقتروا و كان بين ذلك قواما; (15) كساني هستند كه هرگاه انفاق كنند نه اسراف مي كنند و نه سختگيري، بلكه در ميان اين دو اعتدالي دارند. و نيز قرآن، خطاب به حضرت پيامبر(ص) مي فرمايد: و لا تجعل يدك مغلولة الي عنقك ولا تبسطها كل البسط فتقعد ملوما محسورا (16) هرگز دستت را بر گردنت زنجير مكن (و ترك انفاق و بخشش منما) و بيش از حد آن را مگشا تا مورد سرزنش قرار گيري و از كار فروماني، و در همين رابطه حضرت علي(ع) مي فرمايند: -ما عال امرء اقتصد- (17) كسي كه ميانه روي پيشه سازد تنگدست نگردد. و حضرت رسول(ص) مي فرمايند: -من اقتصد اغناه الله، و من بذر افقره الله - (18) هر كس در دخل و خرج ميانه روي كند خدا بي نيازش مي كند و هر كس اسراف و تبذير نمايد خداوند فقيرش گرداند.

زيربناي آفرينش بر تعادل گذاشته شده است -و كل شي ء عنده بمقدار- (19) و هر چيزي نزد او مقدار معيني دارد و در مورد ديگر مي فرمايد: -انا كل شي ء خلقناه بقدر- (20) ما هر چيزي را به اندازه آفريديم.

حساب هر چيزي در پيشگاه خداوند متعال براساس حكمت بالغه او و مصلحت و عدالت و از روي اندازه و بدور از افراط و تفريط است، و اساس حكومت را هم عدالت تشكيل مي دهد و اقامه عدل از اهداف مهم بعثت انبياي عظام الهي بوده است تا آنجا كه معيار مالكيت مشروع را عدم زيان و اضرار و ستم به فرد و اجتماع، و ضابطه انفاق و احسان را كرامت و سخاوت بدور از بخل و امساك و نيز بدور از اسراف و زياده روي قرار داده است و بالاخره تحكيم بنيان اقتصادي جامعه و ميانه روي مطلوب و مورد تاكيد شارع مقدس اسلام است.

2 - اسراف در غيرمال

الف) اسراف در قتل; در دوران جاهليت رسم بر اين بود كه هرگاه كسي از روي ظلم و تعدي به قتل مي رسيد بستگان مقتول با توجه به خوي و خصلت جاهلي و حس كينه توزي و انتقام جويي چند نفر از بستگان قاتل را به قتل مي رساندند. قرآن كريم اين تجاوز و انتقام جويي را مردود دانسته و فرمود: -فلا يسرف في القتل - (21) . اما در قتل اسراف نكنيد، يعني، براي قتل يك نفر، فقط يك نفر را به قتل برسانند آن هم با توجه به صدر آيه كه مي فرمايد: -ولا تقتلوا النفس التي حرم الله الا بالحق -، نفسي را كه خداوند حرام كرده است نكشيد مگر از روي حق، يعني اين كشتن هم فقط در مواردي تجويز شده است كه قاتل مستوجب كشته شدن باشد و با علم و عمد مرتكب قتل نفس شده باشد.

ب) اسراف در نفس; كسي كه از نظام اعتدال خارج مي شود و با ارتكاب گناه و معصيت از حريم انساني خود تجاوز مي كند اسرافكار است، اما اسرافكاري كه مشمول پيام رحمت و اميد الهي قرار گرفته است: قل يا عبادي الذين اسرفوا علي انفسهم لاتقنطوا من رحمة الله ان الله يغفر الذنوب جميعا انه هو الغفور الرحيم. (22) بگو اي بندگان من كه بر خود اسراف و ستم كرده ايد از رحمت خداوند نوميد نشويد كه خدا همه گناهان را مي آمرزد.

ملاحظه مي شود كه هرگونه گناه و تجاوز از حد و مرز و حريم انساني اسراف بر نفس شمرده مي شود.

در جاي ديگر مي بينيم، مجاهدان جنگ احد به درگاه خداوند متعال دست نياز برمي داشتند: و ما كان قولهم الا ان قالوا، ربنا اغفرلنا ذنوبنا و اسرافنا في امرنا و ثبت اقدامنا وانصرنا علي القوم الكافرين (23) گفتار آنها فقط اين بود كه پروردگارا گناهان ما را ببخش و از تندرويهاي ما در كارها چشم بپوش، قدمهاي ما را ثابت بدار، و ما را بر جمعيت كافران پيروز بگردان.

از آيه شريفه مستفاد مي شود، آنچه از آن عدول كرده و بجا نياورده اند اطاعت امر پيامبر(ص)، و سستي و منازعه بوده است.

هر نوع گناه، اسراف و تجاوز از حد فطري و طبيعي انسان است كه با ارتكاب آن از مسير اعتدال بيرون مي رود و به راه زوال و نيستي كشانده مي شود و اين درست خلاف آن هدف عالي است كه انبياي الهي براي آن مبعوث شده اند. قرآن در اين مورد مي فرمايد: ولقد جاءتهم رسلنا بالبينات ثم ان كثيرا منهم بعد ذلك في الارض لمسرفون; (24) و رسولان، با دلايل روشن به سوي بني اسرائيل آمدند، اما بسياري از آنها بر روي زمين تعدي و اسراف كردند. در اين آيه شريفه مراد از -مسرفون - كساني هستند كه از انبيا و طريق حق تبعيت نكردند و در نتيجه اين سركشي به گناه آلوده شدند.

معيار اسراف

احاديثي از حضرت امام صادق(ع) نقل است كه در مورد اسراف به اصحاب مي فرمايند: كمترين حد اسراف اين است كه لباسي را كه بيرون خانه براي حفظ آبرو مي پوشي در داخل خانه نيز بپوشي يا باقيمانده آب و غذا را كه در ظرف مي ماند دور بريزي و يا خرما را خورده و هسته آن را دور اندازي. (25) در بعضي از احاديث آمده است كه در هنگام وضو گرفتن بايد مواظب باشيم كه دچار اسراف نشويم و مقدار يك مد (معادل سه چهارم ليتر) آب براي وضو كفايت مي كند. و نيز در ذيل آيه شريفه 31 سوره اعراف: -كلوا و اشربوا...- احاديثي از حضرت امام صادق(ع) نقل شده است كه از آن جمله اين حديث است كه -عياشي از ابان بن تغلب - از آن حضرت نقل مي كند كه مال و ثروت از آن پروردگار است كه آن را در نزد مردم به امانت گذاشته است و به آنها اجازه فرموده كه در حد اعتدال و ميانه روي بخورند و بياشامند و لباس بپوشند، و نكاح كنند، مركب سواري داشته باشند و مازاد آن را به فقراي مؤمنين ببخشند و بدين وسيله اختلافات طبقاتي را از بين ببرند و پراكندگيها را ترميم كنند و كسي كه اين گونه عمل مي كند، آنچه را كه مي خورد و مي آشامد، اعمالش مباح است و نكاح او و استفاده از مركوبش نيز حلال مي باشد و كسي كه از اين حد تجاوز كند بر او حرام است و سپس فرمود كه اسراف نكنيد كه خداوند مسرفان را دوست ندارد.

از فرمايش امام(ع) كه نظرشان را به صراحت اعلام و مي فرمايند: -من عدا ذلك كان عليه حراما- (26) حرمت اسراف به وضوح آشكار مي شود و وقتي از حد متعادل و مشخص كه در اين حديث شريف بدان تصريح شده تجاوز شد به حرمت مي انجامد و به دليل اين گونه احاديث و يا به دليل نهي صريح قرآن (لاتسرفوا) اسراف و تبذير نوعي حريم شكني و عصيان در برابر امر پروردگار و از گناهان كبيره محسوب مي شود. در حديثي ديگر مي فرمايد: -كسي كه چيزي را در غير اعت خدا انفاق كند او مبذر است و كسي كه در راه خدا چيزي را انفاق كند او مقتصد است. (27) در اين جا معلوم مي شود كه بذل و بخشش اگر به قصد و نيت الهي نباشد حكم اسراف را دارد و اصولا از ديد اسلام چنين عملي اخلاقي و پسنديده نيست حال كه بحث اخلاقي به ميان آمد متناسب است تا اشاره اي اجمالي بكنيم به اين كه چگونه عملي، از نظر اسلام مقبول است.

عمل اخلاقي از ديدگاه اسلام

اسلام عملي را خير و اخلاقي مي داند كه داراي دو جنبه باشد. به اين معني كه هر عمل از روح و نيت -حسن فاعلي - و شكل و صورت -حسن فعلي - تشكيل شده است و عمل خير بايد حسن فعلي داشته باشد يعني صورت و شكل عمل صحيح باشد. مثلا كسي كه مالي را از راههاي نامشروع جمع كرده و با اين مال به قصد قربت اقدام به خيرات و مبرات مي نمايد از او پذيرفته نيست و يا مال مباح و مشروع را خواسته باشد براي ريا و خودنمايي و در غير رضا و طاعت پروردگار انفاق و بخشش كند اينجا هم مردود است و بنا به نظر حضرت امام صادق(ع) چنين كسي مبذر و مسرف است.

معيار و ملاك هزينه ها

اصولا توجه به اين نكته ضرور است كه هر كس چقدر حق هزينه دارد كه وقتي از آن حد گذشت مشمول اسراف مي شود و بايد از آن خودداري نمايد، به اعتباري مصرف و مخارج زندگي را مي توان به دو قسم تقسيم نمود، مخارج روا و مخارج ناروا، قضاوت در مورد روا و ناروا بودن مخارج با عرف و افراد اجتماع است. همان طور كه قضاوت در مورد اباحه و حرمت به دست شرع است، هر كس براساس ايمان و عدل اسلامي موظف است زندگي خويش را طبق شان و موقعيتي كه در اجتماع دارد تنظيم كند (البته اين با معني مساوات اسلامي منافاتي ندارد، زيرا اين تفاوت براساس تفاوت در شهرت و ضعف استعداد و ميزان تلاش و فعاليت هر كس و مراحل مختلف افراد است) مثلا در باب خمس داريم كه افراد در مورد منافع كسب بايد مخارج سالانه خود را طبق شان تامين كنند و آنچه از اين معيار اضافه باشد مشمول خمس مي شود و يا در باب زكات شرط است كه نيازمنداني مي توانند آن را دريافت نمايند كه هزينه لباس و غذا و ساير مخارج ضرور زندگي آنان تامين گردد و توسعه يابد تا همسطح ساير افراد قرار گيرند.

در مورد نفقه زن كه بر عهده شوهر است معيار چنين است كه مرد خوراك و پوشاك زن را در حد شايسته و شرافتمندانه كه در خور شان و موقعيت اجتماعي اوست تامين نمايد در اين زمينه قرآن مجيد مي فرمايد: -و علي المولود له رزقهن و كسوتهن بالمعروف لاتكلف نفس الا وسعها- (28) بر آن كسي كه فرزند براي او متولد شده (پدر) لازم است خوراك و پوشاك مادر را به طور شايسته و در مدت شيردهي بپردازد حتي اگر طلاق گرفته باشد، هيچ كس موظف به بيش از مقدار توانايي خود نيست.

مي بينيم آن قسمت از مخارج و هزينه هايي كه با موقعيت اجتماعي و شؤون زندگي انسان موافق و سازگار است اقتصاد و تقدير معيشت است و آنچه از اين حد و مقدار تجاوز كند، اسراف و زياده روي است و موجب غضب پروردگار خواهد بود. لازم به تذكر است كه شايد نتوان معيار و مقدار معيني براي اسراف در نظر گرفت. بلكه اسراف مفهومي است كه در افراد مختلف و اوضاع گوناگون و اجتماعات مختلف مصاديق متفاوت و مختلفي مي يابد، مثلا ممكن است پوشيدن لباس و يا خوردن غذايي خاص در شرايطي كه در جامعه نيازمند و محتاج وجود ندارد اسراف نباشد لكن همان پوشاك و خوراك در جامعه اي فقير و يا زماني خاص زياده روي و اسراف محسوب شود و اين خود توجه دادن ثروتمندان است به اين كه مسايل مهمتر را در نظر بگيرند و بر تمام ابعاد زندگي خود را زير نظر گيرند و احساس مسؤوليت كنند و بدانند كه همگان در پيشگاه ايزد متعال مسؤولند; مسؤول در برابر خود و جامعه خود. غني بايد در فكر فقير و رفع نيازهاي او باشد كه در تعاليم اسلام بر اين مساله تاكيد فراوان شده است و براي نمونه علاوه بر آيات شريفه قرآني كه وارد شده است به اين كلام مشهور حضرت رسول 9 اكتفا مي شود كه فرمود: -من اصبح و لا يهتم بامور المسلمين فليس بمسلم -، پس بايد غني در فكر فقير و در راه رفع حوايج او باشد و افراد كم درآمد در مرز خود حركت كنند تا امتيازهاي نابجا از ميان برود و اصول در جامعه رشد كند و بحرانهاي اقتصادي پديد نيايد.

اسراف موجب تنگدستي و فقر است و ميانه روي مايه توانگري

در حديثي از امام علي(ع) آمده است كه -القصد مثراة و السرف مثواة - (29) يعني اقتصاد و ميانه روي موجب ثروتمندي و اسراف و ولخرجي موجب سقوط و فقر مي گردد و نيز امام زين العابدين(ع) از رسول خدا(ص) نقل مي فرمايد كه فرمود: -ثلاث منجيات فذكر الثالث القصد في الغني و الفقر- (30) حضرت رسول سه عامل براي نجات معرفي مي فرمايند كه سومين آن ميانه روي و اعتدال در توانگري و نيازمندي است. پس افراد توانگر هم حق ندارند به بهانه اين كه امكانات مالي وسيع دارند به اسراف پردازند. نكته مهمي كه از اين حديث استنباط مي شود اين است كه اسراف و تبذير موجب فقر و تنگدستي است.

اسرافي كه هميشه حرام است

سه قسم اسراف است كه در همه جا و در همه حالات حرام است و اختصاص به شخص يا زمان، يا جاي خاصي ندارد.

1 - ضايع كردن مال و بي فايده كردن آن، هر چند آن مال كم باشد. مانند بقيه ظرف آب را ريختن در جايي كه آب كمياب باشد و به آن مقدار رفع نياز مي گردد. يا لباسي را كه قابل استفاده شخصي يا ديگران است، پاره كردن و يا دور انداختن و يا خوراكي را نگهداشتن و به ديگري ندادن تا اين كه ضايع و تباه شود و يا دادن مال به دست صغيري كه آن را تلف مي كند و نظاير اينها.

حضرت صادق(ع) ميوه نيم خورده اي را ديدند كه از منزل ايشان بيرون انداخته شده بود. آن حضرت ناراحت و خشمگين شدند و فرمودند اين چه كاري است كه كرديد؟ اگر شما سير شده ايد بسياري از مردم هستند كه سير نشده اند، پس به آنهايي كه نيازمندند بدهيد. متاسفانه در حال حاضر مي بينيم در جامعه اسلامي، چه مقدار از غذاها و يا ميوه هايي كه قابل استفاده است در سطلهاي آشغال و زباله دانها ريخته مي شود! در حالي كه افراد بسياري به آن نياز دارند. نسبت به دور ريختن تتمه طعام بخصوص خرده نان (مگر در صحرا براي حيوانات) روايات تهديدآميزي رسيده است كه ذكر آنها موجب طول كلام است.

خوردن چيزهاي مضر هم اسراف است

2 - از موارد اسراف، صرف كردن مال است در آنچه به بدن ضرر برساند، از خوردني و آشاميدني و غير آنها مانند خوردن چيزي پس از سيري هر گاه مضر باشد. چنانچه صرف مال در آنچه كه براي بدن نافع و به صلاح آن است، اسراف نيست.

صرف كردن مال در محرمات اسراف است

3 - صرف كردن مال در مصرفهايي كه شرعا حرام است، مانند خريدن شراب و آلات قمار و اجرت فاحشه و خواننده و رشوه دادن به حكام و صرف نمودن مال در چيزي كه ظلمي در بردارد يا ستمي به مسلماني مي رساند و نظير اينها، و در چنين مواردي از جهت مخالفت امر خدا معصيت است، يكي گناه بودن اصل عمل و يكي اسراف بودن صرف مال در آن موارد.

رابطه اسراف و اتلاف مالكيت

در اسلام مالكيتي كه از راههاي مباح حاصل شده باشد محترم شمرده شده است و جز در مواردي خاص كه در فقه اسلامي مقرر شده از مالك سلب مالكيت نمي شود. در اين جا لازم است اين نكته روشن شود كه مالك حق اتلاف را ندارد و حق تصرف تا مرز اتلاف پيش نمي رود، اگر مالك بخواهد ملك خويش را تلف كند نوعي -اعراض - تلقي مي شود به طوري كه آن مال بكلي از مالكيت او خارج مي شود و رابطه مالكيت شخص با آن چيز از بين مي رود. -اعراض - يكي از عوامل سلب مالكيت است. اتلاف مال گناه است و تلف كننده اصولا در ملك خداوند تصرف نابجا كرده است. به عنوان مثال: شخصي از بالاي پشت بام ليوان خود را به قصد شكستن مي اندازد. اگر ديگري در بين راه آن را بگيرد صاحب آن ليوان كدام يك از آن دو هستند؟ اين بحثي حقوقي است كه در فقه نيز مطرح است، شخص پرتاب كننده ليوان رابطه مالكيت خود را با ليوان قطع كرده است و اين -اعراض - نام دارد در حالي كه اگر او حق داشت شاهد تلف شدن مال خويش باشد اين رابطه قطع نمي شد و قطع شدن رابطه مالكيت به صرف اين عمل بدين معني است كه او حق اتلاف ندارد. با اولين اقدام شخص -براي اتلاف مال خود- دو مساله به وجود مي آيد: يك گناه تكليفي و ديگر اثر حقوقي كه همان قطع مالكيت اوست به گونه اي كه اگر فرد ديگري آن مال را از تلف شدن نجات دهد مالك آن مي گردد.