نقش مردم در حکومت از دید نهج البلاغه

کلمات کلیدی ماشینی: 

حکومت، مردم، عدالت، امام، نهج‌البلاغه، خدا، حق، حاکم،

چکیده:

دولت عالیترین نهاد سیاسی است که اقتدارات ملی را در دست دارد و حاکمیت آن کلیه نهادهای حاکم جامعه را در بر می گیرد، چنین قدرت برای حکومت وقتی منطقی و مقبول است که بر پایه قانونی استوار باشد که از منبع پذیرفته شده ای نشات گرفته و مشروعیت آن ملاک مقبولی داشته باشد.

در رژیمهای مردمی آراء عمومی منبع قدرت حکومت و به تعبیر دیگر دموکراسی ملاک مشروعیت آن شناخته شده است، در مورد حکومت اسلامی ⁽¹⁾ نیز این سؤال مطرح است که منبع قدرت حکومت و ملاک مشروعیت آن کدام است؟ آیا در مشروعیت آن مردم نقش دارند یا نه؟ این مقاله برای رسیدن به پاسخ سؤال مطرح شده مسائل زیر را از دیدگاه نهج البلاغه مورد بررسی قرار داده است:

1- لزوم حکومت از این دیدگاه 2- مردم از منظر حکومت 3- حکمرانان خزانه دار و امین مردم اند 4- شرایط حاکم اسلامی 5- نقش مردم در گزینش حاکم.

با بررسی مسائل یاد شده معلوم می شود که وجود حکومت در جامعه از دیدگاه نهج البلاغه یک ضرورت است و بدون آن هیچگونه تعالی امکان پذیر نیست، پس حکومت از این دیدگاه یک وسیله است و ارزش آن تنها در صورتی است که وسیله اجراء عدالت و احقاق حقوق مردم باشد، بنابراین حاکم باید شرایط خاصی را داشته باشد و بدون آنها نمی تواند به عنوان حاکم اسلامی امور را بدست گیرد و بدون آن شرایط حکومت هیچ فردی مشروع نخواهد بود.

در تعیین و گزینش فردی که شرایط حکومت را به بهترین شکل دارا باشد راه مورد پذیرش ومعقول جز انتخاب مردم نمی باشد و در اینجاست که مردم نقش اصلی را بازی می کنند یعنی از میان افرادی که دارای این شرایط هستند فردی را با رای و بیعت خود گزینش می کنند و بدین وسیله حکومت مشروعیت لازم را بدست می آورد.

مطالعه تاریخ نشان می دهد که انسان به جهت زندگی اجتماعی ناگزیر از آن است که نیازهای خود را از طریق یک نظام اجتماعی و همکاری و تعاون در آن نظام بدست آورد.از سوی دیگر تعارض و تزاحم خواسته های بشری و روح استخدام او نیاز به قوانین اجتماعی را تشدید می کند.طبیعی است وجود قانون به تنهایی در تامین این هدف کافی نیست بلکه نیاز به قدرت اجرایی دارد که حکومت غیر از این نمی باشد.

ارتقاء بشر در مسائل فرهنگی و اخلاقی و اجتماعی این نیاز را برطرف نمی سازد بلکه به جهت رشد و توسعه قلمروهای زندگی بشر این نیاز شدیدتر احساس می شود، لذا ضرورت تشکیل حکومت برای ایجاد نظم و عدالت و تعالی زندگی بشر عقلا از قضایایی است که تصور دقیق آن ما را از توسل به استدلال بی نیاز می کند.این ضرورت در منطق نهج البلاغه با تعابیری که در زیر برخی از آنها را از نظر می گذرانیم آمده است:

الف - لزوم نظم در جامعه:

امام علی (ع) در لزوم حکومت و ضرورت وجود آن فرمود:

«مردم ناگزیر از امیر و حاکم اند یا نیکوکار و یا بدکار، تا در سایه حکومت وی مؤمن به کار خویش پردازد و کافر نیز از مواهب زندگی بهره مند گردد و مردم زندگی خویش را در آن حکومت بسر برند و به وسیله وی اموال بیت المال جمع آوری شود و به کمک وی با دشمنان مبارزه گردد، جاده ها امن و امان شده و حق ضعیفان از نیرومندان گرفته شود و نیکوکاران در رفاه و از دست بدکاران در امان باشند.» ⁽²⁾

امام علی (ع) این مطالب را در برابر خوارج فرمود که آنان در آغاز امر مدعی بودند با وجود قرآن از حکومت بی نیازیم و با شعار «لا حکم الا لله » که از قرآن اقتباس کرده بودند اساس حکومت را نفی می کردند.امام (ع) نفی هر قانون جز قانون الهی را می پذیرد، ولی معنی آن را نفی حکومت و نامشروع بودن فرمانروایی نمی داند و در آغاز سخن صریحا می فرماید که این شعار خوارج «کلمة حق یراد بها الباطل نعم انه لا حکم الا لله ولکن هولاء یقولون لا امرة الا لله!» یعنی این سخن خوارج (لا حکم الا لله) درست است ولکن مقصود آنان از این حرف آن است که جز خدا فرمانروایی نیست و این نادرست است آنان سخن حقی را بر زبان می آورند و از آن معنی باطلی را منظور می دارند امام (ع) در سخن دیگر این حقیقت را چنین بیان می کند:

«وال ظلوم غشوم خیر من فتنة تدوم » ⁽³⁾

فرمانروای ظالم ستمگر که بر مردم حکومت بکند از آشوب مداوم و پایدار بهتر است.

امام (ع) به نظم جامعه بسیار ارج می نهد، در وصیت خود به فرزندانش قبل از هر وصیت دیگر و به محض سفارش به تقوی نظم امور را تاکید می کند:

«اوصیکما و جمیع ولدی و اهلی و من بلغه کتابی بتقوی الله و نظم امرکم » ⁽⁴⁾

شما و تمام فرزندان و فامیلم و هر کسی را که کتاب من به او می رسد به پروای الهی و به مجلس و دولت و دست اندرکاران توصیه می نمایم که قدر این ملت را بدانید و در خدمتگزاری به آنان خصوصا مستضعفان و محرومان و ستمدیدگان که نور چشمان ما و اولیاء نعم همه هستند، و جمهوری اسلامی ره آورد آنان و با فداکاریهای آنان تحقق پیدا کرد و بقاء آن نیز مرهون خدمات آنان است، فروگذار نکنید و خود را از مردم و آنان را از خود بدانید.وصیت نامه سیاسی الهی نظم کارهایتان وصیت می کنم.

این نشانگر آن است که جلوگیری از فته و هرج و مرج از دیدگاه نهج البلاغه بسیار مهم است، زیرا تمام کارها در یک جامعه منظم قابل پیاده شدن است، این هم بدیهی است که چنین نظمی بدون قدرت حاکم و وجود حکومت امکان پذیر نیست.

ب - ستم گری و ستمکشی ممنوع است:

گرچه ضرورت نفی ستم یک حکم عقلی و از مستقلات عقلی است در بیان شرع و زبان دین نیز به صورت ارشادی تبیین شده و بر آن تاکید زیاد شده است و این نیز واضح است که دفع ظلم بدون قدرت اجرایی لازم، امکان ندارد که نتیجه منطقی این سخن لزوم و وجود حکومت برای نفی ستمگری و ستم کشی است.

امام علی (ع) می فرماید: «...و ما اخذ الله من العلماء علی آن لا یقاروا علی کظة ظالم و لا سغب مظلوم لالقیت حبلها علی غاربها و لقیت آخرها بکاس اولها...» ⁽⁵⁾ ...اگر نبود عهدی که خداوند از دانشمندان گرفته است که در برابر شکمبارگی ظالم و گرسنگی مظلوم سکوت نکنند من مهار شتر خلافت و حکومت را رها می ساختم و از آن صرفنظر می کردم.

ج - نفی تسلط و حاکمیت بیگانه بر مسلمان:

قرآن کریم سیادت مسلمانان و برتری کلمه حق را بیان داشته و خواهان عملی شدن آنهاست ⁽⁶⁾ و بسیار روشن است که این دو بدون یک قدرت سیاسی که وحدت و نظم میان مسلمانان ایجاد کند، ممکن نیست، لذا امام (ع) می فرماید:

«فرض الله...الامامة نظاما للامة » ⁽⁷⁾

خداوند امامت - تشکیل حکومت و وجود رهبری - را برای پایداری امت لازم نمود.

حکومت برای اجرای عدالت

امام (ع) همانند هر انسان الهی و مرد ربانی حکومت و زعامت جامعه را به عنوان یک پست و مقام دنیوی که مایه فخر باشد و حس جاه طلبی بشر را اشباع کند و به عنوان هدف زندگی، سخت تحقیر می کند و آن را بسیار بی ارزش می شمارد، آن را مانند دیگر مظاهر مادی دنیا از استخوان خوکی که در دست انسان خوره ای باشد بی مقدارتر می شمارد، اما همین حکومت و زعامت را در مسیر اصلی و واقعیش یعنی به عنوان وسیله ای برای پیاده کردن عدالت و احقاق حق و خدمت به جامعه فوق العاده مهم می شمارد و مانع دست یافتن حریف و رقیب فرصت طلب می گردد و از شمشیر زدن برای حفظ و نگهداریش از دستبرد چپاولگران دریغ نمی ورزد.

ابن عباس در زمان خلافت علی (ع) بر آن حضرت وارد شد در حالی که امام (ع) با دست خودش کفش کهنه خویش را پینه می زد از ابن عباس پرسید قیمت این کفش چقدر است؟ ابن عباس گفت ارزشی ندارد، امام فرمود ارزش همین لنگه کفش کهنه در نظر من از حکومت و امارت بر شما بیشتر است جز اینکه بوسیله آن عدالت را پیاده کرده و حقی را به صاحبش برسانم یا باطلی را از میان بردارم.⁽⁸⁾

پس از نظر نهج البلاغه آن اصلی که می تواند تعادل جامعه را حفظ کند و همه را راضی نگهدارد و پیکره اجتماع را سالم ساخته و به روح جامعه آرامش بخشد حکومتی است که عدالت را سرلوحه خود قرار دهد، زیرا ظلم و جور قادر نیست حتی روح خود ستمگر و روح آن کسی را که به نفع او ستمگری می شود، راضی و آرام نگهدارد تا چه رسد به ستمدیدگان و پایمال شدگان حق.در مقابل، عدالت بزرگ راهی است عمومی که همه را می تواند در خود بگنجاند.و بدون مشکلی عبور دهد اما ظلم و جور کوره راهی است که حتی فرد ستمگر را به مقصد نمی رساند.

همانطور که در تاریخ آمده است خلیفه سوم بخش عظیمی از اموال عمومی مسلمانان را در دوره خلافت خود تیول خویشاوندان و نزدیکانش قرار داد اما همینکه علی (ع) حکومت و زمام امور را بعد از وی به دست گرفت به عنوان یک حاکم، وظیفه خود می دانست عدالت را پیاده کند و لذا می فرماید:

«به خدا قسم، اگر با آن اموال، برای خودشان زن گرفته باشند و یا کنیزکان خریده باشند باز هم آن را به بیت المال و خزانه عمومی مسلمانان برمی گردانم زیرا: «فان فی العدل سعة و من ضاق علیه العدل فالجور علیه اضیق » ⁽⁹⁾

همانا در عدالت گنجایش و وسعت خاصی است که می تواند همه را در بر گیرد و در خود جای دهد و آن کس که بیمار است و اندامش نامناسب شده - در عدالت نمی گنجد - باید بداند که جایگاه ظلم و جور بر وی تنگتر است » امام (ع) به قدری عدالت را مهم و مراعات آن را وظیفه حاکم دانسته که کوچکترین ملاحظه کاری در مورد آن را نمی پذیرد و هرگز عدالت را فدای مصلحت نمی کند.

تبعیض و دوختن دهنها با لقمه های بزرگ همواره ابزار لازم سیاست قلمداد شده است اما بعد از خلیفه سوم مردی زمامدار و کشتی سیاست را ناخدا شده است که دشمن این ابزار است، هدفش مبارزه با این نوع سیاست بازی است.طبعا از همان روز اول انسانهای متوقع یعنی همان مردان و رجال سیاست، رنجیده خاطر شده و در نتیجه مشغول خرابکاری شدند و درد سرهایی فراهم آوردند.دوستان به حضور امام (ع) آمدند و با نهایت خلوص تقاضا کردند که به خاطر مصلحت مهمتر در سیاست خود انعطافی پدید آورد.پیشنهاد کردند که خودت را از درد سر این افراد راحت کن و به قول سعدی «دهن سگ به لقمه دوخته به » اینها افرادی با نفوذ و برخی از اینها از معروفان صدر اول اسلام هستند و حکومت مدینه فعلا در مقابل دشمن فریبکار و بی ایمان مثل معاویه قرار دارد که ایالت مهمی از سرزمین اسلام مثل شام را در اختیار گرفته است چه مانعی دارد که به خاطر مصلحت فعلا موضوع مساوات و برابری در مورد بیت المال را مسکوت بگذاری؟

امام (ع) در جواب فرمود:

«اتامرونی ان اطلب النصر بالجور فیمن ولیت علیه!؟ والله لا اطور به ما سمر سمیر و ما ام نجم فی السماء نجما لو کان المال لی لسویت بینهم فکیف و انما المال مال الله...» ⁽¹⁰⁾

مرا فرمان می دهید تا پیروزی را به ستم کردن به کسی که والی او هستم بجویم؟ از من می خواهید که عدالت را به پای سیاست وسیادت قربانی کنم؟ !) قسم به خدا تا جهان ادامه دارد و ستاره ای در آسمان پی ستاره ای برآید نخواهم پذیرفت - من و تبعیض! - اگر مال از آن من بود همگان را برابر می داشتم تا چه رسد که مال از آن خدا باشد....» امام (ع) چگونه می توانست چنین پیشنهادی را بپذیرد در حالی که برای پاسداری از عدالت حکومت را پذیرفته است.خود حضرت می فرماید:

«اگر آن اجتماع عظیم مردم نبود و اگر با وجود یاور حجت بر من تمام نمی شد و اگر خدا از دانشمندان پیمان نگرفته بود که در مقابل شکمبارگی ظالم و گرسنگی مظلوم ساکت و آرام ننشینند همانا افسار خلافت را روی دوشش می انداختم و مانند روز اول کنار می نشستم.» ⁽¹¹⁾

رابطه مردم با حکومت از دید نهج البلاغه

یکی از مسایلی که در تبین مشروعیت حکومت راهگشایی دارد این است که حکومت به مردم و به خود با چه دیده ای نگاه می کند آیا با این چشم که آنها برده و مملوک اند و حکومت مالک و صاحب اختیار؟ یا با این چشم نگاه می کند که آنها صاحب حق اند و او خود تنها امین و وکیل و نماینده است؟ در صورت اول هر خدمتی به مردم انجام دهد از نوع تیماری است که مالک یک حیوان برای حیوان خویش انجام می دهد و در صورت دوم از نوع خدمتی است که یک امین صالح انجام می دهد.اعتراف حکومت به حقوق واقعی مردم و احتراز از هر نوع عملی که مشعر بر نفی حق حاکمیت آنهاست از شرایط اولیه جلب رضایت و اطمینان آنان است.

یکی از علل گرایش به مادیگرایی در غرب نارسایی مفاهیم کلیسایی از نظر حقوق سیاسی است، اربابان کلیسا در اروپا نوعی پیوند غیر واقعی میان اعتقاد به خدا از یک طرف و سلب حقوق سیاسی مردم و تثبیت حکومتهای استبدادی از طرف دیگر برقرار کردند. در نتیجه چنین فرض شد که یا باید خدا را بپذیریم و حق حکومت را از طرف او تفویض شده به افراد معینی که هیچ نوع امتیاز روشنی ندارند تلقی کنیم و یا خدا را انکار کنیم تا بتوانیم خود را صاحب حق بدانیم!

در مرحله ای که استبدادها و اختناقها در اروپا به اوج خود رسیده بود و مردم تشنه این اندیشه بودند که حق حاکمیت از آن مردم است و کلیسا و یا طرفداران آن این فکر را عرضه کردند که مردم در زمینه حکومت فقط تکلیف و وظیفه دارند نه حق! همین فکر کافی بود که تشنگان آزادی و دموکراسی و حکومت را بر ضد کلیسا بلکه بر ضد دین و خدا به طور کلی برانگیزد. ⁽¹²⁾ این طرز تفکر در فرهنگ غرب و شرق ریشه بسیار قدیمی دارد:

ژان ژاک روسو در قرارداد اجتماعی می نویسد:

«فیلون - حکیم یونانی در قرن اول - نقل می کند که کالیگولا - امپراطور خونخوار روم - می گفته است همان قسمی که چوپان طبیعة بر گله های خود برتری دارد رهبران قوم جنسا بر مردم خویش تفوق دارند و از استدلال خود نتیجه می گرفته است که آنها نظیر خدایان و رعایا نظیر چهارپایان می باشند.» در قرون جدید این فکر تجدید شد و چون کلیسا رنگ مذهب و خدا گرفت احساسات بر ضد مذهب برانگیخت.در همان کتاب می نویسد:

«گرسیوس - از رجال سیاسی و تاریخ نویس هلندی در هفده میلادی - قبول ندارد که قدرت رؤسا فقط برای آسایش مردم خود ایجاد شده است و گوید بندگان برای راحتی اربابان هستند نه اربابان برای راحتی و آسایش بندگان » ⁽¹³⁾

چنانچه ملاحظه می شود در این دیدگاه ها مسئولیت در مقابل خدا موجب سلب مسئولیت در مقابل مردم فرض شده است مکلف و موظف بودن در برابر خداوند کافی دانسته شده است برای اینکه مردم هیچ حقی نداشته باشند و عدالت همان باشد که حکمران انجام می دهد و ظلم برای او مفهوم و معنی نداشته باشد.

آنچه در این دیدگاهها وجود ندارد این است که اعتقاد وایمان به خداوند پشتوانه عدالت و حقوق مردم تلقی شود، منطق نهج البلاغه در باب حق و عدالت بر این اساس است که ایمان به خداوند نه تنها زیر بنای اندیشه عدالت و حقوق ذاتی مردم است و تنها با اصل قبول وجود خداوند است که می توان وجود حقوق ذاتی و عدالت واقعی را به عنوان دو حقیقت مستقل از فرضیه ها و قراردادها پذیرفت، بلکه بهترین ضامن اجرای آنهاست.

امام علی (ع) در این مورد چنین می فرماید:

«خداوند برای من به موجب اینکه ولی امر و حکمران شما هستم حقی بر شما قرار داده است و برای شما نیز بر من همان اندازه حق است که از من بر شما، همانا حق وسیع تر چیزهاست که وصف آن گویند و مجال آن تنگ است برای عمل کردن و انصاف دادن - رفتن خط راست باریک، سخت است و تنگ - حق به سود کسی جریان می یابد مگر آنکه به زیان او نیز جاری گردد و حقی از دیگران بر عهده اش ثابت می شود - همینطور - حقی بر زیان کسی جاری نمی شود مگر اینکه به سود او نیز جاری می گردد.» ⁽¹⁴⁾

چنانچه ملاحظه می شود در این بیان همه سخن از خدا، حق و وظیفه است اما نه به این شکل که خداوند به بعضی از افراد مردم فقط حق اعطا فرموده است و آنان را تنها در برابر خود مسئول قرار داده است و برخی دیگر را از حقوق محروم کرده است و آنان را در مقابل خود و صاحبان حقوق بی حد و مرز مسئول قرار داده است و در نتیجه عدالت و ظلم میان حاکم و محکوم مفهوم نداشته باشد.

امام امیرالمؤمنین (ع) براساس اصل فوق در ادامه همان خطبه می فرماید:

«با من آن سان که با ستمگران سخن می گویند سخن نگویید، القاب پر طمطراق برایم به کار نبرید، آن ملاحظه کاریها و موافقتهای مصلحتی که در برابر مستبدان اظهار می دارند در برابر من اظهار مدارید، با من به سبک سازشکاری معاشرت نکنید، گمان مبرید که اگر به حق سخنی به من گفته شود بر من سنگین آید، عمل به حق و عدالت بر او سنگین تر است بنابراین از سخن حق یا نظر عادلانه خودداری نکنید.» ⁽¹⁵⁾

حاکم خزانه دار و امین مردم:

نتیجه منطقی مطالب فوق، همانطور که نهج البلاغه به صراحت اعلام می کند، این است که فرمانروا امین و پاسبان حقوق مردم و مسئول در برابر آنان است یعنی مسئول بودن در برابر خدا مستلزم این نیست که در برابر مردم مسئول نباشد و اگر بناست از این رو - فرمانروا، مردم - یکی برای دیگری باشد این فرمانرواست که برای توده مردم محکوم است نه توده، محکوم برای فرمانروا، بلاتشبیه چوپان برای گوسفند است نه گوسفند برای چوپان، پس حکومت کردن بر مردم، ودیعه و امانت مردم در دست حاکم است.

قرآن کریم در مورد امانت بودن حکومت در دست حاکم می فرماید:

«ان الله یامرکم ان تودوا الامانات الی اهلها...; ⁽¹⁶⁾

خداوند بر شما فرمان می دهد که امانتها را به صاحبانشان برگردانید.» مرحوم طبرسی در تفسیر این آیه گوید:

«در معنای این آیه چند قول است: یکی اینکه منظور امانتهاست اعم از الهی و غیر الهی، مالی و غیر مالی.

دوم اینکه خطاب به فرمانروایان است، پروردگار عالم به فرمانروایان دستور می دهد با اداء امانت به رعایت کردن مردم قیام کنند سپس در تفسیر آیه بعد «یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم » می گوید چون در آیه قبل به فرمانروایان دستور داده حق رعیت را اداء کرده وبا انصاف رفتار کنند در این آیه متقابلا از مردم خواسته است از اولوا الامر اطاعت کنند.» ⁽¹⁷⁾

در تفسیر شریف المیزان نیز در بحث روایی که در ذیل این آیه آمده است از تفسیر درالمنثور از امام علی (ع) چنین نقل می کند:

«حق علی الامام ان یحکم بما انزل الله و ان یؤدی الامانة فاذا فعل ذلک فحق علی الناس ان یسمعوا له...

بر امام لازم است در میان مردم آن چنان حکومت کند که خداوند دستور آن را فرو فرستاده است و امانتی که خداوند بر او سپرده است ادا کند هرگاه چنین کند بر مردم لازم است که فرمان او را گوش فرا دهند و اطاعتش را فرض دانسته و دعوتش را اجابت کنند.» ⁽¹⁸⁾

چنانچه ملاحظه می شود قرآن کریم حاکم و سرپرست جامعه را امین و نگهبان جامعه می شناسد و حکومت را امانت دانسته که به او سپرده شده است و باید ادا نماید، برداشت ائمه و شخص امام علی (ع) نیز چنین است.امام (ع) در نامه های خود به فرمانروایان چنین می فرماید: (در نامه به فرماندار آذربایجان) :

«و ان عملک لیس لک بطعمة ولکنه فی عنقک امانة و انت مسترعی لمن فوقک...» ⁽¹⁹⁾

مبادا چنین پنداری که امارتی که به تو سپرده شده است شکاری است که به چنگ افتاده است، نه بلکه امانتی است که به گردنت گذاشته شده است و مافوق تو رعایت و نگهداری حقوق مردم را از تو می خواهد.» در فرمان معروف حضرت به مالک اشتر دارد که :

«و لا تقولن انی مؤتمر آمر فاطاع فان ذلک ادغال فی القلب و منهکة للدین و تقرب من الغیر...» ⁽²⁰⁾

مگو من اکنون بر آنان مسلط هستم از من فرمان دادن است واز آنها اطاعت کردن که این عین راه یافتن فساد در دل و ضعف در دین و نزدیک شدن به سلب نعمت است.

در بخشنامه ای که به ماموران جمع آوری زکات می نویسد می فرماید:

«به عدل و انصاف رفتار کنید، به مردم درباره خودتان حق بدهید و در برآوردن حاجات مردم تنگ حوصلگی نکنید که شما خزانه داران مردم و نمایندگان آنها و سفیران امام هستید.» ⁽²¹⁾

پی نوشت ها:

1- موضوع این مقاله مربوط به عصر غیبت معصوم (ع) است و هرگز نباید بحث امامت معصوم را با حکومت در عصر غیبت خلط نمود، گرچه در مورد امام معصوم نیز غیبت امامت نیز نیاز به پذیرش مردم دارد.

2- نهج البلاغه صبحی صالح، خطبه 4.

3- غرر الحکم و درر الکلم، آمدی، ترجمه انصاری، ج 2، حرف واو، شماره 50.

4- نهج البلاغه شهیدی نامه 47، و خطبه 158.

5- همان، خطبه 3.

6.

عدالت از ديدگاه امام علي (ع) در نهج البلاغه

چکيده

     موضوع عدل و عدالت يکي از مباحث مهم دين مقدس اسلام است و مهمترين منبع آن قرآن، سنت است. در ميان فرقه هاي مختلف اسلامي شيعيان عدل (الهي) و امامت را جزء اصول دين خود مي دانند. مظهر عدل و عدالتخواهي علي (ع) اولين امام آنها مي باشد. امام علي (ع) عدالت را يک تکليف و وظيفه الهي بلکه يک ناموس الهي مي داند.      نهج البلاغه اثر جاويدان امام علي (ع) است که در آن عدالت اجتماعي به صورت يک فلسفه و يا نظريه اجتماعي، سياسي و اقتصادي مورد توجه قرار گرفته است.

     در اين تحقيق ديدگاه امام علي(ع) درباره معني و مفهوم عدل و عدالت،مزاياي آن و راهكارهاي رسيدن به عدالت اقتصادي در يك حكومت اسلامي مورد مطالعه قرار   مي گيرد.شكي نيست كه يكي از مظاهر توسعه يافتگي برخوداري عامه مردم از رفاه نسبي اقتصادي مي باشد و تحقق چنين امري از ديدگاه اسلام در احقاق حقوق مشروع هر فرد در جامعه توسط حاكمان عادل، متقي و ساده زيست ميسر مي باشد و اين همان اصولي است كه امام علي(ع) بدان توجه و تاكيد داشته است.

واژگان كليدي:امام علي(ع)-عدالت-عدالت اقتصادي-حكومت اسلامي

1-مقدمه

   عدالت در لغت به معناي برابر سازي و توازن است و در مفهوم اجتماعي، هرگاه حق هر صاحب حقي به او داده شود مي گويند عدالت رعايت شده است.بنابراين عدالت اقتصادي-كه يكي از مظاهر عدالت اجتماعي است- به معناي رعايت استحقاق ها و دادن حقوق اقتصادي افراد است.

    تعريف مذكور از عدالت اقتصادي ما را به اين نكته رهنمون مي سازد كه برابري در حقوق و امكانات و      بر قراري تعادل در جامعه ،هميشه همراه با عدالت نيست و هر گونه برابري و تعادل  بدون رعايت حقوق صاحبان حق، نوعي بي عدالتي به حساب مي آيد.بنابراين عدالت اقتصادي چيزي غير از تعادل اقتصادي است و دليل ناكام ماندن بسياري از تئوري هاي اقتصادي در جهت تامين عدالت اقتصادي،برابر دانستن مفهوم عدالت و تعادل بوده است،در صورتي كه بسياري از تعادل هاي اقتصادي موجب بروز شكاف طبقاتي و محروم شدن عده اي از حقوق خودشان گرديده است.براي نمونه تاكيد اقتصاددانان بر تعادل عرضه و تقاضا و مكانيزم بازار را مي توان مطرح كرد: اگر دخالت دولت و حاميان اجراي عدالت نباشد مكانيزم هاي موجود، تعادل در عرضه و تقاضا رابوجود مي آورند،ولي اين تعادل به بهاي خارج شدن عرضه كنندگاني است كه ياراي رقابت با غول هاي اقتصادي را ندارند يا موجب خارج ساختن نيازمنداني است كه از صف متقاضيان به دليل فقر و محروميت بازمانده اند و اين امر باعث عميق تر شدن شكاف طبقاتي و خدشه دار شدن ريشه هاي عدالت در جامعه مي گردد.

   مكتب اسلام با الهام از آيات قرآني و روايات پيشوايان ديني كه بر اقامه عدل و قسط در جامعه انساني تاكيد دارند،به عدالت اقتصادي به عنوان يكي از اصول اقتصاد اسلامي مي نگرد و از آن جا كه هدف از بعثت انبيا تحقق عدالت اجتماعي است، بر عدالت خواهي در همه ابعاد اجتماعي،سياسي،فرهنگي و اقتصادي پافشاري       مي نمايد.به عنوان مثال قرآن كريم فلسفه تشكيل حكومت ها و بعثت انبيا را اقامه قسط و عدل و حل اختلافات گوناگون بين مردم دانسته است(سوره بقره آيه 113و حديد،آيه 25).

    ساير مكاتب اقتصادي نيز هدف حقوقي جامعه را تامين مصالح اجتماعي دانسته اند،با اين تفاوت كه مكتب اسلام علاوه بر تكاپو و تلاش براي تامين مصالح اجتاعي،هدف نهايي جامعه را تكامل معنوي انسان ها و تقرب به در گاه الهي مي داند،در صورتي كه مكاتب غير الهي به دليل اعتقاد نداشتن به جهان آخرت و اكتفا به برنامه ريزي براي زندگي كوتاه دنيوي، نامين مصالح اجتماعي را هدف نهايي  مي دانند.از اين جا مي توان به رابطه تنگاتنگ حقوق و اخلاق در مكتب اسلام پي برد،زيرا نظام حقوقي اسلام زير مجموعه نظام اخلاقي است و رعايت كامل احكام و قواعد حقوقي در صورتي كه با نيت خالص و به قصد نيل به كمال و سعادت يعني تقرب به خدا انجام پذيرد، نوعي اطاعت از تكاليف اخلاقي محسوب مي گردد.اين رابطه موجب معيار قرار گرفتن عدالت و جلوگيري از هر گونه ظلم و اجحاف در فقه اسلامي شده است و همه احكام و قواعد فقهي با توجه به اين اصل تنظيم گرديده اند،قواعدي چون لا ضرر يا احكام مالكيت عوامل توليد و توزيع و...همه بر محور عدالت و رعايت اسنحقاق ها مي باشند.

     امام علي(ع)يك شخصيت ولايي بود كه در حدود 4 سال و 9 ماه در يكي از پهناورترين ممالك جهان حكومت كرد.وي نظرات مختلفي در زمينه مسائل ديني،اجتماعي ، سياسي و اقتصادي دارد كه به عنوان يك حجت براي رفتار مسلمانان و پيروان آن حضرت تلقي مي گردد.مهمترين كتاب و سند معتبر از انديشه هاي امام علي(ع) نهج البلاغه است كه شامل خطبه ها،نامه ها و سخنان قصار آن حضرت مي باشد كه در سال 400 هجري توسط شريف رضي گردآوري شده است.در اين مقاله ديدگاه هاي امام علي(ع) درباره معني و مفهوم عدالت ، عدالت اقتصادي و راهكار هاي نائل شدن به آن در يك حكومت اسلامي مورد مطالعه قرار مي گيرد.

2- معني و مفهوم عدالت از ديدگاه امام علي (ع)

از ديدگاه  امام علي (ع)، عدل و عدالت داراي چندي معني و مفهوم است:

1-  يكي از معاني عدل و عدالت از ديدگاه امام علي (ع)، " محق بودن هر فرد نسبت به حقي که به طور مشروع دارد، مي باشد".

امام علي (ع) احقاق حقوق مردم را يك رويه اي عادلانه و از وظايف حاکم اسلامي مي داند و در اين رابطه مي فرمايد:

]خوارترين افراد نزد من عزيز است تا حق او را باز گردانم و فرد قوي در نزد من پست و ناتوان است تا حق او را بازستانم.[ (خطبه 37، نهج البلاغه،  ص 91).

]مرد را سرزنش نکنند که چرا حق اش را با تأخير مي گيرد، بلکه سرزنش در آنجاست که آنچه حق اش نيست بگيرد.[ (نهج البلاغه، حکمت 166،  ص 667).

]هيچ عدلي سودمندتر از بازگرداندن  مظلمه و اداي ديون نمي باشد.[ (غرر الحكم1 ،  ص 187).

2- معني و مفهوم ديگر عدل از ديدگاه امام علي (ع)، "انصاف" است. انصاف به معني رفتار درستکارانه و سازگار با اصول عدالت (فرهنگ معاصر،  ص 153).

علي (ع) در اين باره مي فرمايد:

]خداوند به عدل و احسان فرمان مي دهد. عدل، مراعات انصاف است و احسان همان بخشش و تفضل مي باشد.[ (نهج البلاغه، حکمت 231،  ص 679).

از امام علي (ع) پرسيدند که عدل برتر است يا بخشش؟

آن حضرت فرمود:

]عدل و عدالت هر چيزي را در جاي خود مي نهد در حاليکه بخشش آن را از جاي خود خارج مي سازد. عدالت تدبير عمومي مردم است، در حاليکه بخشش گروه خاصي را شامل است.  پس عدالت شريف و برتر است.[ (نهج البلاغه، حکمت 437،  ص 735).

- امام علي (ع) مي فرمايد: ]به درستي که عدل و دادگري آن است که به هنگام حکم دادن با انصاف باشي و از ظلم دوري نمايي.[ (غرر الحكم،  ص 220).

    از سخنان و کلمات قصار امام علي (ع) چنين استنباط مي شود که آن حضرت عدل را به معني مراعات انصاف در حقوق مختلف افراد در جامعه مي داند. منظور از انصاف يعني هر امري در جاي خود و متناسب با حق خود رعايت شود. به عبارت ديگر رعايت اعتدال در امور و پرهيز از افراط و تفريط به معني رعايت انصاف در امور مي باشد. نقطه مقابل عدل و عدالت، جور و ستم و ظلم در امور مختلف مي باشد و بر هر فرد مسلمان واجب است که نه تنها به ديگران ظلم نکند بلکه در برابر ظالمان ايستادگي و با آنها مقابله نمايد.

3- مزاياي برقراري عدل و عدالت از ديدگاه امام علي (ع)در يك جامعه اسلامي

     اسلام يکي از اصول و بنيان هاي قوام و استحکام هر جامعه را برقراري عدل و عدالت مي داند و نقطه مقابل عدل را ظلم مي پندارد که باعث اضمحلال و فرو پاشي حکومت ها در جوامع مي شود.

از نظر امام علي (ع) برقراري عدل و عدالت در جامعه يک تکليف و وظيفه الهي است و اساس قوام و استمرار حکومت ها در رعايت عدالت توسط حاکمان آنها مي باشد. در اينجا برخي از نظرات علي (ع) درباره مزايا و اهميت برقراري عدل و عدالت ارائه          مي گردد، امام علي (ع) مي فرمايد:

1-    عدل، زيبائي و جمال حاکمان است (غرر الحكم،  ص 50).

2-    زيبايي سياست، رعايت عدالت در حکومت است (غرر الحكم،  ص 165).

3-    هر که عدالت را به کار بندد، رتبه اش والا گردد و هر که ستم روا دارد، در هم شکسته شود (غرر الحكم،  ص 625).

4-عدالت را به کار گير و از بي انصافي و بي عدالتي بر حذر باش که بي انصافي کردن با مردم آنان را آواره مي کند و بي عدالتي به قيام مسلحانه وا مي دارد (نهج البلاغه، حکمت 476،  ص 743).

   همان طور که ملاحظه مي شود، علي (ع) يکي از واجبات فردي و اجتماعي را رعايت عدل و عدالت توسط افراد در جامعه مي داند و مقابله با بي عدالتي و ظلم در جامعه را يکي از مصادر نهي از منکر تلقي مي نمايد. بنابراين، برقراري عدالت اجتماعي در همه ابعاد آن يکي از اصول مهم و با اهميتي است که علي (ع) در حکومت اسلامي هم در تئوري و هم در عمل به آن توجه داشته است.

4- راهکارهاي اجراي عدالت در يك حكومت اسلامي از ديدگاه امام علي (ع)

       پس از بيان اهميت و تعريف عدل و عدالت، مهمترين موضوع چگونگي اجراي عدالت در يك حكومت اسلامي         مي باشد. علي (ع) چند عامل را به عنوان ابزارهاي اجراي عدالت به شرح ذيل مطرح مي نمايد:

4-1- وجود حاکمان و حکمرانان عادل و متّقي

      امام علي (ع) در ارتباط با وجود حاکمان و مسئولان عادل و با تقوا در جامعه و نظارت بر رفتار شخصي و اجتماعي آنان توجه زيادي مبذول داشته است. بديهي است که در صورتي مسئولان هر جامعه افرادي عادل و عدالتخواه باشند و ابتداً اين موضوع را در زندگي شخصي خود و بستگان شان اعمال نمايند، اعتماد مردم به آنها جلب شده و به عنوان الگويي مفيد مورد پيروي و احترام مردم در جامعه خواهند بود. حاکمان مسلمان بايد عدالت را براي آحاد مردم در جامعه و بدون تبعيض بين اقشار مختلف اجرا نمايند. احقاق حق مظلوم از ظالم نيز از وظايف مهم يک حکمران اسلامي است که به شدت مورد تأکيد امام علي (ع) بوده است. علي (ع) در نهج البلاغه هدف از قبول خلافت را احقاق حق مظلومان مي داند. در اين باره در روز دوم خلافت خود در سال 35 هجري مي فرمايد:

]به خدا سوگند، بيت المال تاراج شده را هر کجا که بيابم به صاحبان اصلي آن باز  مي گردانم. گرچه با آن ازدواج کرده يا کنيزاني خريده باشند، زيرا در عدالت گشايش براي عموم است. آن کس که عدالت بر او گران آيد، تحمل ستم بر او سخت تر است.[ (نهج البلاغه، خطبه 15،  ص 59).

]به خدا سوگند، همين کفش بي ارزش نزد من از حکومت بر شما محبوب تر است، مگر اينکه حقي با آن به پا دارم و يا باطلي را دفع نمايم .[(نهج البلاغه، خطبه 33،  ص 85).

]به خدا قسم ،داد ستم ديده را از ظالم ستمگر بستانم و مهار ستمگر را بگيرم و به آبشخور حق وارد سازم، گرچه تمايل نداشته باشد.[ (نهج البلاغه، خطبه 136،  ص 255).

]رعيّت اصلاح نمي شود، جز آنکه زمامداران اصلاح گردند و زمامداران اصلاح نمي شوند جز با درستکاري رعيّت.[ (نهج البلاغه، خطبه 126،  ص 441).

]هرگز براي حمايت اشراف و بزرگان قريش، اموال بيت المال را به طور غير عادلانه تقسيم نخواهم کرد و به آنها سهمي بيشتر نخواهم داد. حتي اگر اين اموال از آن خودم بود، به طور مساوي بين مردم تقسيم مي کردم تا چه رسد به اموال بيت المال.[ (نهج البلاغه، خطبه 126،  ص 239).

]عدالت را به کار گير و از بي انصافي و بي عدالتي بر حذر باش، که بي انصافي با مردم آنان را آواره مي کند و بي عدالتي به قيام مسلمانه وا مي دارد.[  نهج البلاغه ،حکمت 476،  ص 473).

     همان طوريکه از سخنان امام علي (ع) ملاحظه مي شود، وجود حاکمان عادل که هدف اصلي آن احقاق حق مرد ستمديده باشد، يکي از اصول برقراري عدالت در جامعه مي باشد.

4-2- نظارت بر اعمال و رفتار صاحب منصبان در جامعه

     علي (ع) به عنوان امام و رهبر يک نظام سياسي همواره بر اعمال و رفتار حاکمان منصوب خود نظارت داشت و نسبت به حيف و ميل بيت المال و عدم برقراري عدالت در جامعه به شدت از خود عکس العمل نشان مي داد و حکمرانان را مؤاخذه مي کرد. بنابراين از نظر آن حضرت نظارت بر رفتار و عملکرد مسئولان حکومتي يکي از وظايف رهبران جامعه و از ابزارهاي برقراري عدالت مي باشد. در اين باره در نهج البلاغه نامه هاي زيادي از جانب امام علي (ع) به حاکمان مرقوم شده است:

 علي (ع) در نامه اي به زياد ابن ابيه جانشين فرماندار بصره مي نويسد:

]همانا من به راستي به خدا سوگند مي خورم، اگر به من گزارش کنند که در اموال عمومي خيانت کردي، چنان بر تو سخت گيرم که قادر به تامين معاش عيال خود نيز نباشي.[      (نهج البلاغه، نامه 20 ، ص 499).

 علي (ع) در نامه اي به محمد ابوبکر فرماندار مصر مي نويسد:

]با مردم فروتن باش. نرمخو و مهربان باش ،گشاده رو و خندان باش. در نگاه هايت و در نيم نگاه و خيره شدن به مردم، به تساوي رفتار کن تا بزرگان در ستم کاري تو طمع نکنند، و ناتوان ها در عدالت تو مأيوس نگردند.[ (نهج البلاغه، نامه 27  ص 509).

-        امام علي (ع) به يکي از حکمرانان خود در سال 40 هجري مي نويسد:

] ... به من خبر رسيده که کشت زمين ها را برداشته و آنچه را که مي تواني گرفته و آنچه در اختيار داشتي، به خيانت خورده اي ، پس هر چه زودتر حساب اموال را براي من بفرست و بدان که حسابرسي خداوند از حسابرسي مردم سخت تر است .[(نهج البلاغه، نامه 40،  ص 567).

امام علي (ع) در بخشي از نامه اي که به فرماندار بصره مي نويسد، مي فرمايد:

]... به من خبر رسيده که اموال بيت المال را که سهم بيوه زنان و يتيمان بود به يغما بردي و ... از خدا بترس. اموال آنان را بازگردان و اگر چنين نکني  خدا مرا فرصت دهد، تو را کيفر خواهم داد... . به خدا سوگند اگر حسن و حسين چنان مي کردند که تو انجام دادي از من روي خوش نمي ديدند و به آرزو خود نمي رسيدند تا آنگاه که حق را از آنها بستانم و باطلي که به ستم پديد آمده، نابود سازم.[ (نهج البلاغه، نامه 41  ص 547).

- امام علي (ع) در نامه اي به مصقله بن هبيره شيباني، فرماندار اردشير خّره (فيروز آباد) از شهرهاي فارس ايران در سال 38 هجري مي نويسد:

]... به من گزارش رسيده که تو غنايم مربوط به مسلمانان را که به وسيلة اسلحه و اسب هايشان به دست آمده و خون هايشان در اين راه ريخته شده، در بين افرادي از باديه نشينان قبيله ات  تقسيم کرده اي. اگر اين گزارش صحيح باشد، تو در نزد من خوار خواهي شد و ارزش و مقدرات کم خواهد بود.

آگاه باش، حق مسلماناني که نزد من و پاپيش تو هستند در تقسيم اين اموال مساوي است، بايد همة آنها به نزد من آيند و سهمية خود را از من بگيرند.[( نهج البلاغه، نامه 43،  ص 551).

      چنانکه در نامه هاي امام علي (ع) ملاحظه مي شود، وجود حکمرانان عادل و با تقوا يکي از اصول برپايي عدل و عدالت در جامعه مي باشد و نظارت بر عملکرد آنان در ارتباط با لغزش هاي مادي و دنيوي و در صورت لزوم برکناري آنها به علت خيانت به بيت المال از جمله وظايف رهبر و پيشواي جامعه اسلامي مي باشد.

4-3 حقوق متقابل مردم و حاکمان (عدالتخواه) در جامعه

     احقاق حق مظلومين در جامعه و حمايت مردم از مجريان برقراري عدل و عدالت يکي ديگر از شرايط برقراري عدالت در جامعه مي باشد. بديهي است که هرگاه جامعه از نظر فکري توان پذيرش حق و عدالت را نداشته باشد و رهبران عدالتخواه خود را در مقابل فاسقان پشتيباني نکند، اجراي عدالت در جامعه با شکست مواجه مي شود.

امام علي (ع) در بخشي از خطبه 92 نهج البلاغه ( ص 173) که پس از قتل عثمان و هجوم مردم براي بيعت با وي در سال 35 هجري بيان نمود ، عدم تمايل خود را براي پذيرش خلافت به شرح ذيل مطرح مي نمايد:

[ مرا واگذاريد و ديگري را  به دست آريد. زيرا ما به استقبال حوادث و اموري مي رويم که رنگارنگ و فتنه آميز است و چهره هاي گوناگون دارد و دل ها بر اين بيعت ثابت و عقل ها بر اين پيمان استوار نمي ماند...].

امام علي (ع) در خطبه شقشقيه (خطبه 3،  ص 47) به آشوب طلبي و مقابله ناکثين، قاسطين و مارقين در برابر حکومت عادلانه خود اشاره دارد.

در ارتباط با حقوق متقابل مردم و رهبران، امام علي (ع) در بخشي از در خطبه 216 ( ص 443) نهج البلاغه مي فرمايد:

[... و در ميان حقوق الهي بزرگ ترين حق، حق رهبر بر مردم و حق مردم به رهبر است. مردم اصلاح نمي شوند مگر به اصلاح حاکمان و حاکمان اصلاح نمي شوند مگر به استقامت و پايداري مردم... و آنگاه که مردم حق رهبري را ادا کنند و زمامدار حق مردم را بپردازند، حق در آن جامعه بين آنها عزّت يابد و راه هاي دين پايدار و نشانه هاي عدالت برقرار و سنت (پيامبر) پايدار گردد ، پس روزگار اصلاح شود و مردم در تداوم حکومت اميدوار و دشمن در آرزوهايش مأيوس مي گردد.اما اگر مردم بر حکومت چيره شوند يا زمامدار بر مردم ستم کند، وحدت کلمه از بين مي رود، نشانه هاي ستم آشکار و نيرنگ بازي در دين فراوان مي گردد.]

        بنابراين از ديدگاه امام علي (ع) رعايت حقوق متقابل مردم و دولت امري واجب است. دولت ها وظيفه دارند در قلمرو اختيارات خويش شرايط رشد و تعالي و زمينه تکامل و توازن اجتماعي و دستيابي عادلانه هر کس به حق و حقوقش را فراهم سازند. مردم نيز وظيفه دارند به تعهدات خود در برابر زمامداران وفا کنند، کارهاي جامعه را انجام دهند مسئوليت پذير باشند و براي استواري جامعه از دولت ها و رهبران عدالتخواه حمايت نمايند. افراد بايد بدانند که رفتار فردي داراي بعد اجتماعي است. مجموعه تلاش هاي فردي حرکتي بزرگ و پيوسته پديد مي آورد، سبب به سامان شدن جامعه و احقاق حق همگان خواهد شد[.

4-4 لزوم ساده زيستي حاکمان اسلامي

      امام علي (ع) از اشرافيت و زندگي تجملي بيزار است و در جامعه اسلامي كه افرادي فقير دارد، ساده زيستي را از جمله وظايف حاکمان اسلامي مي داند. در نهج البلاغه اين موضوع به حاکمان و فرمانداران توصيه شده است:

-   امام علي (ع) در نامه 3 نهج البلاغه ( ص 481) شريح بن الحارث قاضي (قاضي کوفه) که خانه اي به 80 دينار خريده بود، در ارتباط با سوء استفاده مالي هشدار مي دهد.

در بخشي از نامه مي فرمايد:

[...به من خبر دادند که خانه اي به 80 دينار خريده اي و سندي براي آن نوشته اي و گواهاني آن را امضا کرده اند. اي شريح انديشه کن که آن خانه را با مال ديگران و يا پول حرام نخريده باشي که آنگاه خانه دنيا و آخرت را از دست داده اي[.

-   امام علي (ع) در نامه 45 نهج البلاغه ( ص 553) عثمان بن حنيف انصاري، فرماندار بصره را از اينکه به ميهماني اشراف و ثروتمندان بصره شرکت کرده و در آن غذاهاي رنگارنگ و تجمّلي وجود داشته، مورد سرزنش قرار مي دهد و به وي توصيه مي کند که غذاهايي که حلال و حرام بودنش را نمي داند، دور بيفکند و آنچه را به پاکيزگي و حلال بودنش يقين دارد، مصرف نمايد.

-   امام علي (ع)، در نامه  71(نهج البلاغه  ص 613) به منذر بن جارود عبدي، فرماندار استخر در ايالت فارس،  وي را از زندگاني تجمّلي و هواپرستي منع مي کند و مورد سرزنش قرار مي دهد.

       بنابراين ساده زيستي حاکمان اسلامي و اطلاع از زندگي افراد کم درآمد و فقير نيز يکي از خصوصيات رهبران و مسئولان عادل در جامعه مي باشد و امام علي (ع) رعايت آن را واجب مي داندو معتقد است كه ساده زيستي حاكمان اسلامي زمينه را براي اجراي عدالت و اقامه ان در جامعه اسلامي فراهم مي آورد.

5- جمع بندي و نتيجه گيري

       موضوع برقراري عدل و عدالت در جامعه يکي از ارکان دين مقدس اسلام مي باشد، به گونه اي عدل الهي يکي از اصول اعتقادي شيعيان و برخي از فرقه هاي اهل تسنن مانند معتزله مي باشد.

       امام علي (ع) عدل و عدالت را يکي از پايه ها و بنياين هاي قوام هر حکومت مي داند. آن حضرت عدل را زيبايي و جمال حاکمان و معيار سياست مطلوب را رعايت عدالت در جامعه مي پندارد.

امام علي (ع) عدالت را تساوي و برابري حق افراد (در شرايط برابر) تعريف نموده است و معتقد است که بنا بر اصل تساوي افراد در خلقت، آزادي و مساوات يک حق بشري و الهي براي همه مردم است. آن حضرت معتقد است که توزيع اموال بيت المال بايد به صورت عادلانه بين مردم تقسيم شود و هرگز حاضر نبود براي حمايت اشراف و بزرگان قريش و حتي برادرش عقيل (که وضعيت مالي خوبي براي تأمين مايحتاج عيال و فرزندانش نداشت) سهمي بيشتر به آنها اختصاص دهد (نهج البلاغه، خطبه 224،  ص 459 و خطبه 126،  ص 239).

     بنابراين ديدگاه هاي امام علي (ع) دربارة عدل و عدالت و راهکارهاي برقراري آن، انديشه اي جاودانه و ابدي و الگويي منحصر به فرد براي هر حكومت اسلامي است و به مرور زمان نه تنها سست و کم اهميت نگشته بلکه پس از گذشت قرن ها، مشتاقان و شيفتگان( مسلمان و غير مسلمان) بسياري پيدا کرده است.لذا در نظر گرفتن  اصول عدل و عدالت از ديدگاه امام علي(ع)مي تواند الگو و ضابطه مناسبي براي بر پايي هر حكومت اسلامي باشد و از مسئولين كشور اسلامي ما انتظار مي رود كه هر چه بيشتر در اقامه قسط و عدل علوي اقدام نمايند.

فهرست منابع و مأخذ

-   آمدي تميمي، عبدالواحد (1377) . غرر الحكم و دررالکلم. ترجمه انصاري. محمد علي جلد اول و دوم. تهران. انتشارات آرمان.

-   امامي، محمد جعفر و آشتياني، محمد رضا (1378). نهج البلاغه. جلد اول و دوم و سوم. چاپ يازدهم. قم: مدرسه امام علي بن ابيطالب.

-   پاشاپسندي، حسينعلي (1379). امام علي (ع) و عدالت. مجموعه مقالات نخستين جشنواره نهج البلاغه دانشگاهيان سراسر کشور. تهران. کميته علمي نخستين جشنواره دانشگاهيان سراسر کشور.

-        دشتي، محمد (1379). ترجمه نهج البلاغه. چاپ هفتم. قم :نشر مشرق.

-        حکيمي، محمد (1381). زمينه ها و موانع تحقق عدالت اقتصادي. تهران: مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر.

-        كرمي،محمد مهدي،پورمند،محمد(1383).مباني فقهي اقتصاد اسلامي.تهران:انتشارات سمت.

-        صدري، افشار، غلامحسين و همکاران(1381). فرهنگ معاصر فارسي چاپ سوم. تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.

-        مجلسي، محمد باقر (1373). بحارالانوار. جلد 78. تهران. انتشارات کتابچي.

رشته بدمینتون

ریشه بازی بدمینتون (به انگلیسی: Badminton) امروزی از کشور هندوستان آغاز شده‌است، از بازی ای که آنها به نام Poona انجام می‌دادند. این بازی که رقابتی زیبا بود توسط افسران ارتش انگلستان، از هندوستان به کشورشان انتقال داده شد.در قرن پنجم در چین بازی به نام (Ti jian zi) وجود داشت که در آن به توپی در هوا ضربه می‌زدند. در حدود سال ۱۶۰۰ مردم در اروپا بازی به نام «jeu de Volant» را با استفاده از یک راکت انجام می‌دادند. زمانی که افسران انگلیسی در هندوستان مستقر شدند این بازی را با انجام تغییراتی در بازی انگلیسی battledore and shuttlecock ابداع کردند و چون به طور عمده توسط افسران مستقر در شهر Poona بازی می‌شد، به این نام شهرت پیدا کرد و خیلی زود از آن یک رقابت ورزشی ساخته شد و آنها در اوایل سال ۱۸۷۰ آن را همراه با وسایل و تجهیزات لازم به کشورشان معرفی کردند.یک «دوک انگلیسی» رسماً این بازی را به انگلستان معرفی کرد. در سال ۱۸۷۳، بابرگزاری یک مهمانی درمحل زندگی خود (Badminton) ترتیب برگزاری بازی «پونا» را داد و این بازی از همانجا توجه سایرین را جلب کرد ومیان طبقه مرفه جامعه انگلستان شناخته شد و از آنجا گسترش یافت. آنها بازی جدید را به نام محل زندگی دوک «بدمینتون» نامیدند.

بدمینتون قانونمند

نخستین بار قوانین این بازی درسال ۱۸۷۷ نوشته شد و طی چند سال شکل زمین بازی تغییراتی کرد تا اینکه در سال ۱۹۰۱ زمین رسمی بدمینتون به شکل مستطیل فعلی تثبیت شد. باشگاه‌های ورزشی بدمینتون کم‌کم در سرتاسر انگلستان شروع به کار کردند. تا سال ۱۸۹۳ این بازی تا اندازه‌ای پیشرفت کرد که ۱۴ باشگاه برای ساختن یک اتحادیه به هم ملحق شدند.(سپس وقتی کشورهای بیشتری فدراسیون‌های خود را راه‌اندازی کرد این نام به «انجمن بدمینتون انگلستان تغییر پیدا کرد»). در آن زمان این انجمن یا اتحادیه قوانین مشخص و معینی را برای این بازی‌ها تدوین و نخستین و با ارزش‌ترین مسابقات بدمینتون که در خود انگلیس و بین ورزشکاران آنجا بود را برگزار می‌کرد.با گسترش این ورزش در میان سایر کشورها، نیاز به وجود تشکیلات بین‌المللی برای این ورزش حس شد. فدراسیون جهانی بدمینتون (BWF) در سال ۱۹۳۴ تأسیس شد و درحال حاضر اداره مرکزی آن در (کنت) انگلستان است. این ۹کشور نیز نخستین بانیان و اعضای این اتحادیه به شمار می‌روند: کانادا، دانمارک، انگلستان، فرانسه، ایرلند، هلند، نیوزیلند، اسکاتلند، ولز. امروزه در BWF بیش از ۱۵۰ کشور عضویت دارند.

بازی کودکانه: بازی «پونا» از بازی‌های کودکانه دیگری آغاز شد. آن بازی‌ها براساس مدت زمان ضربه زدن هرگروه بر شی ءای، بدون برخورد آن به زمین، توسط اسبابی شبیه چوگان یا شیئی پارو شکل انجام می‌شد. این بازی مشارکتی و نه رقابتی، در اصل بدون وجود تور انجام می‌شد، و توپ مورد استفاده را «پرنده» می‌نامیدند چون بیشتر مواقع از پر ساخته شده بود.فدراسیون بین‌المللی بدمینتون در ۱۹۳۴ با حضور ۹ فدراسیون تأسیس شد.

یک بازی ساده اما جذاب

هر شخصی می‌تواند به کمک یک راکت سبک وزن بدمینتون و ضربه زدن به توپی از روی تور از این بازی لذت بخش استفاده کند. این بازی سریع‌ترین بازی انجام شده با راکت است. یک ضربه محکم به توپ باعث می‌شود که توپ با سرعت تقریبی ۳۰۰ کیلومتر در ساعت حرکت کند و در سطوح حرفه‌ای و بالای آن نیاز به سرعت، عکس العمل، استراتژی و قدرت زیاد بازیکن دارد. چرا که بازیکن برجسته این رقابت حتی تا ۲ کیلومتر را طی یک مسابقه در زمین می‌دود.مسابقات بیشتری در کشورهای مختلف دنیا با الهام از انگلستان شکل گرفت، جام "Thomas" یکی از این رقابتها بود که نخست وارد این عرصه شد. «جورج توماس» یک تنیسور انگلیسی بود که به سوی بدمینتون کشیده شد و در ۹۰ مسابقه عنوان کسب کرد (طی ۲۴ سال). او همچنین نخستین رئیس فدراسیون جهانی بدمینتون بود. درسال ۱۹۴۹ جام توماس به عنوان مسابقه جهانی بدمینتون مردان (مانند جام Devis در تنیس) معرفی شد. در سال ۱۹۵۶ نیز رقابت‌های جام "UBER" برای زنان خلق شد. «Betty uber» انگلیسی یک بازیکن برجسته در بدمینتون دونفره جایزه آن را اهدا کرد. در ابتدا این مسابقات هر ۳ سال یکبار انجام می‌شد. امروزه بازیکنان برجسته این رشته ورزشی برای جوایز مالی با هم در سرتاسر دنیا رقابت می‌کنند.

آسیا و بدمینتون

اگرچه بدمینتون در انگلستان متولد شد اما آسیایی‌ها بدمینتون را از آن خودکردند. چین و اندونزی دو کشوری هستند که مقتدرانه درمسابقات بین‌المللی این رشته شرکت می‌کنند و مسابقات این رشته مردم زیادی را متوجه خود می‌کند. این دو کشور مجموعاً بطور اعجاب انگیزی تاکنون ۷۰ درصد از مسابقات IBF را برنده شده‌اند و در ۲۳ مسابقه (جام توماس) همواره آسیایی‌ها برنده بوده‌اند. در جام UBER نیز آخرین ۱۵ عنوان برتر جهان را آسیایی‌ها از آن خود کرده‌اند؛ و از میان ۶۱ مدال اهدا شده درمسابقات المپیک این رشته آسیایی‌ها ۵۴ عدد آن را تصاحب کرده‌اند! در مسابقات مهم تعداد تماشاگران به پانزده هزار نفر هم رسیده‌است.بعد از آسیایی‌ها، ورزشکاران اسکاندیناوی، بدمینتون را با قدرت و سرعت خوبی بازی می‌کنند. کانادا، دانمارک، انگلستان، فرانسه، ایرلند، هلند، زلاندنو، اسکاتلند و ولز اعضای اولیه این فدراسیون بودند. امروزه تعداد اعضا به عدد ۱۴۷ رسیده‌است.بدمینتون از سال ۱۹۹۲ در المپیک بارسلون به بازیهای المپیک اضافه شد. پس از آن بود که به میزان اعتبار این ورزش در کشورهای آسیایی مثل چین، کره، اندونزی، مالزی افزوده شد. این پدیده مقارن با پیشرفت این ورزش در انگلستان و کشورهای اسکاندیناوی بود.در یونان بدمینتون در ابتدا در سال ۱۹۸۰ وارد شد. در آغاز این ورزش توسط دانشجویان دانشگاه دموکریتوس در تریس انجام شد. در ۱۹۹۲ فدراسیون هلنی بدمینتون با حضور ۶ باشگاه ورزشی تأسیس گردید. امروزه ۳۵۰۰ ورزشکار در قالب ۴۰ باشگاه در سراسر یونان به ورزش بدمینتون می‌پردازند.در یونان ورزش بدمینتون به شکل قابل توجهی رو به رشد است. در سال ۱۹۹۵ تنها ۹ بازیکن رسمی در یونان وجود داشت در حالیکه تعداد آن امروزه به ۳۵۰۰ نفر می‌رسد.در حین بازیهای المپیک آتن ۲۰۰۴ پیش بینی می‌شد که مسابقات بدمینتون با استقبال خوبی مواجه شود.

نحوه بازی

بدمینتون توسط ۲ و یا ۴ بازیکن انجام می‌شود؛ و در این المپیک پدیده جالب توجه این است که در یکی از رشته‌ها در یک تیم دو نفره یک مرد و یک زن حضور دارند و با تیم مقابل به همین شکل به رقابت می‌پردازند. نحوه بازی بدین صورت است که بازیکنان به کمک راکت، توپ را به سمت زمین حریف می‌فرستند و سعی می‌کنند آنرا در محوطه مشخص به زمین برسانند. برنده بازی تیمی است که دو تیم پانزده امتیازی را برنده شود. در انفرادی زنان هر کدام از گیم‌ها ۱۱ امتیاز است.

بدمینتون دو نفره مردان

رشته‌های المپیک آتن ۲۰۰۴ شامل موارد زیر بود:

انفرادی مردان

انفرادی زنان

دونفره مردان

دونفره زنان

دونفره میکس (مردان و زنان)

مقررات بازی بدمینتون

زمین بازی بدمینتون

زمین بازی بدمینتون به شکل مستطیل می‌باشد و با خطوطی به عرض ۴۰ میلی‌متر کشیده می‌شود. خطوط زمین باید به سادگی قابل تشخیص بوده و بهتر است به رنگ سفید یا زرد کشیده شود. طول زمین ۱۴/۷۲۳ متر - عرض زمین دو نفره ۶/۱ متر - عرض زمین یک نفره ۵٫۱۴ متر می‌باشد. کلیه این خطوط جزو زمین محسوب می‌شود. ارتفاع تور ۱٫۵۵ متر در محل پایه‌ها (گوشه‌های تور) و ۱٫۵۲۴ متر در مرکز تور می‌باشد.

توپ بدمینتون

از مواد طبیعی یا مصنوعی ساخته می‌شود. باید از جنس چوپ پنبه که لایه چرمی دارد باشد. توپ چرمی باید دارای ۱۶ پرک باشد که به پایه وصل می‌شوند. وزن توپ باید بین ۳۷٫۴ تا ۵۰/۵گرم باشد.

فضای بالای زمین

در بازی‌های بین‌المللی، حداقل ارتفاع زمین تا سقف، برای تمام سطح زمین بازی، برابر با ۱۲ متر واندازه استاندارد در بازی‌های باشگاهی ۹٫۱۴ متر می‌باشد. سراسر فضای بالای زمین بدون هیچ گونه ساختار اضافی بوده، و موانع مزاحمی همچون ساختارهای نور پردازی در آن وجود ندارد.

پس زمینه و نور پردازی

برای راحت دیده شدن توپ بدمینتون، دو طرف پایانی زمین نباید به رنگ سفید باشد. حداقل درجه نورپردازی ۱۰۰۰ لوکس، پیشنهاد می‌شود، که سبب ایجاد نور یکپارچه در فضای زمین بازی می‌گردد نباید نور مستقیم، در روبروی ورزشکار یا بالای زمین قرار بگیرد. مکان مناسب جهت روشنایی، در دو طرف طول زمین بدمینتون می‌باشد. همچنین تمامی نورهای مستقیم آفتاب یا نور روز باید از بین برود.

راکت بدمینتون

راکت بدمینتون معمولاً از جنس چوبی یا فلزی می‌باشد. راکت از قسمتهای: دسته - میله - گلو یا سه راهی - صفحه راکت (کله راکت) تشکیل شده‌است.

قرعه کشی

برای شروع بازی داور مسابقه با سکه عمل قرعه کشی را انجام می‌دهد. نفر برنده قرعه کشی می‌تواند توپ یا دریافت (زمین) را انتخاب کند. برنده بازی کسی است که دو گیم از سه گیم را ببرد.

امتیازات گیم‌ها

هر کس ۲ گیم از کل ۳ گیم بازی را ببرد، برنده بازی است. برنده یک گیم طرفی خواهد بود که زودتر به امتیاز ۲۱ برسد طرفی که برنده رالی باشد یک امتیاز به امتیازاتش اضافه خواهد شد اگر امتیازات برابر ۲۰ شد هر طرفی که دو امتیاز متوالی و پشت سر هم را دریافت کند برنده گیم محسوب می‌شود اگر امتیازات به برابر ۲۹ برسد طرفی که زودتر امتیاز ۳۰ راکسب کند برنده گیم محسوب می‌شود. طرفی که برنده گیم باشد اولین زننده سرویس در گیم بعد خواهد بود. بازیکنان بایستی در موارد زیر زمین را عوض کنند: ۱-پایان گیم اول ۲-پیش از شروع گیم سوم ۳-در صورت تساوی ۱بر۱ در گیم سوم درامتیاز ۱۱

سرویس

زننده و گیرنده سرویس باید به صورت مورب در داخل محوطه سرویس و بدون تماس با خطوط محوطه سرویس قرار گیرند. از لحظه شروع سرویس تا پایان اجرای ضربه باید قسمتی از هر دو پای بازیکن در حالتی ثابت با زمین تماس داشته باشد. راکت زننده سرویس باید اولین را به پایه (کله) توپ بزند. هنگام برخورد توپ با راکت زننده سرویس تمام توپ باید از کمر سرویس زننده پایینتر باشد. میله راکت زننده سرویس از لحظه زدن ضربه به توپ باید به طرف پایین امتداد داشته باشد. هنگام زدن سرویس اگر توپ با راکت زننده سرویس برخورد نکند خطا محسوب می‌شود. زننده سرویس نباید قبل از آمادگی کامل گیرنده سرویس اقدام به زدن سرویس کند. در بازیهای یک نفره، تا زمانی که زننده سرویس امتیازی کسب نکند و یا اینکه امتیاز او در آن گیم زوج باشد زننده و گیرنده سرویس باید در زمین سمت راست قرار گیرند و چنانچه که امتیاز زننده سرویس در آن گیم فرد باشد بازیکنان موظفند در سمت چپ زمین برای زدن سرویس و دریافت اقدام نمایند. اگر دریافت کننده سرویس مرتکب خطا شد و یا توپ در زمین وی متوقف شود زننده سرویس یک امتیاز کسب می‌کند و از طرف دیگر زمین اقدام به زدن سرویس بعدی می‌کند. اگر زننده سرویس مرتکب خطایی شود و یا اینکه توپ در زمین وی متوقف شود زننده سرویس حق زدن سرویس را از دست می‌دهد و آنگاه گیرنده سرویس حق زدن سرویس را به دست می‌آورد.

بازیهای دو نفره

هنگام شروع گیم باید از قسمت راست زمین اقدام به زدن سرویس نماید. فقط سرویس گیرنده حق برگشت سرویس را دارد در صورتی که توپ به همبازی گیرنده سرویس برخورد کند و یا ضربه‌ای به توپ وارد کند خطا محسوب می‌شود و در این صورت به زننده سرویس یک امتیاز تعلق می‌گیرد، پس از برگشت سرویس توسط دریافت کننده هر یک از بازیکنان می‌توانند به توپ ضربه بزنند. . (پس از پایان هر گیم و در شروع گیم بعد می‌توان جای نفرات را عوض کرد).

اشتباهات (خطاهای) محوطه سرویس

۱-سرویس را خارج از نوبت زده یا دریافت کرده باشد. ۲-سرویس را از زمین اشتباه زده یا دریافت کرده باشد. ۳-در صورتیکه اشتباه محوطه سرویس معلوم شداشتباه اصلاح می‌شود ولی امتیازات کسب شده همچنان باقی خواهد ماند.

خطاهای بازی بدمینتون

موارد زیر خطا محسوب می‌شود: اگر سرویس صحیح زده نشود. اگر توپ در هنگام بازی خارج از محوطه زمین بازی فرود آید. از داخل بازدید تور عبور کند. از تور عبور نکند. (قبل از عبور از تور بیفتد) به سقف یا دیوارهای دور زمین برخورد کند. به بدن یا لباس بازیکن برخورد کند و یا در اطراف زمین به هر شیء یا فردی تماس پیدا کند. اگر به توپ در زمین حریف ضربه زده شود. برخورد لباس و یا راکت به تور و نگهدارنده‌های او (پایه)زمانی که توپ در حال عبور از بالای تور است مانع ضربه زدن حریف شود.در طول بازی بازیکن به طور عمده تمرکز حریف خود را بهم بزند. (مثل ایجاد سر و صدا و حرکات غیر عادی و خصمانه) در حین بازی، گرفتن توپ با راکت و با کمی مکث به آن ضربه زده شود. (حمل شود)توسط بازیکن دو بار ضربه زده شود. برای هر اتفاق پیش بینی نشده یا تصادفی به جا داده می‌شود. به جز زمان سرویس اگر توپ روی تور و یا بعد از عبور از آن در زمین حریف داخل مشبکهای تور گیر کند به جا داده می‌شود. اگر زننده و گیرنده سرویس هر دو به طور همزمان هنگام سرویس مرتکب خطا شوند به جا داده می‌شود. اگر زننده سرویس قبل از اینکه گیرنده سرویس آماده دریافت باشد اقدام به زدن سرویس نماید به جا داده می‌شود اگر در جریان بازی توپ خورد شود و یا کله توپ ازپرک آن جدا شود به جا داده می‌شود. اگر داور خط ورود توپ را ندیده باشد وداور نتواند تصمیم بگیرد به جا داده می‌شود. در هر یک از موارد بالا که به جا داده شد، بازی بدون اضافه نمودن امتیاز ادامه می‌یابد و بازیکنی که زننده سرویس بود دوباره سرویس می‌زند. وقت استراحت بین گیم‌ها ۲ دقیقه. در هر گیم در امتیاز ۱۱ استراحت یک دقیقه‌ای وجود دارد. بازیکن بدون اجازه داور حق ترک زمین را ندارد .در حین انجام رالی مربی حق راهنمایی بازیکن خود را ندارددر بدمینتون چیزی به نام تایم اوت وجود ندارد و فقط بازیکن می‌تواند با اجازه داور آب بخورد یا حوله بگیرد. تعداد داوران خط در بازیهای رسمی و بین‌المللی ۱۰ نفر هستند ولی می‌توان با ۴ داورخط بازی را برگزار کرد. در بدمینتون بازیکنان متخلف با کارتهای زرد و قرمز و مشکی جریمه می‌شوند. اگر بازیکنی رفتار غیر ورزشی انجام دهد با تذکر و کارت زرد همراه می‌شود و اگر بر آن کار اصرار ورزد با کارت قرمز جریمه می‌شود. اگر چنانچه بازیکن بر یک رفتار زشت و غیر ورزشی اصرار ورزد و کارت قرمز بگیرد و مجدد آن کار را انجام دهد داور، سرداور مسابقه را مطلع می‌کند و سرداور با کارت مشکی آن بازیکن را اخراج می‌کند. تعداد بازیکنان هر تیم در آموزشگاهها: در ابتدایی ۵ نفر و در راهنمایی و متوسطه هر تیم ۷ نفرند. در مسابقه بین دو تیم در ابتدایی دو بازی یک نفره و یک بازی دو نفره و دو بازی یک نفره در آخر و در راهنمایی و متوسطه دو بازی یک نفره و دو بازی دو نفره و یک بازی یک نفره در آخر انجام می‌شود.

دانستنیهای بدمینتون

امروزه برخی از انواع توپ‌های بدمینتون از پلاستیک درست می‌شود اما توپ‌هایی که در رقابت‌های جدی و رسمی استفاده می‌شوند از ۱۶ پر واقعی درست شده‌اند. کارشناسان ادعا می‌کنند بهترین توپ‌های موجود، آنهایی هستند که ازبال چپ غاز برای قسمت پردار توپ استفاده شده‌است.

وزن توپ بدمینتون بین ۴‎/۷۴ و ۵‎/۵۰گرم است.

بزرگترین توپ بدمینتون درزمین چمن موزه کاتراس سیتی وجود دارد که ۴۸ مرتبه بزرگتر از توپ واقعی است و ۱۸ فوت درازا و ۲۵۰۰ کیلوگرم وزن دارد.

برندگان جام توماس اززمان شروع به کار فقط سه کشور مالزی، چین و اندونزی بوده‌اند.

جام UBER نیز تنها در سال‌های ۱۹۵۷ و ۱۹۶۰ و ۱۹۶۳ در خارج از آسیا برنده داشته است!

Judy Hashman آمریکایی بیشترین عنوان را در مسابقات انگلستان در این رشته داشته‌است. (۱۷ مرتبه)

از شخصیت‌های مشهوری که بدمینتون را به خوبی بازی می‌کنند می‌توان به لی چونگ وی و لین دان و توفیق هدایت اشاره کرد .

بدمینتون چهارمین ورزش شناخته شده دنیاست و می‌توان گفت ورزشی ارزان تر از بسیاری ورزشها.

تاثیرات ماهواره از دیدگاه روان شناسی

از دیدگاه روان شناسی ، نوجوانی یکی از بحرانی ترین و حساس ترین دوره های زندگی انسان به حساب می‌آید. این دوران که طبق یکی از نظریه های روان شناسی، سنین ۱۲ تا ۱۶ سالگی را در بر می‌گیرد، از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و سرنوشت آینده خوب فرد با تصمیمات درست و منطقی و همچنین سرنوشت آینده بد و نا به هنجار فرد با تصمیمات و عملکردهای نادرست و غیر اصولی این دوره گره خورده است. در مرحله نوجوانی، یک سلسله تغییرات اساسی و مهم در دستگاه روانی ایجاد شده و بر اساس آن، انسان توانایی درک و تحلیل مسائل انتزاعی را پیدا می‌کند . بخش عمده ای از رشد روانی و عاطفی فرد ، جامعه پذیری و تمرین نقش ها نیز در این دوران حادث می‌شود که اهمیت غیر قابل اغماضی در شکل گیری هویت فرد دارد . امروزه یکی از مهم ترین عوامل خارجی که بر شکل گیری هویت شخص تاثیر قابل ملاحظه ای دارد ، رسانه است . انسان قرن بیست و یکم بخش قابل ملاحظه ای از زمان بیداری خود را در کنار رسانه ها می‌گذراند ، با مخلوقات آن زندگی می‌کند ، از آن الگو می‌پذیرد و واقعیات زندگی خود را با آن منطبق می‌کند . رسانه ها انواع مختلفی دارند که شامل سینما ، اینترنت ، رادیو ، تلویزیون و شبکه های کابلی و ماهواره‌ای می‌شوند . موضوع بحث ما در این جا ، تاثیر شبکه‌های ماهواره‌ای که به صورت غیر قانونی و بدون نظارت دولت و دیگر دستگاه‌های نظارتی مورد استفاده خانواده ها قرار می‌گیرند ، بر شکل گیری هویت نوجوان ایرانی است .

ماهواره و تهاجم فرهنگی

بر اساس آمارها و گمانه زنی‌ها در حدود ۴۰ درصد از خانواده‌های ایرانی به تماشای شبکه‌های ماهواره‌ای می‌نشینند .[۱] بی‌تردید اعضای نوجوان این خانواده‌ها نیز بی تمایل به استفاده از این شبکه‌ها نخواهند بود . دلیل این امر را می‌توان در موارد زیر جست و جو کرد :

 1- عدم وجود برنامه‌های جذاب و متناسب این رده سنی ، داخل کشور و از طریق کانال‌های قانونی : در گذشته ای نه چندان دور ، در سال‌های پس از انقلاب و علی‌الخصوص در دهه ۷۰ ، بخش عمده برنامه های صدا و سیما و سینمای کشور ، برنامه های کودک و نوجوان بودند که برخی از آن ها به دلیل قوت ساختاری و جذابیت‌های خاص خود نه تنها کودکان و نوجوانان را مجذوب خود کردند ، بلکه پدر و مادرها و دیگر بزرگسالان را نیز پای جعبه جادویی می‌نشاندند . مثلا کلاه قرمزی و پسر خاله در سال ۷۳ با بلیت ۸۰ تومانی، ۱۷۱ میلیون تومان فروخت و به پربیننده ترین فیلم تاریخ سینمای ایران تبدیل شد . اما خلاء چنین برنامه هایی در رسانه های امروزی داخل کشور کاملا احساس می‌شود ، نتیجه این که کودکان از ابتدا رو به سوی ماهواره‌ها می‌آورند و آن را به عنوان رسانه محبوب خود بر می‌گزینند و تغییر این امر در دوره نوجوانی و پس از آن کار ساده‌ای نیست . عامل دیگری که البته به طور غیر مستقیم تاثیر گذار می‌شود ، نبود برنامه‌های جذاب برای کل خانواده است که با سوق دادن خانواده به سمت تماشای برنامه‌های ماهواره‌ای ، فرزندان را نیز ناچار می‌کند که هم پای والدین خود به تماشای برنامه‌های ماهواره‌ای که معمولا نیز متناسب با سنشان نیست ، بنشینند .

 2- موارد دیگری چون تبلیغات و حس کنجکاوی و امثالهم هم می‌تواند از دلایل رجوع این قشر سنی به ماهواره باشد. اما علت العلل این پدیده را باید همان نبود خوراک مناسب و جایگزین که در بالا آمد عنوان کرد .

 آسیب‌هایی که از تماشای برنامه‌های ماهواره توسط نوجوانان ، آینده جامعه را تهدید می‌کند ما را بر آن می‌دارد که در فکر چاره ای برای این موضوع باشیم . آسیب هایی از جنس :

1. مساله تعارض نظام ارزش‌ها : همان طور که پیش از این ذکر آن رفت ، دوره نوجوانی ، دوره آشنایی با ارزش ها و تمرین نقش هاست . تماشای شبکه‌های ماهواره‌ای ولی معیارها و هنجارهایی متفاوت با جامعه اسلامی ما را عرضه می‌کند . و سردرگمی ناشی از این موضوع با شدت بیشتری دامن گیر نوجوانان بی تجربه خواهد شد تا بزرگسالان .

 2. نا به هنجاری های اخلاقی : محتوای نادرست برنامه های ماهواره‌ای می‌تواند هم باعث ایجاد مسائلی چون خود ارضایی ، خشونت طلبی ، دیگر آزاری و گوشه گیری شود و هم همان طور که در بالا آمد ، بسیاری از ضد ارزش های جامعه ما را به عنوان رفتاری معمول در نهاد شخص پایدار کند ، مسائلی مانند مصرف نوشیدنی های الکلی و ….

 3. از دیگر آثار سوء مشاهده‌ی برنامه های ماهواره ها می‌تواند سوق دادن زودرس نوجوان به سوی زندگی بزرگسالی و ایجاد عقده های روانی و شکل گیری ناقص شخصیت نوجوان باشد.

 4. افراط در تماشای برنامه‌‎های ماهواره‌ای منجر به کم تحرکی ، کاهش زمان خواب ، کاهش میزان مطالعه و افت تحصیلی و ایجاد ناراحتی‌های عصبی و کاهش تمرکز خواهد شد .

 اما برای مقابله با این آسیب ها چه باید کرد ؟ یک راه حل مشخص ، برخورد سخت و قانونی با استفاده کنندگان از تجهیزات ماهواره‌ای است . قانون ممنوعیت به کارگیری تجهیزات دریافت از ماهواره مصوب ۱۳۷۳ اشعار می‌دارد استفاده از تجهیزات ماهواره‌ای به جز در مواردی که قانون مقرر داشته ممنوع است و وزارت کشور موظف است با استفاده از نیروهای انتظامی و یا نیروی مقاومت بسیج در اسرع وقت نسبت به جمع‌آوری تجهیزات دریافت‌ از ماهواره اقدام نماید . هم چنین با به کارگیری دیگر وسایل با این پدیده مقابله کند . اما وضعیت کنونی نشان می‌دهد که این قانون و هم چنین دیگر تدابیر به کار گرفته شده مانند پارازیت انداختن ، منطبق با حقایق جامعه کنونی نبوده است و پاسخ گو نیست . به خصوص در مورد موضوع بحث ما که نوجوانان هستند ، باید جایگزینی برای تامین نیاز های آنها تدبیر شود . علاوه بر بهبود برنامه‌های صدا و سیما و دیگر رسانه های هم سو و قانونی ، باید فرصت های تفریحی ، ورزشی و فرهنگی فارغ از این رسانه ها تدبیر کرد تا از تهدید مشترک تمام این رسانه ها که مسائلی مانند کم تحرکی ، افت تحصیلی ، کاهش تحرک و امثالهم هستند، اجتناب شود .

 در مورد تقویت و جذاب سازی برنامه های رسانه ها هم باید به این نکته توجه شود که تا زمانی که این برنامه‌ها در فضای گفتمانی انقلاب اسلامی و منطبق با ارزش ها ایرانی اسلامی نباشد ، و در واقع این برنامه‌ها تنها از نظر کیفی بهبود یابند و از نظر محتوایی در تقابل با برنامه‌های شبکه‌های ماهواره‌ای نباشند ، این بهبود تاثیری نخواهد داشت. اولا در این صورت تنها مفهوم مورد نظر این برنامه‌ها از شبکه‌های ماهواره‌ای به کانال‌های داخلی منتقل شده است. ثانیا با توجه به واقعیت‌های حال حاضر ، از نظر توانمندی های فنی و جذابیت های بصری، امکان رقابت پایاپای رسانه های داخلی با آثار غربی وجود ندارد و ساختن تقلیدهای کاریکاتور مانند از برنامه‌های ماهواره‌ای هم تاثیر عکس دارد . به نظر می‌رسد تنها با تکیه بر فرهنگ و هنر ملی و مذهبی خود می‌توان به مقابله با هنر منحط غرب ( و اخیرا شرق ) پرداخت . کاری که پیش از این در امثال «بچه های آسمان» و «کلاه قرمزی» انجام شد. امروز هم تاریخ اساطیری ایران و الگو های اسلام می‌توانند به راحتی جایگزین افسانه‌های کره‌ایی و ترکیه‌ای شوند .