چه نسبتی میان دین ، بویژه اسلام و دمكراسی وجود دارد؟ آیا قرآن دمكراسی را تأیید می كند یا نفی می كند؟ آیا در قرآن می توان آیاتی را یافت كه ارتباطی با این ارزش نوظهور داشته باشد؟

مسأله رابطه دمكراسی و اسلام در پی پیدایش ارزشهای مدرن، بویژه از نیمه دوم قرن بیستم مورد توجه اندیشمندان مسلمان واقع شد. برخی اسلام را با دمكراسی سازگار دیده اند و ادله ای از قرآن و سنت و… برای آن آورده اند و برخی نیز با آن به مخالفت برخاسته اند و شواهدی بر ناسازگاری میان اسلام و دمكراسی آورده اند. تلاش عده ای را نیز می توان در تلفیق بین این دو مشاهده كرد كه یا در دین و یا در دمكراسی و یا در هر دو ـ دست كم در ظاهر ـ روند انعطافی را می پویند؛ تا بتوانند با حفظ دین از ارزشهای دمكراتیك نیز باز نمانند. به هر حال این مسأله اكنون نیز یكی از چالشهای فكری جامعه ماست. آنچه در این نوشتار می آید نخست اشاره ای به دلیلها و راه هایی است كه در این زمینه مطرح است و سپس ارائه خطوطی كلی و اصلی برای فهم رابطه اسلام و دمكراسی.

كسانی كه دعوی سازگاری اسلام و دمكراسی دارند، بلكه اسلام را یك دمكراسی بزرگ در تاریخ می دانند به دلایلی تمسك جسته اند. 1

1. آیاتی از قرآن؛ مانند: «أفأنت تكره الناس حتی یكونوا مؤمنین»(یونس/99)؛ «فمن شاء فلیؤمن و من شاء فلیكفر»(كهف/29)؛ «أرأیتم إن كنت علی بینة من ربّی و آتینی رحمة من عنده فعمّیت علیكم أنلزمكموها و أنتم لها كارهون»(هود/28)؛ «لاإكراه فی الدین»(بقره/256)؛ «فبشّر عباد. الذین یستمعون القول فیتبعون أحسنه»(زمر/17).

استدلال به این آیات از آن رو شده كه بر اختیار و حق انتخابگری و آزادی عقیده برای انسان دلالت دارند و اینها از مسائلی است كه در دمكراسی مطرح است، بلكه از اصول اساسی آن به شمار می رود. ولی واضح است كه این اندازه كافی نیست. می توان چنین اشكال كرد: این آیه ها دلالت به عنوان شیوه ای برای حكومت و اداره اجتماعی ندارد، این آیات اصلاً در مقام بیان روش حكومت و ایجاد نظم اجتماعی و بیان راهی برای دسته جمعی تصمیم گرفتن نیست، و هیچ ربطی بین مضامین آن و شكلهای گوناگون دمكراسی (مستقیم، شبه مستقیم و پارلمانی) وجود ندارد. بلی اگر این آیات بتوانند مؤید باشند به گونه ای هستند كه توضیح آن خواهد آمد و اجمال آن توجه به این دو نكته است: اولاً فكر دمكراسی امروزه در متن بحثی ایدئولوژیك قرار گرفته است و تنها روش یا روشهای معینی برای اداره جامعه نیست، و ثانیاً دمكراسی مفهومی نسبی یا به تعبیر درست تر دارای مراتب شدت و ضعف است.

2. استدلال به آیات و روایاتی كه حاكی از اهمیت تعقّل و خردورزی است. عقلانیت گرچه به عنوان پایه ای مهم در حكومتهای دمكراتیك ذكر می شود، ولی استدلال به این آیات نیز همان اشكال پیشین را دارد كه نیازمند مقدماتی است.

3. برخی خواسته اند از طریق «خاتمیت» كه در قرآن نیز مطرح شده، بین اسلام و دمكراسی سازش دهند؛ به این ترتیب كه معنای خاتمیت آن است كه بشریت از دوره كودكی خود خارج شده و بدین جهت دارای حقوق و تكالیفی می باشد كه تا پیش از آن، این حقوق از سوی پیامبران الهی به نیابت از آن، اعمال می شده است. درست مانند طفلی كه تحت سرپرستی اولیای خود قرار می گیرد تا پس از رسیدن به سن رشد، خود بتواند به تكالیف خود عمل كرده و از حقوق خود برخوردار گردد. پس از وفات پیامبر اسلام(ص) و انقطاع وحی، از لطف خداوند منان به دور است كه امت رشیده و مرحومه را به چشم صغیران بنگرد و مجرای دیگری جز رأی خود آنان را به عنوان مرجع تشخیص مصالح و مفاسدشان تعبیه كند. حكومت از آنِ خداست، اما دست اراده احدیت از آستین مردم مسلمان بیرون آمده و مشیت الهیه از مجرای اراده عمومی رسمیت می یابد.

گذشته از برخی از اشكالات كه دراین بیان وجود دارد، یك اشكال مهم این است كه این استدلال اگر درست باشد، استدلال بر خاتمیت دین اسلام نیست، بلكه نتیجه آن پایان دوره دین و وحی است! در دوره صباوت حق تشخیص مصالح و مفاسد بر عهده پیامبران الهی بود و اكنون در دوران بلوغ و پیشرفت فلسفه و علوم، این حق بر عهده خود مردم است كه با رأی خود مصالح و مفاسد خود را تشخیص دهند، پس دیگر نیازی به وحی و راهنمایی الهی نیست! و این نتیجه ای است كه خود گوینده مسلمان این نظر (مرحوم مودودی) نیز بدان راضی نیست. پس حق مطلب به اجمال این است كه انسان برای راهیابی و نیكبختی نیازمند وحی است، عقل او به تنهایی كافی نیست و نیاز به هدایتی بیرونی و تشریعی دارد، در عصر خاتمیت، انسان به مرحله ای از رشد رسید كه توانست تمام اصول كلی مورد نیاز را كه باید از طریق وحی برسد، دریافت كند و پس از آن خود مستقلاً از طریق وصایت و عصمت (عقیده خاص شیعه) و سپس از طریق اجتهاد (در همه بحثهای دین) به تبیین و تفسیر آن اصول كلی و تطبیق آن كلیات بر جزئیات زندگی و بازگرداندن جزئیات به دست آمده بر آن اصول پرداخت و بدین ترتیب بی نیاز از وحی جدید شد.

نتیجه آنچه گذشت این است كه اولاً، آنچه در وهله اول از خاتمیت نتیجه می شود (برای زمان ما) اجتهاد است نه واگذاری حق تشخیص مصالح و مفاسد به اراده عمومی، و مقتضای اجتهاد (تامّ در همه بخشهای تعلیمات دین) ممكن است چیزی جز دمكراسی باشد.

ثانیاً اگر مقتضای اجتهاد، سكوت دین در امر نظام اجتماعی و سیاسی و واگذاری آن به عهده خود انسان باشد، نیازمند دلیل عقلی یا دست كم تجربی برای مصلحت دار بودن دمكراسی هستیم و تنها خاتمیت كافی نیست. در هر حال مجرد خاتمیت نمی تواند شاهد باشد.

از همین بیان اخیر معلوم می شود كه وجود اجتهاد در اسلام را نیز نمی توان مؤیدی برای دمكراسی دانست؛ چنان كه برخی ذكر كرده اند.

4. بیعت و اجماع نیز از موضوعاتی است كه گاه جزء شواهد دمكراسی اسلامی شمرده شده است و حال آن كه این نیز كافی به نظر نمی رسد، زیرا در صدر اسلام اگر بیعتی مردمی و یا اجماعی با حضور اكثریت قاطع رخ داد فقط نسبت به حضرت علی علیه السلام بود و آن نیز در باور شیعه برای جعل و اعتبار حاكمیت نبود، زیرا اعتبار حاكمیت و ولایت برای آن حضرت به وسیله نصّ و تصریح انجام شده بود، بنابر این انتصاب بود؛ نه انتخاب، بیعت فقط برای عملی و فعلی كردن حاكمیت صورت گرفت، و برای خلفای دیگر نیز به فرض آن كه وجود بیعت و اجماع را بپذیریم چه دلیلی بر مشروعیت و صحت آن وجود دارد؟! و در هر صورت بیعت و اجماع كجا و نظام پارلمانی رایج كجا؟!

5. آیات شورا نیز برای بعضی سند دمكراسی در اسلام شده است:

«… و شاورهم فی الأمر فإذا عزمت فتوكّل علی الله» آل عمران/159

«والذین استجابوا لربّهم و أقاموا الصلوة و أمرهم شوری بینهم» شوری/38

واضح است كه این آیات فقط دلالت بر نظرخواهی و مشورت در كارها دارند، نه تشكیل پارلمان و عمل به رأی گیری اكثریت، پیامبر(ص) نیز در عمل چنین بود، یعنی با دیگران مشورت می كرد و گاه حتی نظر یكی از افراد را می پذیرفت. كلمه «شوری» در آیه، اسم مصدر تشاور و مشاوره است و این در استعمالات متداول فارسی است كه شورا معنای یك جمع سازمان یافته را پیدا كرده است كه برای تصمیم گیری جمعی بر اساس آیین نامه داخلی و رأی اكثریت به وجود آمده و مسأله اجرا و مدیریت در آن مطرح است. ولی این مفهوم با معنای مورد نظر این لغت در آیه شریفه بیگانه است. پس دو آیه یادشده نیز تنها در مقام بیان حُسن و شایستگی مشورت و استفاده از نظرات دیگران در انجام كار می باشند، و این غیر از تشكیل پارلمان و رأی اكثریت است.

خلاصه اینكه هیچ یك از این ادله و ادله دیگر از این دست برای اثبات دمكراسی به عنوان نظامی از نوع نظامهای رایج كافی نیست، مگر به آن گونه كه اشاره شد و توضیح آن خواهد آمد.

---

1. دلائل طرفداران و مخالفان دمكراسی در آثار و كتب ایشان آمده است، ولی در اینجا بیشتر ادله از مقالات كیان به خصوص شماره های 19 و 20 و 21 نقل می شود.

2. بیتهام، كویل، دمكراسی چیست، 144.

3. همو، مدارا و تربیت، 313 (پانویس).

4. همان، 325.

5. همان، 301.

6. ر.ك: ایدئولوژی سیاسی، بخش دمكراسی، ریچارد جی.

7. ر.ك: فرهنگ و دمكراسی، كی ارمه، فصل اول.

8. سروش، عبدالكریم، مدارا و مدیریت، 329.

9. همو، مقاله حكومت دمكراتیك دینی.

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: شنبه 09 خرداد 1394 ساعت: 14:58 منتشر شده است
برچسب ها : دلایل مخالفان,

علامه طبرسی در تفرش از ولایات قم به دنیا آمد؛ و بنابر تحقیق اهل طبرستان نبوده، زیرا نسبت به طبرستان طبری و یا طبرانی خواهد بود؛ اگر چه پاره ای بر آن اصرار دارند.1

در روزگار طبرسی عنایت و توجه عالمان به تفسیر بسیار چشمگیر بود، به گونه ای كه در عصر او تفسیرهای مهمی همچون روض الجنان، كشف الأسرار، معالم التنزیل، كشاف و… نگاشته شد.2 طبرسی با نگارش سه تفسیر كبیر، وسیط و وجیز، خدمت شایانی را به علم تفسیر نمود، این سیره پاره ای از عالمان اسلامی بوده كه با نگارش سه كتاب با سه سطح، هر قشری از خوانندگان را بهره مند می ساختند. میرزا محمد علی استرآبادی سه كتاب در رجال، و علامه ملا محسین فیض كاشانی و سید عبدالله شبّر سه تفسیر برجای گذاشتند.3

طبرسی نسخ تلاوت را باور دارد، منظور از نسخ تلاوت آن است كه حكم بیان شده در آیه در كتابها موجود باشد، ولی خود آیه در قران وجود نداشته باشد، نسخ در تلاوت نیز مورد انكار دانشمندان واقع شده، چون این گونه نسخ نیز باعث قول به تحریف می شود. طبرسی ذیل آیه شریفه «ماننسخ من آیة أو ننسها نأت بخیر منها أو مثلها ألم تعلم أنّ الله علی كلّ شیء قدیر»(بقره/106) پس از تقسیم نسخ در قرآن به سه قسم نسخ حكم و تلاوت، نسخ حكم و نسخ تلاوت، قسم دوم و سوم را می پذیرد و نمونه هایی را نیز برای آن ذكر می كند، از جمله درباره رجم، و عبارت لایملأ جوف ابن آدم الاّ التراب، وجریان بئر معونه.90

---

1. طبرسی، فضل بن حسن، جوامع الجامع، چاپ رحلی، 559؛ كریمان، حسین، طبرسی و مجمع البیـان، تهران، دانشگـاه تهران، 1/167؛ خوانساری، محمد بـاقر، روضات الجنات، 5/357؛ شرح شواهد مجمع البیان، 1/15 و….

2. همان منابع.

3. همان منابع، و عاملی، محسن امین، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، 8/400ـ401.

4. همان منابع و ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، 1/142.

5. ر.ك: طبرسی و مجمع البیان.

6. نوری، میرزا حسین، خاتمه مستدرك الوسائل، آل البیت، قم، 3/72.

7. شهید ثانی، روض الجنان؛ طبرسی، جوامع الجامع، مقدمه، 1/62.

8. ر.ك: نجفی، محمد حسن، جواهر الكلام، 42/326؛ اردبیلی، احمد، مجمع الفائدة و البرهان، 11/76؛ بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، 5/300؛ نیز ر.ك: مقالات كنگره اردبیلی، جلد اول.

9. خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، 7/158؛ و 8/177؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، 1/143؛ شهید ثانی، الرعایة، 93؛ عاملی، حسن بن زین الدین، معالم الدین، 176.

10. ر.ك: مجمع البیان، 2/297 ؛ المؤتلف من المختلف، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.

11. ر.ك: حائری، عبدالكریم، درر الفوائد، جامعه مدرسین قم، 55؛ بروجردی، حسین، نهایة الأصول، 61؛ خراسانی، محمدكاظم، كفایة الاصول، 53؛ خویی، ابوالقاسم، اجود التقریرات، 1/51؛ و محاضرات فی اصول الفقه، 1/210؛ رشتی، حبیب الله، بدائع الافكار، 161و….

12. سیوری حلی، التنقیح الرائع، 3/23؛ شهید ثانی، مسالك الافهام، 7/57؛ شیخ طوسی، التبیان، 2/224؛ همو، الخلاف، 4/336؛ همو، المبسوط، 4/243؛ كركی، جامع المقاصد، 12/497؛ الحاوی الكبیر، 9/317؛ ابن قدامه حنبلی، المغنی، 8/132.

13. بیهقی، السنن، 7/198؛ طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، 2/235؛ ترمذی، الجامع الصحیح، 5/200؛ احمد بن حنبل، مسند، 1/297.

14. اسنوی، التمهید، 176؛ سیدمرتضی، الذریعة الی اصول الشریعة، 1/71؛ طبرسی، مجمع البیان، 1/320؛ همو، ترجمه جوامع الجامع، 1/285.

15. ابن منظور، لسان العرب، 14/291؛ طبرسی، مجمع البیان، 1ـ2/240.

16. همان.

17. طبرسی، مجمع البیان، 3ـ4/476و480.

18. همان، 5ـ6/346 و 1/366 (چاپ اسلامیه).

19. همان، 9ـ10/338؛ شهید ثانی، روض الجنان، 18/323.

20. انصاری، ابن هشام، مغنی اللبیب، 2/676 و 681 و 897؛ حاشیه دسوقی، 2/161 و 164 و 305.

21. زمخشری، الكشّاف، 1/406 و 74 ؛ طبرسی، جوامع الجامع،8،66،41 و34(چاپ رحلی).

22. زمخشری، الكشّاف، 3/664 و 294؛ طبرسی، مجمع البیان، 9ـ10/399.

23. طبرسی، مجمع البیان، 9ـ10/133.

24. همان، شیخ انصاری، فرائد الاصول، 1/240؛ شیخ طوسی، العدّة، 1/129؛ الوافیة، 158.

25. سیدمرتضی، الذریعه، 2/528؛ همو، رسائل الشریف المرتضی، 3/309؛ حلّی، ابن ادریس، السرائر، 1/51.

26. شیخ طوسی، العدّة، 1/129.

27. طباطبایی، محمدحسن، المیزان، 3/85؛ همو، قرآن در اسلام، 25.

28. لنكرانی، محمدفاضل، المدخل فی التفسیر، 173.

29. طبرسی، مجمع البیان، 3/27ـ28.

30. فاضل هندی، كشف اللثام، 7/159؛ نراقی، احمد، مستند الشیعة، 16/261؛ انصاری، مرتضی، النكاح، 322؛ طباطبایی، سید علی، ریاض المسائل، 2/88؛ علامه حلی، تذكرة الفقهاء، 2/620؛ فیض كاشانی، الوافی، 12/42؛ طبرسی، جوامع الجامع، 1/6؛ كریمان، حسین، طبرسی و مجمع البیان، 1/244؛ ابن قدامه حنبلی، المغنی، 9/200ـ208.

31. گرجی، ابوالقاسم، مقدمه جوامع الجامع، 1/6.

32. شهید ثانی، الروضة البهیه، 5/165.

33. نراقی، احمد، مستند الشیعه، 16/261.

34. شهید ثانی، الروضة البهیة، 5/165؛ همو، مسالك الأفهام، 7/240و 340 ؛ شیخ انصاری، النكاح، 322.

35. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، 3/27.

36. گرجی، ابوالقاسم، مقدمه جوامع الجامع، 1/6. نیز ر.ك: مقاله آقای رضا مختاری در مجله آینه پژوهش شماره اول، صفحه 25.

37. شهید ثانی، مسالك الأفهام، 7/240؛ همو، الرعایة، 91؛ انصاری، شیخ مرتضی، النكاح، 322ـ321.

38. طبرسی، مجمع البیان، 9ـ10/133.

39. همان، 2/27ـ28.

40. شهید ثانی، مسالك الأفهام، 7/340؛ همو، الروضة البهیة، 5/165.

41. طبرسی، مجمع البیان، 2/27ـ28.

42. همان.

43. همو، جوامع الجامع، 1/246.

44. حرّ عاملی، وسائل الشیعة، 14/280 (اسلامیة) و 20/271(آل البیت)؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، 2/155؛ كلینی، الكافی، 5/439ـ446؛ شیخ طوسی، تهذیب الاحكام، 7/313؛ فیض كاشانی، الصافی، 1/403.

45. حرّ عاملی، وسائل الشیعة، 14/296(اسلامیه).

46. طبرسی، مجمع البیان، 2/28؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، 18/75 (اسلامیة).

47. شیخ طوسی، تهذیب الاحكام، 6/301.

48. حرّ عاملی، وسائل الشیعة، 14/294 (اسلامیه).

49. شیخ طوسی، الاستبصار، 3/199.

50. حرّعاملی، وسائل الشیعة، 14/294(اسلامیه).

51. همان؛ شیخ طوسی، تهذیب الاحكام، 7/315؛ همو، الاستبصار، 3/192.

52. شهید ثانی، مسالك الأفهام، 7/340؛ همو، الروضة البهیة، 5/165.

53. طبرسی، مجمع البیان، 1/265.

54. اردبیلی، احمد، زبدة البیان، 667 (چاپ مرتضوی).

55. غایة المرام، 4/402.

56. نجفی، محمدحسن، جواهر الكلام، 42/288؛ خوئی، ابوالقـاسم، مبـانی تكملة المنهـاج، 2/128.

57. طبرسی، مجمع البیان، ذیل آیه 20 بقره.

58. طبرسی، مجمع البیان، 7ـ8/536.

59. همان.

60. همان، 3ـ4/613.

61. همان، 3ـ4/678.

62. همان، 1ـ2/572.

63. همان، 7ـ8/580.

64. همان، 9ـ10/538.

65. همان، 7ـ8/578.

66. همان، 3ـ4/721.

67. همان، 3ـ4/750.

68. همان، 3/392.

69. همو، جوامع الجامع، 2/587.

70. شهید ثانی، روض الجنان، 11/141.

71. طبرسی ، مجمع البیان، 5ـ6/322، 382،397، 443،475،532،542 و 5ـ6/8،10، 14، 17،25، 53،67،76، 81، 139، 166.

72. همان، 5ـ6/382، 388، 320 ، 7ـ8/538،585.

73. همان، 5ـ6/183.

74. همان، 1/85؛ 3/38 (اسلامیة)؛ همو، جوامع الجامع 1/252؛ فاضل مقداد، اللوامع الالهیة، 443؛ كلینی، اصول الكافی، 2/276؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، 2/175 و….

75. یزدی، محمدكاظم، العروة الوثقی، 1/630؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، 15/315 و 229(آل البیت)؛ صدوق، علل الشرائع، 532؛ همو، معانی الأخبار، 412؛ شیخ كلینی، اصول الكافی، 2/213و 211.

76. همان منابع.

77. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، 3ـ4/61.

78. شبّر، عبدالله، حق الیقین، 201؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، 5/362؛ تبریزی، محمدعلی، ریحانة الأدب، 4/36؛ عاملی، محسن امین، اعیان الشیعة، 8/400.

79. حرّ عاملی، وسائل الشیعة، 11/247، 245، 268، 263.

80. شبّر، عبدالله، حقّ الیقین، 201.

81. حرّ عاملی، وسائل الشیعة، 11/245 تا 268.

82. سید مرتضی، تنزیه الانبیاء، 2.

83. سبحانی، جعفر، الإلهیات، 3/156 و 192.

84. نراقی، احمد، مستند الشیعة، 7/97؛ تستری، محمد تقی، قاموس الرجال، جلد 13، خاتمه؛ طبرسی، مجمع البیان، 2/317 و 7/317.

85. طوسی، نصیرالدین، كشف المراد، 217.

86. صحیح بخاری، 2/86؛ صحیح مسلم، 1/44، 573 و….

87. شیخ مفید، الرسالة السعدیة، 76؛ علامه حلی، تذكرة الفقهاء، 3/309؛ همو، منتهی المطلب، 5/281؛ همو، 274؛ همو، نهج المسترشدین، 59؛ مجلسی، بحارالانوار، 17/97ـ129؛ تستری، نورالله، احقاق الحق، 2/199؛ سبحانی، جعفر، الالهیات، 3/189 و….

88. شیهد اول، ذكری الشیعة، 134.

89. طبرسی، مجمع البیان، 2/317، 7/317.

90. همان، 1/180؛ 1ـ2/345 (ناصرخسرو)؛ نیز ر.ك: طباطبایی، المیزان، 12/108؛ معرفت، محمدهادی، التمهید،2/270؛ خویی، ابو القاسم، البیان، 286.

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: شنبه 09 خرداد 1394 ساعت: 14:55 منتشر شده است
برچسب ها : ویژگیهای برجسته مجمع البیان,متفرّدات طبرسی,دیدگاه های ویژه اصولی,

مجمع البیان به عنوان یكی از تفاسیر مهم و متقن شیعه، از نظر چگونگی طرح مباحث در گروه تفاسیر جامع قراردارد، زیرا در حوزه های گوناگون و متنوع وارد شده و به موضوعات مختلف پرداخته است. یكی از زمینه های بحث در تفسیر مجمع البیان حوزه كلام و مسائل كلامی است كه از حوزه های بسیار مهم و مطرح در این تفسیر بوده و مرحوم طبرسی توجه خاصی به آن داشته است. در این نوشتار می كوشیم به صورت فشرده و گذرا از دو زاویه كمیت و كیفیت به دیدگاه ها و رویكردهای كلامی طبرسی در مجمع البیان بپردازیم.

نگاه به چند و چون آرا، گذشته از آن كه ما را با فضا و جو حاكم بر مسائل كلامی عصر طبرسی آشنا می سازد، مجموعه ای غنی از استدلالها، مفاهیم و زیرساخت های قرآنی مسائل كلام فراهم می سازد تا در پی شناخت خاستگاه ها یا زمینه های قرآنی مباحث كلام نیز از آن بهره جوییم.

همچنین نگاه به چگونگی طرح مباحث كلامی، نقاط قوت و ضعف و نیز ابتكارات و آراء ویژه طبرسی را آشكار می سازد.

موضوعات كلامی در مجمع البیان گرچه بیشتر كوتاه و فشرده مطرح شده است، اما تقریباً تمام موضوعات كلامی را در برمی گیرد. در یك بررسی اجمالی از مجلدات مجمع البیان در حدود 335 مورد بحث كلامی به دست آمد كه برخی در یك سطر و بعضی دیگر چنـد سطر

تا نصف صفحه می باشد. در این مجموعه مباحث از مسائل خداشناسی تا نبوت، امامت، معاد و… به چشم می خورد. البته اینها تنها آرا و نظریاتی است كه به طور مستقیم مطرح و از سوی طبرسی پذیرفته یا نقد شده است، اما دیدگاه هایی كه به صورت ناگفته اعمال شده؛ مانند توجیه صفات خبری از قبیل یدالله، وجه الله، فوقیت الهی و… و یا نظریاتی كه مبنای یك اشكال قرار گرفته، اما جداگانه مورد بحث قرار نگرفته است؛ مانند واسطه نبودن میان وجود و عدم كه طبرسی به عنوان مبنای اشكال برای نفی زمانهای سه گانه مطرح كرده و سپس پاسخ داده است،1 و همچنین آرایی كه از دیگران بدون نفی یا اثبات و تنها به عنوان یك رأی نقل شده است؛ مانند این عبارت:

«قال القاضی قوله "لایصلیها إلاّ الأشقی الّذی كذّب و تولّی"، لایدلّ علی أنّه تعالی لایدخل النار إلاّ الكافر، علی ما یقوله الخوارج و بعض المرجئة.»2

قاضی گفته است كه سخن خداوند كه فرمود: «لایصلیها إلاّ الأشقی الّذی كذّب و تولّی» دلالت بر این نمی كند كه خداوند جز كافر كسی دیگر را در داخل جهنم نمی كند؛ چنان كه خوارج و برخی مرجئه معتقدند.

این گونه از آرا و نظریات در این شمارش منظور شده است و گرنه حجم دیدگاه ها بیشتر از آنچه یاد شد، می بود. در پایان این نوشتار عناوین مباحث همراه با ارجاعات خواهد آمد كه ممكن است با عنوانهای ارائه شده در كتابهای كلامی همسانی نداشته باشد، باشد كه برای كسانی كه در جست وجوی دیدگاه های كلامی طبرسی و همچنین خاستگاه های قرآنی موضوعات كلامی هستند سودمند افتد.

---

1. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، 3ـ4/373.

2. همان، 9ـ10/761.

3. همان، 5 ـ6/313.

4. همان، 3ـ4/165.

5. همان، 7ـ8/162.

6. همان، 3ـ4/470.

7. همان، 3ـ4/627.

8. طباطبایی، محمدحسین، المیزان،2/167.

9. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، 1ـ2/552.

10. همان، 1ـ2/721.

11. ر.ك: همان، ج 1ـ2/355 ؛ ج 5ـ6/100 ؛ ج 7ـ8/546 و 490.

12. همان، 1ـ2/122.

13. همان و 1ـ2/205،212؛ 3ـ4/353.

14. همان، 1ـ2/205 و 212 و ج 3ـ4/353.

15. همان، 1ـ2/192.

16. همان، 1ـ2/304.

17. همان، 9ـ10/238.

18. همان، 1ـ2/715.

19. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، 18/328.

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: شنبه 09 خرداد 1394 ساعت: 14:52 منتشر شده است
برچسب ها : چگونگی طرح مباحث كلامی,الف. توحید (ذات، صفات، افعال),ج. معاد,

«مجمع البیان فی تفسیر القرآن» نام تفسیر بلند آوازه و مهم ترین و جامع ترین تفسیر ازمیان دو یا سه تفسیری است كه شیخ امین الدین ابوعلی فضل بن حسن طبرسی مشهدی (468 ـ 548 هـ.ق) نگاشته است. شیخ طبرسی این تفسیر ارزشمند را در سال 536 هجری قمری به پایان رسانده است.

قرن ششم هجری آغاز رویكرد نوین به تفسیر قرآن و پیدایش اسلوب و سبك تفسیرگری تحلیلی، ادبی، بلاغی و نگرش استنباط گرانه به قرآن و قرآن پژوهی است. چه در همین برهه تاریخی است كه تفسیر گران سنگ «الكشاف عن حقایق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل» به كوشش جارالله محمود بن عمر زمخشری (درگذشته به سال 528 قمری) تدوین گردید. در حوزه قرآن پژوهی شیعی نیز تفسیر مجمع البیان شیخ طبرسی با نگاهی جامع تر و مزایای افزون تر نسبت به كشاف زمخشری و سایر تفسیرهای پدید آمده تا آن زمان، در همین دوره به تحریر درآمد و دانش تفسیر قرآن به ویژه از منظر شیعی را تعالی و ارتقای افزون بخشید.

طبرسی در آن هنگام كه دامان همت بر كمر بست تا مجمع البیان را بنگارد به سترگی و دشواری كار خویش و نیز ناتمامی و كاستیهای روش تفسیری پیشینیان اصحاب تفسیر به ویژه در بخش تفسیرگری شیعی وقوف كـامل داشت

و برآن بود كه: «بی گمان اندیشمندانی از پیشینیان و پسینیان در دانش تفسیر قرآن غور و تحقیق كرده اند… اما اصحاب ما (امامیه) در زمینه تفسیر اثری (جامع) تدوین نكرده اند، جز اینكه روایات تفسیری را كه در دست داشتند در مجموعه های مختصری گرد آورنده اند؛ بی آن كه به تبیین و بسط معانی قرآن و كشف رموز و اسرار آن بپردازند».

درباور طبرسی تفسیر «التبیان فی تفسیر القرآن» نوشته شیخ الطائفة ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (385 ـ 460 هـ) تنها تفسیر شیعی است كه پیش از وی از اسلوب تفسیر مأثور و نقلی گذر كرده و طرح نو در عرصه قرآن پژوهی درافكنده بود؛ زیرا تفسیر تبیان به حقیقت در بخش معانی قرآن، اسرار بدیعی را در برگرفته و در حوزه الفاظ، فراخنای وسیعی از واژگان را در آغوش كشیده است، و به گردآوری بدون تبیین و نظم و سامان دهی بدون تحقیق بسنده نكرده است.1

مجموعه این شاخصه ها و بایستگی ها سبب شده تا طبرسی تفسیر تبیان را الگوی تفسیری خویش قرار دهد و چنین بنگارد:

«او (مرحوم شیخ طوسی) پیش كسوتی است كه من از پرتو نور او بهره می جویم و گام بر جای گام او می نهم.»2

با این حال طبرسی، تفسیر تبیان شیخ الطائفه را پیراسته از كاستی نمی داند. در آمیختن غثّ و سمین، خالص و ناخالص در اعراب و نحو، جدا نكردن سره از ناسره، به كارگیری ادبیات نارسا به مقصود و اخلال در نظم و ترتیب،3 از جمله كاستیهایی است كه تفسیر تبیان از منظر طبرسی بدانها دچار است.

بر پایه همین نگاه آسیب شناسانه به قرآن پژوهی معاصر و پیش از زمان خود، طبرسی بر آن شد تا تفسیری برای قرآن بنگارد كه از این آلایشها و كاستیها پیراسته باشد. از این رهگذر تدوین تفسیر مجمع البیان را در دست گرفت كه نقطه پیوند اسلوب قدیم و جدید و پایان دهنده یك آغاز (تفسیر نقلی) و آغاز گر یك پایان (تفسیر تحلیلی، عقلی، ادبی و…) و در شمار اندك تفسیرهای متمایز و برجسته ای است كه دارای اسلوب، متد و سبك و سیاق منسجم، عالمانه و درخور اعتنا می باشد؛ اسلوب و روشی كه گذشت زمان قدر و منزلت آن را فرونكاسته و قرآن پژوهی معاصر، با آن كه بر پشته ای از تجربه و میراث فكری تفسیری ایستاده است در رهیافت های تفسیری و فهم معارف قرآنی از آن بی نیاز نیست.

---

1.طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، مكتبة العلمیة الاسلامیة، تهران، بی تا، 1ـ2، مقدمه،10.

2. همان.

3. همان.

4. طباطبائی، سیدمحمدحسین، قرآن در اسلام، دارالكتب الاسلامیة، تهران، 1350،50.

5. همان.

6. ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1396ـ1976، 2/140ـ100.

7. طبرسی، فضل بن حسن،مجمع البیان فی تفسیر القرآن، 1ـ2/10.

8. همان، 1ـ2/13.

9. همان.

10. همان.

11.« بلسان عربی مبین» (شعراء/194).

12. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، 1ـ2/13.

13. همان.

14. همان، 1ـ2/9.

15. همان.

16. همان، 1ـ2/13.

17. همان، 7ـ8/141.

18. ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، 2/140.

19. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، 7ـ8/141.

20. همان، 1ـ2/14 و 5ـ6/82 و 7ـ8/126.

21. همان، 1ـ2/15.

22.همان، 1ـ2/405.

23. همان، 1ـ2/388.

24. همان، 1ـ2/264.

25. همان، 9ـ10/280.

26. همان.

27. همان.

28. همان، 1ـ2/10.

29. همان، 5ـ6/76.

30. همان.

31. محقق، محمدباقر، شأن نزول آیات، انتشارات اسلامی تهران، 1364هـ.ش، 46.

32. همان، مقدمه، شناختن شأن نزول.

33. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، فی تفسیر القرآن، 9ـ10/278.

34. علی فصیحی، «اسباب نزول در تفسیر مجمع البیان»، فصلنامه پژوهشهای قرآنی، شماره اول، بهار 1374 هـ.ش، 205.

35. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، 3ـ4/15.

36. همان، 5ـ6/82.

37. همان، 7ـ8/126.

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: شنبه 09 خرداد 1394 ساعت: 14:48 منتشر شده است
برچسب ها : گرایش تفسیری مجمع البیان,1. فهم پذیری قرآن,2. گستره معنایی قرآن,

توجه به ارتباط آیات ومجموعه نگری در تفسیر قرآن، فوائد و نتائج ارزنده ای را در بردارد و می تواند افق جدیدی در درك و دریافت معانی قرآن و جلوه های تازه ای از اعجاز آن را به نمایش گذارد و بسیاری از شبهات را پاسخ گفته دیگری در مباحث علوم قرآنی بگشاید. مهم ترین پیامدها و كاركردهای بررسی جامع گرایانه سوره های قرآن عبارتند از:

مهم ترین دلایلی كه می توان برای اثبات نظریه وحدت غرض سوره اقامه نمود عبارتند از:

این سوره رسول خدا را به دنبال تهمتهای ناروایی كه مشركان به وی زده بودند و او را دیوانه خوانده بودند تسلیت داده و ضمن دعوت او به صبر، برناكامی و شكست مشركان در دنیا و خواری و ذلت آنها در آخرت تأكید می كند. و در یك جمله «بیان ناكامی تهمت زنندگان به پیامبر» محور اصلی و مركز ثقل سوره مباركه قلم است. كه از این طریق پیروزی نهایی حق بر باطل نشان داده شود.

---

1. حجازی، محمد محمد، الوحدة الموضوعیة فی القرآن الكریم، مصر، دارالكتب الحدیثة، 1970م، 14 (به نقل از فرید وجدی).

2. درّاز، محمد عبدالله، المدخل الی القرآن الكریم، كویت، دارالقلم، 1971م، 121.

3. سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ترجمه مهدی حائری قزوینی، تهران، انتشارات امیركبیر، 2 / 342.

4. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، 1 / 14.

5. معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، قم، نشر التمهید، 407.

6. مدنی، محمد، المجتمع الاسلامی كما تنظمه سورة النساء، مصر، 1991م، 5.

7. شحاته، عبدالله محمود، اهداف و مقاصد سوره های قرآن كریم، 27.

8. قطب، سید، آفرینش هنری در قرآن، ترجمه محمدمهدی فولادوند،95.

9. همو؛ فی ظلال القرآن، ترجمه، 1/53.

10. فقهی زاده، عبدالهادی، پژوهشی در نظم قرآن، تهران، جهاد دانشگاهی، 1374، 144.

11. آربری؛ سهلانی، محمدجواد، كاربرد روش سیستم ها… به ضمیمه تفسیر قرآن، 48.

12. رژی بلاشر، در آستانه قرآن، ترجمه دكتر محمود رامیار، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 216.

13. گلدزیهر، درسهایی درباره اسلام، 66 ـ 69.

14. شحاته، عبدالله محمود، اهداف و مقاصد سوره های قرآن كریم، 28.

15. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، 18/8 و 9.

16. واحدی، اسباب النزول، 4.

17. امام خمینی، روح الله، چهل حدیث، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 547.

18. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، 1/17.

19. بی آزار شیرازی، عبدالكریم، قرآن ناطق، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 377.

20. سیوطی، جلال الدین، ترجمه الاتقان، 2/342 ـ 341.

21. زركشی نیز می نویسد: «معرفة المناسبات بین الآیات مبنی علی أن ترتیب السور توقیفی، و هو الراجح»، البرهان فی علوم القرآن، 1/133.

22. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، 1/17.

23. معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، 406.

24. سوره های نمل/1، نساء/174، جاثیه/20، یوسف/3، آل عمران/138.

25. نهج البلاغه، خطبه 131.

26. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، 3/76.

27. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، 6/94.

28. بحرانی، هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالهادی، 1/19.

29. نصیریان، یدالله، علوم بلاغت و اعجاز قرآن، تهران، سمت، 1378ش، 7.

30. فرید وجدی، محمد، المصحف المیسر، 69 و 70، با تلخیص.

31. شحاته، عبدالله محمود، اهداف و مقاصد سوره ها، 4/28.

32. فقهی زاده، عبدالهادی، پژوهشی در نظم قرآن، 144.

33. شوكانی، محمد بن علی، فتح القدیر، قاهره، دارالحدیث، 1413، 1/106.

34. سیوطی، الاتقان(ترجمه)، 2/342.

35. گرامی، محمدعلی، درباره شناخت قرآن، قم، شفق، 24 و 25.

36. سیوطی، الاتقان (ترجمه)، 2/342.

37. شوكانی، فتح القدیر، 1/72.

38. الخطیب، عبدالكریم، التفسیر القرآنی للقرآن، دارالكتب العربی، مصر، 1370، 15/1320.

39. طائی، كمال الدین، موجز التبیان فی مباحث القرآن، 157.

40. سیوطی، جلال الدین، الاتقان، 2/345.

41. شوكانی، محمد بن علی، فتح القدیر، 1/72.

42. مقدمه تفسیر المصحف المفسّر، 69.

43. مكارم شیرازی، ناصر، قرآن و آخرین پیامبر، 308.

44. همامی، دكتر عباس، چهره زیبای قرآن، اصفهان، بصائر، 1377، 39 و 40.

45. بقاعی، نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور، 1/18.

46. فضل حسن، عباس، قضایا قرآنیة، 39.

47. زركشی، البرهان، 1/270.

48. بقاعی، نظم الدرر، 1/19.

49. طباطبایی، المیزان، 14/98.

50. همان، ذیل سوره توبه.

51. همان، ذیل سوره عنكبوت.

52. سیوطی، الاتقان، 2/412، نوع 80.

53. بسیاری از روایات شأن نزول ضعیف و مجعول هستند. این مطلب مورد اذعان دانشمندان عامه و خاصه می باشد. ا نگیزه های فرقه ای و سیاسی بسیاری موجب شده تا در سده اول اسلام روایاتی به عنوان شأن نزول جعل شود. همین امر موجب صدور روایات متناقض به عنوان شأن نزول ذیل یك آیه شده است. علامه طباطبایی معتقد است بسیاری از راویان روایات اسباب النزول در محل، حضور نداشته اند، بلكه قصه ای شنیده اند و آن را به آیه ای ارتباط داده اند و سپس همان به عنوان شأن نزول معروف شده است. شیوع نقل به معنی، راه یابی اسرائیلیات در روایات، تعمد منافقان در جعل شأن نزول موجب شده است كه حتی در اعتبار روایات صحیح السند نیز خدشه وارد نماید، زیرا در آنها نیز احتمال اعمال نظر و دست كاری وجود دارد. علامه تنها روایاتی را می پذیرد كه متواتر یا قطعی الصدور باشد و با قرآن مخالفتی نداشته باشد. به این ترتیب گرچه مقدار زیادی از اسباب نزول سقوط می كند ولی آنچه باقی می ماند كسب اعتبار می كند (قرآن در اسلام،176 ـ 173).

54. ظاهراً ابن تیمیه همان كسی است كه كتابی به نام «مقدمة فی اصول التفسیر» را به وی نسبت می دهند و نام او فخرالدین محمد بن خضربن محمد خضر بن علی ابن تیمیه حرّانی حنبلی(542 ـ 622هـ) می باشد و با ابن تیمیه معروف (661 ـ 728هـ) كه داعیه اصلاح دین را در سر داشت و كتاب «منهاج السنة» را نگاشته متفاوت است.

55. حجتی، محمدباقر، اسباب النزول، 83.

56. همان، 87.

57. بازرگان، عبدالعلی، نظم قرآن، 1/9.

58. كلمه شریفه «الله» 2698بار و «ربّ» 152 بار تنها و 817 بار به صورت مضاف به كار رفته است.

59. بازرگان، عبدالعلی، نظم قرآن، 1/338.

60. همان، 1/344.

61. مرحوم طبرسی در مجمع البیان، 18 قول درباره حروف مقطعه ذكر كرده است.

62. طباطبایی، المیزان، 18/11.

63. بقاعی،نظم الدرر، 1/14.

64. شحاته، عبدالله محمود، اهداف و مقاصد سوره ها، 92.

65. میدانی، عبدالرحمن حسن بن حبنكة، قواعد التدبّر الأمثل لكتاب الله عزوجل، 31ـ39.

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: شنبه 09 خرداد 1394 ساعت: 14:44 منتشر شده است
برچسب ها : درآمدی بر تفسیر ساختاری قرآن,1. مدخل,2. مفهوم «وحدت غرض سوره ها»,3. پیامدها وكاركردهای كشف اهداف سوره ها,