آمارچيست؟ 
 

موضوع آمار در چند فصل اخير به قدري در ايران مد شده است كه از اين جهت مي توان آن را در رديف قمر مصنوعي قرار داد. با اين تفاوت بزرگ كه همه كس معني قمر مصنوعي را مي داند, ولي كمتر كسي است كه حقيقتاً بداند كه آما ر, مخصوصاً علمي كه به اين نام خوانده مي شود, چه اصول و معنايي دارد.

زنده ياد دكتر عباسعلي خواجه نوري, پدر آمار ايران

بيشتر مردم با كلمه آمار, به مفهومي كه براي ثبت و نمايش اطلاعات عددي به كار مي رود, آشنا هستند: تعداد بيكاران, قيمت روزانه سهام در بازار بورس, كارمزد حمل كالا در 15 سال گذشته, جمعيت نواحي جنوب تهران, مثالهايي از اين مفاهيم هستند. ولي اين مفهوم منطبق با موضوع اصلي آمار نيست. آمار, عمدتاً با وضعيت هايي سر و كار دارد كه در آنها وقوع يك پيشامد به طور حتمي قابل پيش بيني نيست.

استنتاجهاي آماري غالباً غير حتمي اند. تخمين نرخ جديد بيكاري بر مبناي مطالعه چند هزار نفر از مردان يا بررسي طرح جديد ترافيك تهران بر اساس نظر سنجي مثالهايي از اين موضوع اند.

آمار مجموعه اي از مفاهيم و روش هاست كه در هر زمينه پژوهش, براي گردآوري و تعبير اطلاعات مربوط به آن و انجام نتيجه گيري ها, در شرايطي كه عدم حتميت د ر آن وجود دارد, به كار مي رود.

نظريه و روش هاي جديد آماري, از حد ساختن جداول اعداد و نمودارها بسيار فراتر رفته است. آمار به عنوان يك موضوع علمي, امروزه شامل مفاهيم و روش هايي است كه در تمام پژوهش هاي كه مستلزم جمع آوري داده به وسيله يك فرايند آزمايش و مشاهده و انجام استنباط ونتيجه گيري بوسيله تجزيه و تحليل داده ها هستند, اهميت بسيار دارند. نمايش هاي عددي به صورت جنبه اي فرعي از آمار در آمده اند.

پرورش گياهان, تشخيص بيماري ها, برنامه هاي تربيتي و آموزشي, تعليمات اجتماعي- اقتصادي مثال هايي هستند كه علم آمار مي تواند مفيد باشد.

هدف ها اصلي آمار عبارتند از:

الف) انجام استنباط درباره جامعه از طريق تجزيه و تحليل اطلاعات موجود در داده هاي نمونه اي.

 ب) سنجش ميزان عدم حتميتي كه در اين استنباط ها وجود دارد. علمي كه براي رسيدن به هدف هاي فوق اهميت دارد, عبارتست از طرح ريزي فرايند و دامنه نمونه گيري به طور يكه مشاهدات مبنايي براي استخراج استنباط هاي معتبر تشكيل دهند.

 روز ملی آمار

اول آبان هر سال روز ملی آمار و برنامه ریزی است.

نظرسنجی در ایران هیچگاه به طور ریشه ای به عنوان پدیده ای موثر در تحولات سیاسی- اجتماعی مورد بررسی قرار نگرفته و نگرش های غیر علمی و غیر کارشناسانه به این موضوع دامن زده است. همچنین بهره مندی از نظرسنجی توسط بسیاری از موسسات غالبا محدود به زمان های خاصی مانند انتخابات بوده که بیشتر آنها نیز جنبه تبلیغاتی داشته است تا آگاهی و اطلاع رسانی. از سوی دیگر نامشخص بودن متولی نظارت بر فعالیت های موسسات افکار سنجی و عدم تدوین قوانین به منظور ساماندهی به این موضوع، این سوالات را در اذهان مردم بویژه نخبگان جامعه، سیاستمداران، پژوهشگران و... مطرح کرده است که اصولا نظرسنجی ها تا چه حد معتبر هستند؟ و کدام نظرسنجی با اعمال شیوه های علمی و بدور از غرض و تعصب ورزی یا اهداف تبلیغاتی انجام شده است؟ و بالاخره هدف نظرسنجی ها چیست: بازاریابی یا آگاه سازی؟ ...

شاهد این مدعا مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره «سیاست های سنجش افکار عمومی» در تاریخ 24 خرداد ماه 84 است که تدوین آیین نامه اجرایی آن- اگر مشمول مرور زمان نشود- حداقل تا چندین ماه دیگر به طول خواهد انجامید که در این مصوبه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مسئول اجرای این سیاست ها تعیین شده است. در این خصوص آیا موسسات نظرسنجی در تدوین قوانینی که شامل آنها می شود، نقش موثری خواهند داشت؟

نوشتار حاضر با دیدگاهی نقادانه، تلاش مي كند به اختصار اهميت پديده نظرسنجي و کارکردهای آن را در جامعه امروز ايران با اشاره به نظريات مرتون درباره كاركرد  پديده هاي اجتماعي و نيز نظريات مكتب فرانكفورت درباره صنعت فرهنگ تشريح نمايد.

افکار عمومی و افکارسنجی:

زماني كه پل لازارسفلد در اوايل دهه 1940 يكي از نخستين نمونه هاي نظرسنجي را راجع به انتخابات رياست جمهوري آمريكا در بحبوحه جنگ جهاني دوم در قالب بررسي پيمايشي انجام داد، شايد كمتر كسي گسترش فزاينده موسسات نظرسنجي و افكار سنجي را در عصر حاضر پيش بيني مي كرد. اين در حالي است كه امروزه نظرسنجي به عنوان عنصري مهم و تاثيرگذار در تحولات سياسي- اجتماعي محسوب مي شود و اقشار مختلف بويژه سياستمداران و اقتصاد دانان بيش از هر كسي بر تاثيرات آن وقوف و آگاهي دارند. آنچه در اين خصوص بيش از هر چيز خودنمايي مي كند، پيوند تنگاتنگ نظرسنجي با واژه هايي همچون بازار، صنعت و مانند آن است.

موسسات نظرسنجي در عصر حاضر، شباهت بسياري با حجره هاي قديمي پيدا كرده اند؛ اگر چه ظاهر آنها تفاوت هاي ملموسي با حجره ها دارد اما وقتي از كالايي به نام نظرسنجي سخن به ميان مي آيد؛ باطن اين موسسات افكار سنجي با فضاي دكان ها و بازارهاي دهه ها و حتي قرون گذشته با كمي تسامح يكي است.

گره خوردن فضاي نظرسنجي با اقتصاد، پول و بازار براي نيل به قدرت، خواسته يا ناخواسته، آگاهانه يا ناآگاهانه، نظريات مكتب فرانكفورت و انديشه هاي نقادانه آنها را راجع به صنعت فرهنگ يادآوري مي كند. در اين رابطه سوال اساسي و ابتدايي اين است :

آيا نظرسنجي مهم است؟ و چرا؟

براي پاسخ به اين سوال بايد از افكار عمومي آغاز كنيم زيرا افكار سنجي يكي از شيوه هاي اثرگذاري بر افكار عمومي است؛ به عبارت ديگر تا از افكار و نظرات مردم آگاهي حاصل نشود توجه به افكار عمومي و موثر بودن آن معنايي نخواهد داشت. افكار سنجي، لازمه شناخت افكار عمومي و بررسي آن است. بر اين اساس:

افكار سنجي مهم است زيرا افكار عمومي مهم است. به نظر هام، از آنجا که قدرت همواره در دست حکومت است، تنها حامی دولتمردان افکار عمومی است.(1) افكار عمومي يا صداي مردم به قول روسو، تنها اراده عمومي است كه مي تواند دولت را هدايت كند و به گفته پاسكال ملكه جهان است. ماكياولي نيز قدرت افكار عمومي و ملت را قويتر و نيرومندتر از هر قدرتي مي داند و به قول ناپلئون بناپارت افكار عمومي مايه حفظ حكومت است. در جمع بندي اين نظريات مي توان افكار عمومي را برآيند گرايش ها و قضاوت هاي ذهن افراد يك واحد اجتماعي اعم از گروه، جمعيت، اجتماع يا جامعه نسبت به يك جريان، فرد، سازمان، رويداد، پديده، حكومت يا... دانست. (2)

افکارسنجی عبارت است از اجرای اقدامات و تلاش های سازمان یافته برای نشان دادن عقاید مردم نسبت به یک موضوع، در یک محل خاص و در یک مقطع زمانی معین.(3) برای آگاهی از افکار و عقاید مردم به دو شیوه عمل می شود:

1-رجوع مستقیم به افکار عمومی که عمدتا از طریق پرسشنامه و مصاحبه انجام می شود.

2- رجوع غیر مستقیم که از طریق تحلیل محتوای پیام های مندرج در مطبوعات، پیام های رسیده به روابط عمومی سازمان و تحلیل برنامه های رادیو، تلویزیون، سخنرانی ها و... انجام می گیرد. 

بنابراین اگر نظرسنجي را بازتاب نظرات و افكار مردم راجع به يك موضوع يا رويداد سياسي- اجتماعي از طريق بررسي هاي پيمايشي، تحلیل محتوا و مانند آن و انتشار نتايج اين بررسي ها براي بهبود و اصلاح امور تلقي كنيم، اين امر اقدامي بسيار پسنديده، مفيد و البته ضروري است؛ ضرورتي كه بنا به اعتقاد بسياري از صاحبنظران با مشخصه هاي عصر مدرن مانند حق انتخاب و آزادي بيان و عقايد، عقلانيت و احترام به شهروندان جامعه پيوند مي يابد. در اين حالت نظرسنجي ها به حكومت كمك مي كند تا تدابير لازم را براي شهروندان جامعه با استفاده از نظرات و مشاركت آگاهانه آنها اتخاذ نمايد.

در واقع با تکیه بر شناخت افکار عمومی است که می توان حوادث و یا رخدادها را در آینده پیش بینی کرد و نگرش های منفی را به حداقل آن کاهش داد. شناخت افکار عمومی از طریق سنجش نگرش، معمولا از این فکر سرچشمه گرفته که حکومت ها باید احساسات و عقاید مردم را به حساب آورند.

بنابراين از اين زاويه، نظرسنجي عاملي براي مشاركت و مشاركت ابزاري در جهت توسعه است. با اين ديدگاه، كاركرد نظرسنجي يك كاركرد مثبت و موثر در فرايند مشاركت است كه هم تعميق باورهاي افراد جامعه را مدنظر دارد  و هم در ارتقاي وجهه حكومت و مشروعيت مردمي آن به ايفاي نقش مي پردازد.

نكته ديگر، مشخصه نقادانه بودن و اصلاح سازي امور از طريق نظرسنجي  قبل از  هر گونه تصميم گيري عجولانه با بهره مندي از تجربيات گذشته است.  

اما اگر از دريچه نظريات مرتون، جامعه شناس معروف آمريكايي در خصوص كاركرد پديده هاي اجتماعي به پديده نظرسنجي بنگريم، ديدگاه مذكور، كاركرد آشكار نظرسنجي است در حالي كه پديده هاي اجتماعي داراي كاركردهاي پنهان نيز هستند كه البته مي تواند به سمت دژ كاركرد نيز سوق يابد؛ يعني كاركرد نامطلوب پيدا كند. مثلا كاركرد آشكار مدرسه، ارتقاي سطح سواد و آگاهي افراد است اما كاركرد پنهان آن عدم پراكندگي دانش آموزان در محيط بيروني يا ايجاد جمع هاي دوستانه در محيط مدرسه است.

اكنون سوال اساسي اين است:

كاركرد پنهان نظرسنجي بويژه در جامعه امروز و در خصوص مسايل مهم سياسي- اجتماعي مانند انتخابات چيست؟ و رابطه آن با صنعت افكار سنجي و بازار نظرسنجي و مانند آن چگونه است؟

کارکردهای نظرسنجی:

در اين رابطه ابتدا دو نوع نظرسنجي با توجه به هدف آنها و مشخصه هاي هر يك به صورت مقايسه اي پیشنهاد شده، سپس كاركرد پنهان آن از منظر انديشمندان نقاد فرانكفورت مورد بررسي قرار می گیرد. براين اساس دو نوع نظرسنجي عبارتند از:

الف- نظرسنجي هاي مقطعي: خاستگاه اين نظرسنجي ها غالبا زمان ظهور تحولات مهم سياسي- اجتماعي مانند انتخابات است. در اين شرايط دكان سين جيم به روي اقشار مختلف جامعه گشوده مي شود و نظرسنجي به عنوان كالاي ناب بازار داغ مشاركت جلوه گر مي گردد. انتشار اين نظرسنجي ها جنجال، رقابت ستيزي و شايعه پراكني را شدت مي بخشد. هدف آن نيز جهت دادن افكار مردم به سمت نتايج حاصل از آن نظرسنجي و انحراف افكار عمومي است.

ب-  نظرسنجي هاي دراز مدت يا دائمي: اين نظرسنجي ها اگر چه مانند نظرسنجي مقطعي، متناسب با مقتضيات زمان و شرايط اجتماعي موجود انجام مي شود اما صرفا محدود به زمان و مكان نيست بلكه علاوه بر آن، بر مسايل اجتماعي و روزمره مردم نيز تاكيد دارند. انتشار اين نظرسنجي ها در سطح جامعه مي تواند به اصلاح عملكرد نهادها و گروه هاي مختلف منجر شود يا حداقل زمينه ساز اصلاحاتي هدفمند باشد.

با اين توصيف مي توان براي نظرسنجي هاي نوع اول، تعبير ‹‹موسسات تبليغاتي يا آوازه گري›› و براي نظرسنجي هاي نوع دوم، تعبير ‹‹موسسات افكار سنجي يا نظرسنجي›› را به كار برد.

فهرست برخي از مشخصه هاي نظرسنجي در قالب تقسيم بندي يادشده در جدول زير آمده است:

جدول پیشنهادی مشخصه هاي انواع نظرسنجي

بر اساس مشخصه هاي مذكور كه روشنگر ابهامات بسيار در خصوص تفكيك نظرسنجي هاي معتبر از نظرسنجي هاي نامعتبر (و به تعبير برخي نظرسازي) است، سخن گفتن از مشخصه هاي چنين موسساتي تبليغاتي كه به نام موسسات نظرسنجي، نتايج حاصل از آراي مردم را با دستكاري آگاهانه در آن به جامعه عرضه مي كنند،  بي ارتباط نخواهد بود. اينجاست كه كاركرد پنهان پديده هاي اجتماعي به قول مرتون و صنعت فرهنگ به قول نظريه پردازان مكتب فرانكفورت آشكار مي گردد.

مشتريان نظرسنجي ها سرگردان در چهارراه هاي افكار سنجي به دنبال مقصدي حقيقي مي گردند. به راستي ‹‹كالاي نظرسنجي›› به ‹‹صنعت فرهنگي›› بدل شده كه منافع آن به جيب صاحبان سرمايه مي ريزد و در اين آشفته بازار كه نظارتي بر نحوه و كيفيت توزيع اين كالا وجود ندارد، ‹‹ انتخاب آگاهانه››  تمسخر آميزترين سخن جدي و طنزآميزترين لطيفه بازار است. بازار نظرسنجي، ناخودآگاه آدم را به ياد روزهاي برفي زمستان مي اندازد! آناني كه در اين فصل سرما فرصت جانانه اي يافته اند؛ پارو بر دوش  نهاده اند و در كوچه و خيابان فرياد ‹‹برف پارو مي كنيم›› سر مي دهند. اگر از نشانه شناسي مدد بگيريم و رویدادها را به مثابه پارو و بازتاب گسترده نتایج حاصل از  نظرسنجی های منتشره را نماد افزایش بارش برف بر پشت بام منازل فرض كنيم، اين تشابه دور از ذهن نخواهد بود. 

پولي كه به جيب مي رود و وداع تا زمستاني ديگر! 

همانگونه كه بيان شد، سخن بر سر هدف افكار سنجي است. مسئله زماني ايجاد مي شود كه موسسات نظرسنجي (بخوانيد تبليغاتي) با بهره مندي از نظرات و انديشه هاي  پاسخگويان- كه برخي مواقع شهروند ناميده مي شوند!- نتايج حاصل شده را از دريچه عينك خودشان و در جهت منفعت شخصي شان تفسير مي كنند؛ يعني استفاده ابزاري از عقايد و نظرات مردم و ساخته و پرداخته كردن آن در جهت منفعت صاحبان قدرت. اينجاست كه انديشه انديشناك صاحبنظران مكتب فرانكفورت با وجود بدبينانه بودنش، واقعيت نظرسنجي در دنياي امروز يا حداقل بخش بزرگي از واقعيت است.

اگر چه به گفته گابريل تارد جرم شناس و جامعه شناس مشهور، افكار عمومي مجموعه داوري هاي متداول در بين مردم درباره مسايل روز است اما منتقدان فرانكفورت همچون آدورنو، ماركوزه و هوركهايمر معتقدند اين افكار به آساني توسط دستگاه هاي ايدئولوژيك و فرهنگ ساز دولت سرمايه داري ساخته و پرداخته مي شود. به اعتقاد آنها، افكار عمومي ( و در پي آن نظرسنجي) مبتني بر انديشه و تفكر تك تك افراد نيست بلكه ساخته دستگاه ها و صنايع فرهنگي و افكارساز است.(6) هربرت مارکوزه منتقد سرشناس مکتب فرانکفورت می گوید: «جامعه مصرفی و رفاهی معاصر، با برآوردن نیازها و خواست های کاذب و تحمیل شده بر افراد، مانع نقد و انتقاد می شود و از لحاظ فکری و ارزشی محیط توتالیتر ایجاد می کنند. افکار عمومی و رسانه های گروهی ابزارهای ایجاد چنین محیطی هستند.»(7)

بي دليل نيست كه امروزه از صنعت نظرسنجي و يا نظرسازي نام برده مي شود. صنعتي كه كالايش، افكار و نظرات مردم و مشتريانش هم آنانند كه گاه و غالب اوقات بدون كيفيت به آنها عرضه شده و به عبارتي تزريق مي شود و البته موجبات مشاركت آنها را نيز فراهم مي آورد. با اين توصيف، افكار سنجي اگر چه ظاهري شيك، مدرن، مخاطب محور و كثرت گرا (برخوردار از انديشه هاي مختلف) را داراست اما در ذات پنهان خود به خاطر درهم آميختن با قدرت، بنيان برافكن هم خواهد بود.

بدين لحاظ بايسته و شايسته است كه جمع پژوهشگران و فرهيختگان آشنا به مسايل اجتماعي- سياسي كه دغدغه جامعه شناسي دارند و نيز دولتمرداني كه خود را خدمتگزار مردم مي دانند و در عصر معاصر از حقوق شهروندي سخن مي گويند، براي اتخاذ سازوكار هاي مناسب، سري به آشفته بازار داغ و پر رونق نظرسنجي بزنند و الحق و والانصاف ‹‹كالايي مرغوب›› و در خور شان مصرف كننده و مشتري عرضه نمايند. اين مهم، زماني ميسر خواهد بود كه موسسات نظرسنجي و پژوهشی كشور اعم از دولتی و غیر دولتی مانند مرکز تحقیقات سازمان صدا و سیما، موسسات پژوهشی وابسته به وزارت ارشاد، مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران(ایسپا) وابسته به جهاد دانشگاهی و سایر موسسات نظرسنجی كه داعيه بي طرفي و نظرسنجي علمي دارند در جهت رسالت عظيم خود يعني ارتقاي سطح آگاهي مردم و نقش پذيري فعال به منظور بهبود و اصلاح امور جامعه از طريق نقادي منصفانه به معناي حقيقي كوشا باشند.