دسته بندي: جواب سوالات کتاب,جواب سوالات کتاب,جواب سوالات دبیرستان,

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع :

آب و هوای گرم و خشک ایران

تهیه و تنظیم کنندگان :

دبیر گرامی :

آب و هوای گرم و خشک ایران

مقدمه

آب و هوای ایران

ایران در منطقهی معتدله ی خشک شمالی و در عرض متوسط روی کره زمین در ناحیهی جنب استوایی و استوایی قرار دارد. همین موقع جغرافیایی با دوری از دریاهای بزرگ، به ویژه جریانات هوایی موجب شده است تا آب و هوای ایران خشک و بَری باشد، اما به سبب وسعت بسیار و وجود عوارض گوناگون طبیعی مانند ارتفاعات بلند در شمال و مغرب و پستیهای وسیع، چون دشتهای مرکزی در داخل فلات و افزون بر آن، مجاورت دریای مازندران و خلیج فارس و اقیانوس هند ـ که هریک از این افقها، اقلیمی جداگانه می‌سازند، ایران از اقلیم مختلف و آب و هوای متنوع برخوردار است.

ایران فلاتی مرتفع، نزدیک به دشتهای وسیع آسیا که ارتفاع متوسط آن حدود 1200 متر از سطح دریاست. وضع چین‌خوردگیها و ارتفاعات که بلندی برخی از آنها از 4 هزار متر بیشتر است و وجود دریاهای شمال و جنوب که دور از نواحی مرکزی قرار دارند، به ویژه وضع قرار گرفتن کوهها که بر گرد ایران حلقه زده‌اند این کشور را از جمله کشورهای نادر جهان قرار داده است که می‌توان در آن انواع آب و هوا را شاهد بود.

ارتفاع کوههای ایران بقدری بلند است که از تأثیر بادهای مرطوب دریای مازندران، دریای مدیترانه و خلیج فارس در نواحی داخلی ایران جلوگیری می‌کند. به همین سبب، دامنه‌های خارجی این کوهها دارای آب و هوای مرطوب بوده و دامنه‌های داخلی آن خشک است. در کرانه‌های جنوبی دریای مازندران، آب و هوا معتدل و میزان بارندگی آن به ویژه در سواحل غربی گیلان بیشتر از دیگر نقاط است.

مقدار متوسط گرمای سالانه در حدود 18 درجه سانتیگراد است. آب و هوای قسمت غربی کشور مدیترانه‌ای است و در نواحی جنوبی آن، آب و هوای نیمه صحرایی گرم نیز بر آن تأثیر می‌گذارد. در این نواحی، تابستانها با گرمای سختی در دره‌ها و هوای معتدل در ارتفاعات همراه بوده و در زمستانها هوای معتدل در دره‌ها و سرمای سخت در ارتفاعات حکمفرماست.

در نواحی جنوبی، با وجود هوای مرطوبی که در سرتاسر این منطقه حاکم است، میزان حرارت بالاست، به طوری که حداکثر گرما در خوزستان به 54 درجه سانتیگراد نیز می‌رسد. از ویژگیهای این ناحیه تابستانهای گرم و زمستانهای معتدل است و اختلاف درجه حرارت در فصول مختلف و شب و روز زیاد نیست. به سبب وجود کوه-های البرز در شمال و رشته کوههای ابرسن در غرب کشور، نواحی داخلی فلات ایران دارای آب و هوای خشک و بیابانی است. با توجه به مطالب بالا، سه نوع آب و هوا به طور کلی در ایران دیده می‌شود :

آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی، آب و هوای معتدل کوهستانی و آب و هوای معتدل مازندرانی.

تنوع آب وهوا و اقليم در ايران به دليل ويژتگيهاي متنوعي است كه از آن ميان مي توان به گستردگي عرض جغرافيايي امتداد كوهستان‌ها تغييرات چشم‌گير ارتفاعات و بالاخره موقعيت سرزمين نسبت به دريا ها و گستره‌هاي آبي مجاور يا دور اشاره كرد. ايران جزو مناطق خشك و نيمه خشك جهان محسوب مي شود كه از نظر شرايط اقليمي و آب و هوا به دو گره عمده خشك و مرطوب قابل تقسيم بندي است و هر كدام از اين دو گره از چند اقليم فرعي تشكيل شده‌اند.

حدود90% کشور عزیزمان (ایران) را، مناطق خشک تشکیل می‏دهند وعرصه های وسیعی از آنهارا،نواحی مختلف کویری وبیابانی شامل می‏شوند .درباره‏مسائل این وسیع ترین بخش مملکت ،طرحهای تحقیقاتی متعددی اجرا می‏شود ،سخنرانیها ومقالات بسیاری ارائه می‏گردند وکتابهای زیادی چاپ ومنتشر می‏شوند....امامتاسفانه در اغلب منابع مشاهده می‏شود که با ویژگیهای مناطق خشک وانواع آنها آشنانیستند، کویر رابابیابان عوضی می‏گیرند ویا کویر راهمان بیابان می‏پندارند ،بیابان را"صحرا" می‏نامند وخلاصه با بسیاری مفاهیم و خصوصیات درباره انواع مختلف مناطق خشک وبه ویژه نواحی کویری وبیابانی ،آشنا نیستند.بدیهی است که این عدم شناخت کامل از ویژگیهای مساحتِ وسیعی از کشور ،مسائلی رادر زمینه‏های مختلف به وجود می‏آورد . بر این اساس نگارنده سعی کرده است با استفاده از 4-3 دهه کار وتجربه ونیز مسافرتهای متعدد به مناطق مختلف خشک وکویری وبیابانی ایران وجهان ،طی این مقاله ابتدا به تعریف و طبقه‏بندی انواع مختلف مناطق خشک بپردازد ،آنگاه کویر وبیابان را که در دل مناطق خشک قراردارند،از جنبه های مختلف (تعاریف، مفاهیم ، ویژگیها وچگونگی پیدایش و...) مورد مطالعه وشناخت قراردهدوفرق بیابان با کویر وبیابان با صحرا... را مشخص کند. خلاصه ،هدف اصلی این مقاله تذکر اشتباههاوبیان تعاریف صحیح برای بیابان وکویر وصحراو آشناکردن علاقه مندان با ویژگیهای مناطق خشک وکویری وبیابانی ونیز اشاره ای به راههای بهره برداری از امکانات واستعدادهای طبیعی وهمچنین مناظر زیبای آنها برای جلب توریست وتوسعه اقتصادی واجتماعی وفرهنگی است.

آب وهوای مرطوب وآب وهوای خشک وجایگاه کویر وبیابان درآنها

به طور کلّی ،آب وهوای کره زمین را از لحاظ وضعیت بارندگی می‏توان به دونوع یا تیپ (1) اصلی تقسیم کرد: آب وهوای مرطوب وآب وهوای خشک : قبل از شرح درباره مناطق خشک، ابتدا به طور خیلی خلاصه ویژگی مناطق مرطوب ومرز آن با مناطق خشک را شرح داده وتعیین می‏کنیم تا ویژگی وموقعیت مناطق خشک کاملاً مشخص شود.

اقليم خشك

ميزان تبخير در اين اقليم بيش از بارندگي است و حدود كشور را در بر مي‌گيرد اقليم خشك به دو اقليم فرعي بري و استپي تقسيم شده است اقليم فرعي بري اقليم عرفي بري در دو بخش سواحل جنوب غربي و داخل كشور (بخش هاي مركزي) ديده ميشود. گرماي شديد و بارندگي كم از ويژگي‌هاي ناحيه نخست است. در ناحيه دوم يا مناطق داخل درجه حرارت روزانه و سالانه آن دگرگون‌هاي زيادي داشته و كحمي بارندگي از مشخصات آن به شمار مي‌رود بخش هايي از متطق پست شرقي و جنوب شرقي ايران از اين نوع آب و هوا برخورددار است. اقليم فرعي استپي؛ اين اقليم حد فاصل آب و هواي بري و آب وهواي مرطوب تر است. حدود پانصد هزار كيلومتر مربع از ايران را اين اقليم در بر مي گيرد. اين نوع آب و هوا معمولا در ارتفاعات 1000 تا 1500 متر وجود دراد و كوهپايه‌هاي خوزستان را نيز شامل مي‌شود.

نواحی خشک و نيمه خشک و بيابانی در ايران:

نواحی خشک : ناحیه ی خشک چاله های مرکزی ایران راالبرز، شرق زاگرس و دامنه های جنوبی زاگرس تا خلیج فارس دربرمی گیرد.میانگین بارش سالانه این ناحیه154میلیمتر است که حدود 56درصدآن درفصل زمستان می بارد.این ناحیه گسترده ترین ناحیه بارشی کشوراست. به همین جهت میانگین سالیانه بارش ازتنوع مکانی بالایی برخوردار است.قسمتهای مرکزی این ناحیه دردشت کویر،دشت لوت و چاله جازموریان بسیارخشک هستند و به طرف قسمتهای حاشیه مقدار بارش افزایش می یابد بارندگی تابستان در همه جای ناحیه به استثنای قسمت جنوب شرقی صفر است. فقط در جنوب شرقی ناحیه درفصل تابستان به هنگام ورودتوده هوای موسمی و بالاتر رفتن پرفشارجنب حاره ای آن براثرصعود همرفتی بارش صورت می گیرد.عمده ترین ویژگی این ناحیه بی نظمی بارش است.

آب و هوای بيابانی داخلی:

درمرکزوشرق ایران حکم فرماست که دمابسیاربالا،تبخیرزیاد،اختلاف دما در شب وروزوتابستان وزمستان و بارندگی کم است.

آب وهوای بيابانی کناره ايی : کناره های خلیج فارس ودریای عمان را دربرمیگیرددراین نواحی دمای هوا با لا وبارندگی کم است امابه دلیل وجودرطوبت ناشی ازدریااختلاف درجه حرارت دما درشب و روزو بین فصول زیاد است ودرفصل تابستان به دلیل گرمی زیاد هوا وتبخیر آب دریا هوا گرم و مرطوب می شود وبه صورت شرجی درمی آید که بسیار آزاردهنده است.

آب و هوای نيمه بيابانی : درکوهپایه های البرزوزاگرس وجودداردبه طوری که هرچه ازنواحی داخلی وکناره ایی به سمت کوهپایه های البرز وزاگرس پیش میرویم مقداربارش بیشتر و دوره ی گرما کوتاه ترمی شود که به آن آب وهوای نیمه بیابانی کوهپایه ای نیز گفته ناهمواری های ناحیه ی بيابانی و نيمه بيابانی :سرزمینهای پست ناحیه ی بیابانی ونیمه بیابانی عبارت است ازدشتهایی مانند دشت کویر و دشت لوت و جلگه های مانند خوزستان در فاصله ی کوه های پراکنده ی ناحیه ی بیابانی ونیمه بیابانی شن زارها،نمک زار هایی دیده می شودکه دریاچه ها وتالاب ها ی آن غالبا شور است و وسعت آنها در طول سال تغییر میکند زیرا در فصل سرد سال با افزایش بارندگی پر آب می شود و درفصل گرما آب آنها کم وخشک می گردد وگاهی جای آب را نمک زار می گیرد . خصوصيات اقليم گرم و خشك

قسمت اعظم از سرزمين ايران يا به عبارت ديگر بيش از دو سوم از وسعت خاك كشور كه فلات مركزي ايران را تشكيل مي دهد از سوي شمال به كوهپايه اي جنوبي البرز و از سوي غرب به كوهپايه هاي شرقي زاگرس مي رسد و در جنوب به كناره ها منتهي شده و در شرق بخش وسيعي از سرزمينهاي شرقي ايران را در بر مي گيرد . اقليم اين ناحيه كه شامل كليه سرزمين هاي داخل فلات اعم از چاله ها و دشت مي باشد خشك و بياباني است .

از ويژگيهاي كلي آب و هواي آن يكي طولاني بوده مدت گرماي خشك كه گاهي بيش از 7 ماه در سال است ، ديگري باران كه مقدار ريزش آن در سال از 30 تا 250 ميليمتر تجاوز نمي كند و بيشتر آن در كوهپايه هاي جنوبي البرز و كوهپايه هاي جنوب غربي زاگرس مي بارد.

در بيابان و چاله هاي پست داخلي (مركزي ، شرقي ، جنوب شرقي) آب و هواي خشك بياباني حكم فرماست . اگر نظري به وضع ساختمان طبيعي ايران بيافكنيم خواهيم ديد كه قسمت عمده از مركز و شرق ايران و بيابان و كويرهاي شور تشكيل مي دهد و در حقيقت ربعي از مساحت ايران از بيابان پوشيده شده است . در كويرها جز در فصل زمستان آبي نمي توان يافت و در تابستان به جاي آب ورقه نمكي در سطح كوير ديده مي شود .

از مشخصات آب و هوايي اين ناحيه اين است كه هوا در دشتها و كويرهاي ايران بقدري سخت و شدید است كه نه در تابستان مي توان گرماي آنرا تحمل كرد و نه در زمستان سرماي آن را ، خشكي هوا به خشونت آن مي افزايد و رطوبت نسبي را به حداقل در دشت لوت مي رساند . ازطرف ديگر به علت باز بودن فضا ، اين نواحي هميشه در معرض وزش آزاد باد است چون سطح آن از ذرات ريز خاك و شن پوشيده شده است به علاوه پوشش نباتي به اندازه اي نيست كه بتواند خاكها را حفظ كند فرسايش (بادرفتگي) ايجاد مي گردد .

بادها عموما از جنوب غربي – جنوبي شرقي و شمال شرقي مي وزد بادهاي جنوب غربي و جنوب گرم و خشك و در تابستان با خود خاك و ماسه همراه دارند . بادهاي شمال شرقي بخصوص باد 120 روزه سيستان كه خشك است با خود ماسه هاي نرم حمل مي كند .

بادها هنگام وزش مقداري از ذرات ريز خاك و شن را به شكل ريگ روان با خود از نقطه اي به نقطه ديگر حمل مي كند و براي عابرين و كاروانان حتي خانه ها و بناهاي مرتفع و دهكده و مزارع خطر ايجاد مي نمايند ، گاهي شدت اين بادهاي حامل خاك بقدري است كه مانند ابري در مقابل نور خورشيد قرار گرفته عبور نور را تا حدي مشكل مي سازند ، اما بادهاي موسمي اقيانوس هند كه در تابستان به سوي ايران مي وزند قسمتي از نواحي جنوب شرقي ايران را تحت تاثير قرار مي دهند ، چون حامل رطوبت مي باشند موجب ريزش باران تابستاني در ناحيه بياباني جنوب شرقي ايران

مي شود ، بطوريكه گاهي بارانها موجب جاري شدن سيل در اين نواحي مي شود .

هر چه از دشتها و چاله هاي داخلي بسوي كوهپايه ها خصوصاً كوهپايه هاي البرز و زاگرس پيش برويم در آب و هواي گرم و خشك و بياباني داخلي تغييراتي پديد مي آيد ، دامنه ها و پيش كوههاي ارتفاعات شمالي و غربي و جنوبي كه بداخل فلات ختم مي شوند به علت ارتفاع نسبت به چاله هاي مركزي يا محل ، از نم بادهاي مرطوب كه از فراز آنها مي گذرد تا حدي استفاده مي كنند و اقليم تقريباً معتدلي نسبت به چاله هاي اصلي بوجود مي آورند به اين ترتيب كه در كوهپايه ها مدت گرما تقليل مي يابد در مقابل مقدار باران و ريزش برف بيشتر بوده و كمتر است . چون عامل اين نوع آب و هوا در حقيقت دامنه ها و پيش كوههاي ارتفاعات مي باشند به آن نوع آب و هواي كوهپايه اي و به علت مشابهي كه با اندك تفاوت با آب و هواي بياباني دارد و به آن نيمه بياباني مي گويند .

علت اين تفاوت خصوصاً افزايش نسبي باران در نواحي كوهپايه اي حاصله در غرب جريان هواي حامل رطوبت غرب است كه از اقيانوس اطلس و درياي مديترانه به سوي ايران مي آيد و در ناحيه كوهستاني غرب ايران موجب ريزش باران بيشتري مي شود ولي هرچه بداخل كشور پيش مي رود از مقدار آن به علت بالا بودن دماي هوا در دشت لوت و نواحي شرقي ايران كاسته مي شود . تا اينكه در زابل ميزان بارندگي سالانه به 50 ميليمتر (1962- 1975) و در ميرجاوه (مرز ايران و پاكستان) به 30 ميليمتر در سال تنزل پيدا مي كند .

خصوصیات بیابان ها در نواحی گرم و خشک

: انواع و ویژگیهای آن

بنابر آنچه تا اینجا درباره مناطق خشک نوشتیم، بیابان، قسمتی ازمناطق خشک است وبه نواحی گفته میشود که متوسط بارش سالانه آن کمتر از 50 میلی متر است‏و امکان دارد در طول سال ویاسالها، به کلّی فاقد بارندگی باشد(تعریف بیابان از نظر اقلیم شناسی). در چنین شرایطی ،امکان دارد منطقه از لحاظ آب فقیر ویابه کلّی فاقد بارندگی باشد (به عنوان مثال بیابان لوت رامی‏توان نام بردکه فقط دارای پنج چشمه است که آب تمامی آنها شور است ویک رود دائمی (بنام رود شور بیرجند) در آن جریان دارد که براثر گرماوتبخیر شدید سرانجام خشک شده ونمکزار ( نمکزار شهداد) تبدیل می‏گردد وازنمک آن بهره‏برداری می‏شود (10)

درمنطقه ای که سالها باران نمی بارد (بیابان)، آن منطقه معمولاً از لحاظ پوشش گیاهی فقیروحتی مساحتهای وسیعی از آن به کلی فاقد گیاه است (تعریف بیابان از نظر گیاه‏شناسی) باز،بهترین مثال بیابان لوت ایران است که قسمت مرکزی آن به طول 200 وعرض 150 کیلومتر (به استثناء یک قطعه کوچک) به کلّی فاقد گیاه است (16) و(9).

در نواحی بیابانی که ممکن است در طول سال ویاسالها بارندگی صورت نگیرد و بارش چند سال آن ظرف چند روزویا چندساعت ببارد، فرسایش آبی وبادی بسیار شدید است (تعریف بیابان از لحاظ ژئومرفولوژی).

بنابراین از دیدگاههای مختلف بیابان به مناطقی اطلاق میشود که:متوسط بارش سالانه آن کمتر از 50 میلی‏متر باشد و در طول سال و یا سالها درآن بارندگی صورت نگیرد، از لحاظ پوشش گیاهی بسیار فقیر و یا مساحتهای وسیعی از آن بدون گیاه باشد، از آن شدید باشد و...

اما بیابان ازدیدگاه اکولوژیستها(کارشناسان سامان ملل متحّد) تعریف دیگری دارد: مناطقی رابیابان می‏نامند که فعالیت موجودات زنده (گیاه،انسان،حیوان)

درآن کم باشد :

الف - درمورد گیاهان :

مناطقی را که پوشش گیاهی آن درحال از بین رفتن است، می‏گویند در حال بیابانی شدن(Desertification) است واگر پوشش گیاهی آن خیلی تُنک شد (به کمتر از 10% رسید) ویا به کلّی از بین رفت ، می‏گویند این ناحیه یا سرزمین به بیابان (Desert) تبدیل شد.

ب - درمورد انسانها :

درمواردی که یک روستابه علت مهاجرت شدید درحال تخلیه شدن است می‏گویند این روستا ،دارد به بیابان تبدیل می‏شود واگر به کلّی خالی از سکنه شد، می‏گویند به بیابان تبدیل شد ( در حالی که در چنین شرایطی از لحاظ پوشش گیاهی ، غنی می‏شود زیرا دیگر انسان ویاحیوانی ازاو در آنجا وجود ندارند که موجب ازبین رفتن پوشش گیاهی شوند.

ج - درمورد حیوانات

حیوانات بردودسته اند : خشکی زی وآبزی : اگربه عنوان مثال به هر علتی حیوانات خشکی زی آن منطقه مانندآهو،گوزن، گورخر وامثال اینها ازبین بروند،می‏گویند آنجا به بیابان تبدیل شد . وحتی اگر موجودات زنده یک دریاچه (موجودات آبزی) براثر ریختن فاضلاب یا پسابِ آلوده صنعتی وشهری در حال از بین رفتن باشند، گویند این دریاچه در حال بیابانی شدن است واگرتمام موجودات زنده آن مردند ، می‏گویند این دریاچه به بیابان تبدیل شده است. لذا ازدیدگاه اکولوژیست‏ها کم شدن فعالیت موجودات زنده نشانه بیابان زائی است .براین اساس است که در یک منطقه مرطوب مانند رشت که در هیچ کجای آن اثری ازبیابان دیده‏نمی‏شود، اگر دراین منطقه جنگلها ازبین بروند می‏گویند به "بیابان سبز" تبدیل شده‏است.