بسمه تعالی

«آموزش چندپایه فرصت یادگیری برای همه»

مقدمه

        آموزش و پرورش یك حق عمومی است و هر كودكی حق دارد كه از آموزش بهره مند گردد. لذا ایجاد كلاس های چندپایه فرصت یادگیری برای بسیاری از كودكان مناطق روستایی و عشایری را فراهم می سازد.

        توسعه مدارس با كلاس های چندپایه بنابه دلایلی همچون كاهش جمعیت دانش آموزی، موقعیت جغرافیایی و ... اجتناب ناپذیر است. كلاس های چندپایه بعنوان ابزاری جهت خدمت به انسان های محروم و مراكزی جهت ایجاد آگاهی اجتماعی، پیشرفت اقتصادی و ... به شمار می آید. تدریس كلاس های چندپایه یكی از روش های آموزشی است كه می تواند نیازهایی بسیاری از واجب التعلیم را در مناطق محروم تامین نماید.

        نگاههای مختلفی به كلاس های درسی چندپایه وجود دارد. برخی این كلاس ها را جزو معضلات آموزشی می دانند. برخی دیگر وجود این كلاس ها را به مثابه فرصتی برای یك عمل آموزشی و پرورشی بهینه به شمار می آورند.

        بررسی ها و تحقیقات انجام گرفته نشان می دهد كه میان دانش آموزان كلاس های چندپایه و دانش آموزان كلاس های تك پایه از حیث توانایی شناختی تفاوت معنی داری وجود ندارد. افزون بر این دانش آموزان كلاس های چندپایه نسبت به دانش آموزان كلاس های تك پایه از نظر رشد اجتماعی، سازگاری محیطی، بیان عواطف، روحیه همكاری، بهداشت روانی، پختگی رفتار و ... برتری نشان می دهند.

        تدریس در كلاس های درس چندپایه و دانشِ آموزی در این كلاس ها، تجارب فراوانی به بار می آورد. تجارب برآمده از كلاس های درس چندپایه برای معلمان، افزایش توانایی حرفه ای و دلبستگی به دانش آموزان است.

فعالیت های یادگیری

        مجموعه فعالیت های منظم و مرتّب یک درس و انواع فعالیت هایی که معلم برای انجام در کلاس انتخاب می کند ارتباط مسقیم با پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دوره ابتدایی دارد. برای آن که معلم در انتخاب یا تدوین فعالیت های یادگیری موثر تر عمل کرده و آن ها را به گونه ای اثربخش عرضه کند نیاز به در نظرآوری 3 دسته کار عمده دارد:

1- تهیه چارچوب درس

        پیش از آغاز درس، معلم باید چارچوبی برای آموزش تنظیم کند، این کار به دانش آموز کمک می کند تا با شیوه ارائه درس آشنا شوند. در این زمینه، پژوهش های انجام یافته در باره ی تدریس شش رفتار خاص را برای معلم معین كرده اند:

1/1) سازماندهی پیشاپیش مواد یادگیری

2/1) تعیین روندی روشن برای انجام كار در كلاس

3/1) صحبت با یادگیرندگان در باره آنچه باید یاد بگیرند و بحث با آنان در باره روش های مناسب برای یادگیری محتوای دانش و مهارتی

4/1) انجام آزمون در آغاز درس و ارائه توضیحات روشن كننده و بحث در باره هدف درس

5/1) ارائه تصویر كلی از درس (ارائه تصویر كلی از درس در كلاس های چندپایه نهایت فعالیت های یادگیری پایه بالاتر را نشان می دهد.)

6/1) ارتباط دادن پیش دانسته ها یا پیش آموخته های دانش آموزان با پس آموخته ها

2) تنظیم ارتباطات بین معلم و دانش آموز

        متخصصان آموزش و پرورش و پژوهشگران حوزه روان شناسی تربیتی بر این باورند كه تعامل میان معلم و دانش آموزان در دو مرحله اصلی شكل می گیرد:

مرحله اول: معلم در این مرحله مهارت یا مفهوم مورد نظر برای یادگیری را به صورت عینی و از طریق ارائه نمونه های عملی و مثال ها از محتوای كتاب درسی عرضه می كند.

مرحله دوم: معلم در این مرحله دانش آموزان را به بازخوانی ترغیب میكند. او این كار را برای اطمینان از میزان درك و فهم دانش آموزان انجام می دهد.

3)مراقبت از دانش آموزان برای دست یابی به یادگیری

        مراقبت از دانش آموزان برای دست یابی به یادگیری یاری به آنان برای كسب دانش، مهارت و نگرش مورد انتظار است. «مراقبت» را بعضی با «پایش» مترادف دانسته اند. در واقع در كلاس درس یكی از كارهای معلمان «پایش» است. معنای دقیق «پایش» را می توان در شعر معروف «مادر» لمس كرد:

یك حرف و دو حرف نهاد بر زبانم                        تا شیوه گفتن آموخت

دستم  بگرفت  و پا به پا  برد                    تا شیوه راه رفتن آموخت

«پایش» از سوی معلم، مسئولیت در برابر یادگیری را برای دانش آموزان به ارمغان می آورد. در مدت «پایش» معلم باید اقدامات زیر را انجام دهد:

- آماده سازی یادگیرندگان برای كار كلاسی و نظارت بر كارها

- حفظ موقعیت مثبت خود در ارائه بازخورد و كمك اختصاصی

- تدارك بازخورد برای فعالیت های یادگیری دانشی، مهارتی و اصلاح نگرش و تقویت آن ها.

اشاره های كلیدی برای معلمان چندپایه

1- به كارگیری راهبردهای تدریس باید همراه با انعطاف پذیری باشد. در برخی مواقع نیاز است برای اثرگذاری بیشتر راهبردهای تدریس با توجه به نوع محتوا و نیازمندی دانش آموزان مورد بازنگری قرار گیرد.

2- فضای یادگیری باید به گونه ای طراحی شود كه پیشرفت مداوم را برای یادگیرندگان زمینه ساز كند.

3- برای سازگار شدن دانش آموزان با مدرسه، لازم است ارتباط نزدیكی بین خانه و مدرسه به وجود آید.

4- در كنار فعالیت های مربوط به ایجاد انگیزه در دانش آموزان شایسته است تلاش گردد مهارت ها و عادت ویژه گوش دادن، سخن گفتن و یادگیری در آنان پرورش یابد. فعالیت های مبتنی بر بازی و فعالیت های مبتنی بر گروه همتایان می تواند راهی برای ایجاد آمادگی بیشتر در دانش آموزان برای حضور در مدرسه باشد.

5- دانش آموزان در كنار فراگیری نوشتن، خواندن و حساب كردن ، باید در انواعی از فعالیت های خلاقانه، فرهنگی و فعالیت های بدنی درگیر شوند. با این همه، نباید فعالیت هایی كه اشاره شد بسیار سخت گیرانه باشد. دانش آموزان باید در انجام فعالیت احساس راحتی كرده و آن ها را با سرعت و توانایی خود را انجام دهند.

6- از دانش آموزان بزرگتر باید درخواست كرد تا به دانش آموزان كم سن و سال یاری كنند. از دانش آموزان بزرگسال ارشد می توان برای تدریس به دانش آموزان پایه های پایین تر استفاده كرد. كودكان پایه های پایین تر می توانند با یاری دانش آموزان پایه های بالاتر به تمرین و فعالیت های بدنی، حفظ كردن اشعار، خواندن متون و ... بپردازند.

7- گروه بندی بر پایه توانمندی را به عنوان یك راهكار در نظر بگیرید. قرار دادن یك دانش آموز قوی، متوسط و دانش آموز ضعیف، فرصت مناسبی برای تدریس دوسویه و انجام تدریس جبرانی فراهم می كند. وقتی دانش آموز ارشد به دانش آموز كم سن و سال تدریس می كند به او یاری می كند كه بهتر بیاموزد، و دانش آموز كم سن و سال به دانش آموز ارشد یاری می كند آموخته هایش را عرضه كند.

8- گاهی فعالیت یكسانی را برای همه دانش آموزان كلاس ارائه دهید. شمار زیادی از فعالیت ها را می توان طراحی كرد كه دانش آموزان پایه های اول تا پنجم در انجام دادن آن ها شركت كنند. برای مثال ، فعالیت های مربوط به تربیت بدنی، فعالیت های مربوط به تعلیمات مدنی، فعالیت های مربوط به خواندن و ... حتی تدریس برخی از مفاهیم ریاضیات برای كل كلاس امكان پذیر است.

گروه بندی دانش آموزان در كلاس درس

        در كلاس های درس چندپایه، تقسیم دانش آموزان به گروه های كاری، یكی از راهبردهای اثربخش است. انواع گروه بندی دانش آموزان در زیر آمده است:

الف) گروه بندی بر پایه توانایی مشابه

        در این نوع گروه بندی، دانش آموزان در قالب گروه های قوی، متوسط و ضعیف سازماندهی می شوند. یكی از مزایای این نوع گروه بندی، ایجاد فرصت برای دانش آموزان به منظور كار با همتایان خود است. این گروه بندی برای موضوعاتی چون، ریاضیات ، زبان (خواندن و نوشتن) و تربیت بدنی مناسب است.

ب) گروه بندی كودكان براساس توانایی های متفاوت

        این نوع گروه بندی بر مبنای توانایی های مختلف دانش آموزان شكل می گیرد. گروه بندی كودكان براساس توانایی های مختلف برای انجام «كارهای مشاركتی و انجام واحدهای كار» مناسب است.

پ) گروه بندی سنی

        گروه بندی بر پایه ی سن تقویمی دانش آموزان انجام می گیرد. این نوع گروه بندی بر مبنای این فرض شكل گرفته است كه وقتی دانش آموزان با افراد هم سن و سال خودكار می كنند پیشرفت بیشتری به دست می آورند.

ت) گروه بندی كودكان براساس سن های متفاوت

        این نوع گروه بندی برای انجام كارهای گروهی، هنری و انجام فعالیت های یادگیری مناسب است.

ث) گروه بندی داوطلبانه

        در این نوع گروه بندی،‌ دانش آموزان می توانند هم گروهی های خود را انتخاب كنند. این نوع گروه بندی به دوستان و یا خواهران و برادرانی كه در كلاس های چندپایه حضور دارند امكان همكاری و مشاركت می دهد.

ج) گروه بندی تصادفی

        این نوع گروه بندی با استفاده از اعداد، نام رنگ ها، فصل ها و ... فرصت همكاری و هم اندیشی كلیه دانش آموزان را با هم فراهم می كند.

فنون تدریس

        فنون تدریس، روش هایی هستند كه معلمان از آن ها در انجام فعالیت های یاددهی – یادگیری استفاده می كنند. برای مثال، معلم می تواند از «روش سخنرانی» برای ارائه مورد جدید و از «پرسش و پاسخ» به منظور جمع آوری بازخورد بهره بگیرد.

        به هر حال، باید توجه داشت كه هیچ روش میان بر یا ایده آلی برای تدریس وجود ندارد. روش های تدریس مختلف یا راهبردهای گوناگون دارای میزان معینی اثرگذاری برای یادگیری دانش آموزان است. معلم متبحر، راهبردهای متفاوتی را به هم می آمیزد تا نیازهای آموزشی دانش آموزان را برآورده سازد. باید به یاد داشت: « معلم متبحر پرورش می یابد، مادر زاد متبحر نمی شود.»

فن تعامل

الف) تعامل بین معلم و دانش آموز (تعامل یك به یك)

        این تكنیك می طلبد دانش آموزان به صورت زوجی سازماندهی گردند. هر زوج به ایفای نقش می پردازند. یكی از دانش آموزان نقش معلم و دیگری نقش یادگیرنده را ایفا می كند. معلم، سوال می پرسد، ارائه تكلیف كرده یا دستورالعملی صادر می كند، یادگیرنده باید به سوال پاسخ داده یا از دستورالعمل پیروی كند؛ سپس، نقش ها تعویض می شود و دانش آموزی كه نقش معلم را ایفا می كند، نقش یادگیرنده را ایفا می كند و دانش آموزی كه نقش یادگیرنده را ایفا می كرد، نقش معلم را ایفا می كند. این فن در كلاس های چندپایه كاربرد فراوان دارد.

ب) تدریس همتا (تدریس همشاگردی)

        هدف از كابرد فن تدریس همتا، استفاده از دانش آموز قوی تر برای اعضای ضعیف گروه است. وقتی دانش آموزان به تدریس بپردازند، به یادگیرندگانی برتر تبدیل می شوند . احترام متقابل ، اجتماعی شدن و درك و فهم از طریق فعالیت های همیاری و همكاری افزایش می یابد. دانش آموزان از اینكه بتوانند مطلبی یا مهارتی را آموزش دهند احساس غرور می كنند. دانش آموزان پایه های بالاتر در كلاس می توانند به دانش آموزان پایه های پایین تر تدریس نمایند و بدینوسیله خود نیز بر مطالب درسی مسلط گردند.

پ) یادگیری تیمی

        در یادگیری تیمی، دانش آموزان به گروه های مختلفی تقسیم می شوند. پس از آن كه گروه های دانش آموزی شكل گرفت،‌ معلم از گروه ها می خواهد برای خود مسئول و منشی انتخاب كنند. مسئول به هدایت گروه می پردازد؛ و منشی گروه، سوال را می نویسد و نظرات اعضای گروه را ثبت كند، همچنین می تواند به جمع بندی نظرات هم بپردازد.

        وقتی دانش آموزان به یادگیری تیمی می پردازند، معلم باید در میان گروه ها قدم بزند و به صورت خاص به هر یك ازگروه ها كمك كند. ایجاد رقابت بین گروه های همیار می تواند تحریك كننده باشد و در میان آنان ایجاد دوستی كند.

رویكردهای تدریس در آموزش كلاس های چندپایه

        شیوه آموزش در كلاس های چندپایه ممكن است به یكی از روش های زیر اجرا شود:

1- تدریس یك یا چند ماده درسی به صورت جداگانه به 2 پاییه یا بیشتر در یك جلسه (رویكرد محوری – گروهی)

2- تدریس یك ماده درسی براساس موضوع مشابه به تمام پایه ها به طور همزمان در یك جلسه (رویكرد مفهومی – گروهی)

3- تدریس به چند پایه با ماده درسی و موضوع مشترك و چند پایه با ماده های درسی متفاوت در یك جلسه (رویكرد مختلط)

رویكرد محوری گروهی

        این شیوه به این دلیل محوری نامیده می شود كه معلم، محور تدریس خود را در یك جلسه 45 دقیقه ای با توجه به پایه های موجود و با اختصاص وقت مناسب برای هر پایه ی محور، به تدریس می پردازد. در هنگام فعالیت پایه ی محور، پایه های دیگر با نظارت غیرمستقیم معلم، به فعالیت های فرعی می پردازد. در این روش، گاهی از دانش آموزان مستعد پایه های بالاتر در جهت نظارت بر گروه «خود آموخت» استفاده می شود كه معمولاً به این دانش آموز «معلم یار» گفته می شود.

رویكرد مفهومی – گروهی (موضوع مشترك)

        در این روش معلم یك ماده درسی را با تلفیق و ادغام مشابهات و مشتركات درسی، به تناسب اطلاعات واندوخته های قبلی دانش آموزان شروع و پس از ارائه مشتركات و كلیات، مسائل فرعی و اختصاصی هر پایه را جداگانه تدریس می كند.

        مثلاً برای تمام پایه ها آموزش جمع در درس ریاضی باشد برای كلاس اول جمع اعداد یك رقمی، برای كلاس دوم جمع اعداد دو رقمی، برای كلاس سوم جمع اعداد سه رقمی وكلاس های چهارم و پنجم جمع اعداد كسری ؛ در این حالت بهتر است ابتدا به كلاس های پایین تر تدریس كرد تا یادآوری برای كلاس های بالاتر باشد.

همچنین در این روش استفاده موثری از وسایل آزمایشگاهی و رسانه های آموزشی صورت می گیرد. و دانش آموزان ضعیف كلاس های بالاتر می توانند از برنامه درسی كلاس های پایین تر استفاده كنند و دانش آموزان مستعد كلاس های پایین تر می توانند از برنامه ی درسی كلاس های بالاتر استفاده كنند و مراحل تدریس در حقیقت یك نوع ارزشیابی و آمادگی برای پایه های بالاتر است