تحقیق رایگان سایت علمی و پژوهشی آسمان , تحقیقات دانش آموزی ، فرهنگیان و دانشجویان ، اقدام پژوهی ، گزارش تخصصی

اختلالات تفکر

تفکر عبارتست از جریان معطوف به هدف عقاید، رمزها و تداعی ها که در مواجهه با یک مسئله آغاز و به نتیجه ای متکی به واقعیت منتهی می گردد. با توجه به این تعریف انتظار اینست که اختلالات تفکر شامل اختلال در یک یا همه موارد از ویژگی های تفکر باشد.

انواع اختلالات تفکر :

الف – اختلال جریان فکر : منظور از جریان فکر سنجش سرعت و تداوم تفکر می باشد، مواردی از انواع اختلالات جریان فکر را می توان به شرح زیر نام برد:

1. تفکر سریع                 6. رفتار کلامی کلیشه ای                    11. تفکر سحرآمیز

2. پرش افکار                7.  تفکر بی ربط                                12. تفکر فلسفی

3. کندی فکر                 8. تداعی صوتی                                 13. واژه سازی

4. حاشیه پردازی             9. انسداد یا وقفه فکر                         14. تفکر مماسی

5. تکرار(درجازدن)          10. تفکر پارالوژیک

ب – اختلال فرم فکر : این اختلال را اختلال تفکر انتزاعی یا تصوری نیز نامیده اند. در این قسمت ما از انتزاعی بودن یا غیر انتزاعی بودن فکر صحبت می کنیم. از ویژگی های تفکر انتزاعی اینست که شخص بتواند به طور اردی مسیر افکار خود را از یک وجه موقعیتی خاص به وجهی دیگر تغییر بدهد، هم چنین وجوه مختلف را همزمان در ذهن ظاهر نماید، نکات اساسی یک موضوع را با هم در نظر بگیرد و از نمادها استفاده کند.  اما در حالات غیر انتزاعی یا تفکر خشک فرد قادر به قدرت تعمیم نمی باشد و آن را تفکر ذاتی یا واقعی نیز می نامند.این اختلال بیشتر در بیماران اسکیزوفرنی دیده می شود.

اشنایدر برای اختلال فرم فکر پنج خصوصیت ذکر کرده است.

1.     خروج از خط: فکر اصلی به فکر معینی تبدیل می شود.

2.     جانشین سازی: فکر معین جانشین فکر اصلی می شود.

3.     ترکیب: ترکیب اجزای ناهمگون فکر.

4.     بی ربط گویی: ترکیب مختل اجزا تشکیل دهنده یک فکر مرکب.

5.     حذف: کنار گذاشتن بی معنی یک فکر یا قسمتی از آن.

بهترین و ساده ترین روش برای تشخیص اختلال فرم فکر، یعنی اینکه مشخص کنیم فکر بیمار انتزاعی یا غیر انتزاعی است پرسیدن معنای یک ضرب المثل است.

ج – اختلال در مالکیت فکر: به طور طبیعی هر فردی تفکر خود را متعلق به خود می داند هم چنین خو را کنترل کننده تفکرش احساس می کند. اما در بعضی از بیماریهای روانی فرد احساس می کند فکرش مربوط به خودش نیست یا اینکه فکر او را کنترل می کنند مانند کنترل افزوده در مانیک.

یکی از شایع ترین موارد عدم کنترل در فکر شخص افکار وسواسی است. که بدون اختیار و با اجبار افکار در ذهن شخص تکرار می گردد . بیمار وسواس افکار وسواسی را بیگانه و خارج از خود نمی داند. اما در بعضی از بیماریها مثل اسکیزوفرن فرد احساس می کند که افکارش تحت کنترل یک عامل خارجی است یا اینکه دیگران در افکار وی سهیم هستند. چند مثال از هذیان های نفوذ بدین شرح می باشند :

1.     هذیان کاشته شدن فکر                                  8. توهمات جسمی

2.     هذیان انتشار فکر                                         9 . درک هذیانی

3.     هذیان پژواک فکر                                        10. خلق هذیانی

4.     هذیان دزدیده شدن فکر                               11. ساخته پنداری

5.     شنیدن افکار خود با صدای بلند

6.     جر و بحث راجع به بیمار به عنوان سوم شخص

7.     صداهای توهمی به صورت اشارات مستمر(خودت را بکش)

د: اختلال محتوای فکر: هدف از بررسی محتوای فکر سنجش عقاید بیمار است. انچه در زمینه محتوای فکر مورد توجه قرار می گیرد هذیانها می باشد، یعنی برای اینکه بدانیم بیمار از نظر محتوای فکر دچار اختلال است یا نه، در ذهن شخص به دنبال هذیان ها می گردیم. لذا باید در قسمت محتوای فکر مشخص کنیم که محتوای فکر بیمار هذیانی یا غیر هذیانی می باشد. هذیان باور غلط و ثابتی است که با قدرت های شناختی بیمار در زمان سلامتی و سایر اعضای جامعه هماهنگی نداشته و با منطق نیز قابل اصلاح نمی باشد. هذیانها انواع مختلفی دارند که در 3 گروه جای می گیرند :

1.     هذیان ظلم و ستم

2.     هذیان بزرگ منشی

3.     هذیان افسردگی

نکته ای که در اینجا باید مورد توجه قرار بگیرد تفاوت بین هذیان و عقاید بیش بها داده شده است. اولا عقاید بیش بها داده شده هم در افراد سالم و هم در بیماران مشاهده می شود در صورتی که هذیان فقط در بیماران روان پریش مشاهده می گردد. دوما در عقاید بیش بها داده شده، اعتقاد فرد حتمی نیست بنابراین با منطق و استدلال قابل اصلاح و تغییر پذیر می باشد، در صورتی که در هذیان چنین نیست.

Thought disorder اختلال در تفکر                

دربررسی و ارزیابی وضعیت روانی بیماران اسکیزوفرنی گاهی تفکر انان شکل هذیان به خود  می گیردبه

عبارت دیگر در اسکیزوفرنی هذیان مربوط به اختلال  در تفکر بیمار محسوب می شود  که عبارت از یک

عقیده  باطلی است که با منطق قابل اصلاح  نبوده واعضاء  دیگر گروهی که  فرد  متعلق به ان است در ان

عقیده شریک نیستند برای شناسایی بیشتر اختلال در تفکربیماران اسکیزوفرنی چند نمونه از اختلالات فکر

در این بیماران را شرح میدهیم :

Incoherence  گسستگی یا بی ربط گویی:                                                                                                                                                                                                  

 این نوع گفتارغیر قابل درک است و فهم ان برای دیگران غیر ممکن است چون بین کلمات و جملات ارتباط

معنا داری وجود ندارد مثلا بیماریکه پرسیده شد چه احساسی داری ؟ گفت درخت پایین شهر اینجا نیست که

تاثیر زیادی داشته باشد.

 Loosening of associationواپاشی تداعیها                                                                          

 جریان افکاری که مبهم،نا متمرکز،وغیر منطقی است مثلا از بیماری پرسیده شد چه احساسی دارد ؟گفت

من امروز خیلی خوبمفهر چند که فکر نمی کنم به اندازه کافی خوبی در جهان باشد .

Illogical thinking                                                                                   تفکر غیر منطقی:

تفکری که با تضادها ونتیجه گیریها ی اشتباه مشخص میشود وکل سیستم شناختی فرد را توصیف می کند و

افرادی که غیر منطقی فکر می کنند معمولا نمی توانند درک کنند که دیگران انها را غیر منطقی بر داشت

می کنند مثلا بیماری که شیر دوست دارد فکر می کند باید تا اندازهای گربه باشد چون می داند که گربه ها

شیر زیاد دوست دارند.                

 Neologismواژه تراشی:                                                                                                

بیمار کلمات جدیدی را ابداع می کند،یا کلماتی که بیمار معانی شخصی جدیدی به ان داده است را تحریف

کند مثلا زنی در خیالپردازی به ادم کشی می گوید :من نمی توانم این افکار تپانچه ای قتلانه  را تحمل  کنم

Poverty of contant of speechنارسایی محتوای گفتار:                                                        

گفتاری که اطلاعات خیلی کمی را انتقال می دهد زیراسخنگومبهم،بیش انتزاعی،بیش عینی،یا یکنواخت

است وقتی از بیمار می پرسند چه احساسی داری می گوید :میتوانم بگویم خوبم و خوب نیستم اما بهتر است

بگویم مثل سنجابی هستم که روی یک تکه اهن زنگ زده نشسته است.

 Blockingانسداد فکر:                                                                                                       

در این حالت در زمان صحبت کردن فکری را گم میکند ومدتی سکوت می کند چندثانیه تا چند دقیقه طول

می کشد.

Circumstantialityحاشیه پردازی :                                                                                    

 در این حالت بیمار با توضیح جزییات نامربوط و غیر ضروری که منجر به دور افتادن از موضوع اصلی

میگرددمشخص است مثلا اگر از بیمار در باره شغلش سوالی  پرسیده  شود  سابقه 15  سا له کار خود  را

توضیح می دهد که بسیار کسل کننده است حاشیه پردازی را تفکر لا بیرنتی هم می گویند.

Tangentialityتفکرانحرافی:                                                                                              

این حالت بیمار از اصل مطلب  منحرف می شود و به موضوع اصلی هم بر نمی گردد  مثلا زمانی که  از

زنی پرسیده شدچه مدت است که افسرده شده است او شروع کرد در  باره خلق غمگین و اندوهگینش و  در

اخر هم از اوضاع نا مناسب رسیدگی شکایت کرد.

Canfabulationافسانه بافی :                                                                                              

دراینجا بیمار به  ساختن واقعیتها و رویدادها  برای پر کردن جاهای خالی  در حافظه  می پردازد که  اینها

دروغهای هوشیار نیستند بلکه تلاشی هستند برای پاسخ دادن به سوالات  وجوابهایی که نزدیک  به واقعیت

است مثلا اگر از بیمار پرسیده شود صبحانه چه چیز خورده است او می گوید که  بلغور با جو با عسل ،در

اینجا بجای جواب اصلی صبحانه ای که در منزل می خورده را می گوید.

Echolaliaپژواک گویی:                                                                                                  

  دراینجا بیمار مدام با  تکرار و منعکس کردن کلمات یا عبارتها  ،بطوری که انگار فرد  ادا در می اورد

یا کنایه میزندمثلا وقتی دوستش از بیمار پرسید ساعت چند است  گفت ساعت ساعت ساعت ساعت .

Flight of ideasپرش افکار:                                                                                             

گفتار سریعی که اگر چه معمولا قابل فهم استاما با شتاب ،تغیرناگهانی موضوع،وبازی با کلمات  مشخص

میشود مثلا بیمار می گوید من باید سر کار بروم همین الان میروم باید کمی پول پیدا کنم بچه ها نیاز دارند

خیلی گران شده من نیاز دارم من به مقداری پول نیاز دارم.

 Pressure of speechفشار تکلم:                                                                                       

تکلم بیمار بقدری سریع وبر انگیخته استکه انگار فرد در درون خود  مجبور به بیان سیلی از تک  گویی

بدون توقف است  در واقع  انفجاری  صحبت  مکنند  مثلا بیمار  وسط  جمله مکثی می کند  ، نفس  بلندی

میکشد بعد باقی جمله را به جمله بعدی وصل می کند و مجال تداخل را از شنونده می گیرد.

 Perseverationدرجاماندگی:                                                                                            

به تکرار فکر،کلمه،یا صدایی یکسان می گویند مثلا زنی می گوید باید لباس بپوشم ،باید لباس بپوشم لباس

هایم،لباسهایم باید لباس بگوشم و....

  تفکر، جریان هدفدار عقاید، نمادها و تداعی­ها که در مقابل یک مساله یا کار شروع شده و به نتیجه­­ای واقع‌گرایانه منتج می­شود. توالی منطقی این جریان حاکی از طبیعی بودن تفکر است. انحراف‌­های گاه به گاه از منطق که لغزش‌های فرویدی نیز خوانده می‌شود، جزئی از تفکر نرمال خوانده می‌شود.[1] اختلال در تفکر به سه بخش تقسیم می­شود که عبارتند از:

یک. اختلال کلی در فرم یا فرآیند تفکر که شامل اختلالات زیر است:[2]

الف. اختلال روانی: سندرم رفتاری یا روانی با اهمیت بالینی، همراه با ناراحتی یا ناتوانی که واکنش قابل انتظار در مقابل حادثه­ای خاص نباشد.

ب. روان‌پریشی: ناتوانی برای تفکیک واقعیت از خیالات، اختلال سنجش واقعیت و خلق واقعیت جدید در مقایسه با نوروز[3].

ج. سنجش واقعیت[4]: قضاوت و ارزیابی عینی دنیای خارج از خود.

د. اختلال تفکر صوری[5]: اختلال در فرم تفکر تا محتوای آن. تفکری که با واژه‌سازی و ساختار غیرمنطقی همراه است و فرآیند تفکر مختل است.

ه. تفکر غیرمنطقی[6]: تفکر، حاوی نتیجه­گیری­های اشتباه یا تناقض­های درونی است. وقتی این طرز تفکر بروز کرده و ناشی از ارزش­های فرهنگی و نقص­های هوشی نباشد، بیمارگونه است.

و. تفکر کاذب[7]: فعالیت ذهنی ناهماهنگ با منطق و تجربه. به این نوع تفکر، واقع‌گریزی در تفکر می‌گویند.

ز. تفکر اوتیستیک[8]: تفکری که امیال درونی را اقناع کرده ولی با واقعیت هماهنگ نیست.

ح. تفکر سحرآمیز[9]: نوعی تفکر کاذب که در آن، افکار و کلمات دارای نیرو فرض می­شوند.

ط. تفکر فرآیند اولیه[10]: اصطلاح کلی برای تفکری که کاذب، غیرمنطقی و سحرآمیز است. به‌طور طبیعی در رویا و به صورت بیمارگونه در سایکوز مشاهده می­شود.

ی. بینش هیجانی[11]: سطح عمیق از فهم و آگاهی که ممکن است به تغییرات مثبت در شخصیت فرد منجر شود.

دو. اختلالات خاص در فرم تفکر که شامل اختلالات زیر است:

الف. واژه‌سازی[12]: ساختن واژه­های جدید توسط بیمار، معمولا با ترکیب سیلاب‌های سایر کلمات، اغلب در اسکیزوفرن مشاهده می­شود.

ب. سالاد کلمات[13]: ترکیب نامربوط کلمات و عبارات.

ج. حاشیه‌پردازی[14]: گفتار غیرمستقیمی که با تاخیر در ادای مطلب همراه است. شخص، بالاخره از مبداء به مقصد مورد نظر می­رسد و با اضافه کردن مفرط جزئیات و اشارات داخل پرانتز مشخص می­شود.

د. تفکر مماسی[15]: ناتوانی در داشتن تداعی­های هدفدار در تفکر که در آن سخنگو هرگز به مقصد نمی­رسد.

ه. بی‌ربطی[16]: افکاری که عموما قابل فهم نیست. در کنار هم بودن افکار و کلمات بدون هیچ ارتباط گرامری یا منطقی که منجر به آشفتگی می­شود.

و. درجازدن[17]: تداوم پاسخ به محرک قبلی، بعد از آنکه محرک جدید ارائه شده است.

ز. وراجی[18]: تکرار بی‌معنی کلمات یا عبارات خاص.

ح. پژواک کلام[19]: تکرار کلمات یا عبارات یک شخص توسط شخص دیگر.

ط. ادغام[20]: ترکیب مفاهیم متفاوت به شکل واحد.

ی. پاسخ نامربوط[21]: پاسخی که با سوال هماهنگی ندارد.

ک. خروج از خط[22]: انحراف تدریجی یا ناگهانی در رشته افکار بدون انسداد.

ل. شل شدن تداعی‌ها[23]: جریان افکار که در آن، فکر به طریقی کاملا نامربوط از موضوعی به موضوع دیگر منحرف می­شود.

م. پرش افکار[24]: ایراد سریع کلمات یا بازی با کلمات که موجب انحراف مکرر از موضوعی به موضوع دیگر می­شود.

نژ. تداعی صوتی[25]: تداعی کلماتی که صدای یکسان ولی معنای متفاوتی دارند؛ کلمات هیچ ارتباط منطقی با هم ندارند.

س. انسداد[26]: قطع ناگهانی در رشته افکار قبل از آنکه فکری به پایان برسد. بعد از یک وقفه کوتاه، شخص از آنچه مورد بحث بوده، چیزی به خاطر نمی­آورد.

ع. گلوسولالی[27]: ابراز پیامی مکاشفه‌ای از طریق کلماتی نامفهوم. سخن گفتن زیرزبانی[28] هم گفته می­شود. اگر در متن مذهب صورت بگیرد، اختلال تفکر شمرده نمی­شود. زبان کلامی خصوصی[29] هم گفته می­شود.

سه. اختلالات خاص در محتوای تفکر که شامل اختلالات زیر است:[30]

الف. فقر محتوای کلام[31]: کلامی که به علت ابهام، تکرارهای بی­معنی و عبارات نامفهوم اطلاعاتی به شنونده منتقل نمی­کند.

ب. عقیده بیش بها داده‌شده[32]: باور اشتباهی غیرمعقول ثابت، که ثبات آن کمتر از تفکر هذیانی است.

ج. هذیان[33]: عقیده باطلی که بر استنباط نادرست شخص از واقعیت بیرونی متکی است، هماهنگ با هوش و زمینه فرهنگی بیمار نیست و با منطق اصلاح نمی­گردد و شامل انواع گوناگونی است.

د. گرایش فکری یا اشتغال فکری[34]: تمرکز فکر روی عقیده­­ای به‌خصوص، همراه با یک مایه عاطفی قوی، مثل گرایش پارانوئید یا اشتغال ذهنی انتحاری.

ه. ایگومانی[35]: اشتغال ذهنی بیمارگونه با خود.

و. مونومانی[36]: اشتغال ذهنی با موضوعی واحد.

ز. خودبیمارانگاری[37]: نگرانی مبالغه­آمیز در مورد سلامت جسمی که مبنای عضوی ندارد، بلکه بر تعبیر غیرواقعی نشانه­ها یا غیرطبیعی بودن احساس­ها متکی است.

ح. وسواس فکری[38]: دوام بیمار­گونه یک فکر یا احساس غیرقابل مقاومت که با سعی منطقی قابل رفع از هشیاری نیست و با اضطراب همراه است.

ط. وسواس عملی[39]: نیاز بیمارگونه برای به انجام رساندن یک تکانه، که اگر مقاومت شود، ایجاد اضطراب می­کند. رفتار تکراری در واکنش به یک فکر وسواسی یا انجام آن طبق آدابی خاص که فی‌نفسه هدفی ندارد مگر جلوگیری از وقوع اتفاقی در آینده.

ی. بددهنی[40]: ادای جبری کلمات زشت.

ک. فوبی[41]: ترس بیمارگونه، مقاوم، غیرمنطقی و اغراق‌آمیز از محرک یا موقعیتی خاص که نتیجه آن میل شدید به اجتناب است و شامل انواع گوناگونی می‌باشد.

ل. نوسیز[42]: حالتی وحی‌گونه که در آن، نور شدیدی پدید می­آید و شخص این احساس را پیدا می­کند که برای هدایت و فرماندهی برگزیده شده است.

م. وحدت عرفانی[43]: احساسی نامحدود از اتحادی اسرارآمیز با قدرتی لایتناهی. اگر هماهنگ با مذهب و محیط فرهنگی بیمار باشد، اختلال محتوای فکر شمرده نمی­شود.

  اختلال تفکر، اغلب در آسیب­های مغزی و سایکوز­ها[44] مشاهده می­شود، اما ممکن است علائمی همچون پرش افکار در بیماران مانیک نیز مشاهده شود.[45] اختلال در تفکر، معمولا از طریق اختلالاتی که در تکلم یا نوشتن نمودار می‌شود، تشخیص داده می­شود.[46]

 روانپریشی چیست؟

کلمه ی روانپریشی یا سایکوز (psychosis ) برای توصیف شرایط  غیرطبیعی ذهن و وضعیت روانی به کار می رود که در طی آن ارتباط فرد با واقعیات قطع می شود.در این حالات ،علاوه بر قطع ارتباط با واقعیات ، اختلال در تفکر ، درک و قضاوت نیز بروز می کند. زمانی که کسی دچار حالت روانپریشی شود ، روانپریش یا سایکوتیک (psychotic ) نامیده میشود.

 روانپریشی ممکن است بدنبال بیماری های جسمی (مثلا به دنبال: ضربه های مغزی، عفونت های شدید، مصرف مواد)و یا در اثر بیماری های روانی (مثلا:اسکیزوفرنیا) حادث شود.اگرچه روانپریشی ممکن است در هر گروه سنی دیده شود اما بیشتر در افراد جوان اتفاق می افتد . حدود سه تا پنج نفر از هر صد نفر حالاتی از روانپریشی را تجربه می کنند که این میزان بیشتر از میزان شیوع دیابت (بیماری قند) است. غالب مردم از این دوره بیماری رهایی پیدا می کنند.

روانپریشی ممکن است برای هر کسی اتفاق بیافتد و مثل هرنوع  بیماری دیگری می تواند درمان شود.

روانپریشی انواع مختلفی دارد مانند اسکیزوفرنیا، افسردگی روانپریشانه ، اختلال خلق دو قطبی ،و اختلال هذیانی. اسکیزوفرنیا[1]  از موارد شایع بیماریهای روانپریشانه است که حدود 5/1-1 درصد افراد جامعه را در طول عمر مبتلا میسازد.

علایم روانپریشی چیست؟

روانپریشی ، موجب تغییرات خلق و تفکر(بروز عقاید غیرمعمول) ،قضاوت ، و ادرک می شود. مجموعه ی این عوامل باعث می شوند که گفتار، کردار ورفتار شخص آن چنان دچار آشفتگی شود که به راحتی نتوانیم احساسات شخص بیمار را درک کنیم. برای فهم تجربیات مربوط به روانپریشی بهتر است به چند علامت مشخص آن اشاره کنیم:

•·تفکر گیج و مبهم (سردرگمی)

در این حالت افکار روزمره مبهم شده و ارتباط معمول و منطقی خود  با یکدیگر را از دست می دهند. صحبت های شخص نامشخص و یا نامفهوم و یا نامربوط می شوند. شخص ممکن است در تمرکز، دنبال کردن مکالمه و یا یادآوری مسائل مشکل داشته باشد و سرعت افکار ممکن است بسیار تند و یا کند شود.

•·اعتقادات غلط (هذیان)

کسی که یک دوره ی روانپریشی را تجربه می کند، ممکن است دچار عقاید و باورهای غلط و نابجائی  شود که هذیان نامیده می‌شود . در این حالت شخص چنان به عقاید خود مطمئن است که بحث‌های منطقی نمی‌تواند تغییری در آنها ایجاد کنند. به عنوان مثال، «ممکن است شخصی از چگونگی توقف اتومبیل‌‌ها در بیرون منزلش، اظهار کند که پلیس او را تحت نظر دارد».

• توهم

توهم به مفهوم درک بدون وجود محرک خارجی واقعی است.در این حالت شخص روانپریش ، چیزهایی را می بیند، می شنود، حس می کند، می چشد و یا بویی احساس می کند که وجود خارجی ندارند. به عنوان مثال چیزهایی می شنود که افراد دیگر حاضر در همان موقعیت زمانی و مکانی نمی شنوند و  یا چیزهایی می بیند که وجود خارجی ندارند.

علائم در ا فراد مختلف تفاوت هایی دارند که ممکن است در طی زمان تغییر کنند.

یک دوره روانپریشی در سه مرحله اتفاق می افتد، طول این دوره ها از فردی به فرد دیگر متفاوت است.

•·مرحله یک: مقدماتی

در این مرحله علائم گنگ و مبهم هستند و به سختی می توان متوجه آنها شد. ممکن است تغییراتی در چگونگی بیان احساس، ادراک و افکار ایجاد شود. مثلاً شخص کمی مشکوک و بدبین می شود. دیر بخواب می رود. مرتب دلشوره دارد. انگیزه قبلی خود برای کارکردن را از دست می دهد، و زود عصبانی می شود.

•·مرحله دوم: حاد

در این مرحله علایم روانپریشی به وضوح تجربه می شوند. این  علائم شامل توهم، هذیان و یا تفکر مبهم است.

• مرحله سوم: بهبودی

گروهی از حالات روانپریشانه قابل درمان هستند. الگوی رفع علایم از فردی به فرد دیگر فرق داشته و رفع علائم تدریجی می باشد.

گروهی از بیماران بعد از اولین دوره روانپریشی بهبود می یابند و هرگز دوره دیگری از روانپریشی را تجربه نمی کنند.

انواع مختلف روانپریشی کدامند؟   

روانپریش نامی است که به مجموعه ی علائم مشخص، بدون در نظر گرفتن علت بیماری ،اطلاق می گردد. تجربه هر فردی از روانپریشی متفاوت است و دادن یک نام خاص یا زدن برچسب بیماری روانپریشانه روی فرد، در مراحل اولیه همیشه مفید نمی باشد.

تشخیص به معنای شناختن یک بیماری از طریق تفسیر علائم و نشانه های موجود ،تعیین عامل بروز بیماری و طول مدت علائم می باشد. زمانی که فردی برای نخستین بار یک دورۀ روانپریشی را تجربه می کند، تشخیص دقیق نوع روانپریشی بسیار دشوار است .زیرا بسیاری از عوامل توصیف کننده هنوز واضح نیستند. با وجود این، برخی از انواع آن به شرح زیر است:

•·روانپریشی ناشی از مواد

استفاده یا ترک موادی مانند الکل، حشیش، شیشه، قرص اکستازی و سایر مواد می توانند با ظهور علایم روانپریشی مرتبط باشند. گاهی این علایم پس از رفع اثر یک ماده از بین می روند. در موارد دیگر، بیماری ممکن است طولانی شود یا پس از ترک مواد تظاهر نماید.

•·روانپریشی بعلت صدمات مغزی

برخی اوقات روانپریشی ممکن است ناشی از صدمات وارد شده به سر یا مربوط به بیماری های جسمی دیگری که عملکرد مغز را می سازند( نظیر انسفالیت یا التهاب مغز، ایدز یا سرطان) باشد. در این گونه موارد، غالباً علایم دیگری چون مشکلات حافظه یا اختلال جهت یابی و همچنین علائم جسمی (مثلاً تب، درد یا جراحت) نیز وجود دارند.

•·روانپریشی واکنشی گذرا

علایم روانپریشی ممکن است به طور ناگهانی و به دنبال یک استرس (فشار روانی) در زندگی فرد مثل مرگ یکی از اعضای خانواده یا تغییر محیط زندگی بروز کنند.این علایم می توانند شدید باشند اما غالباً فرد به سرعت و تنها در عرض چند روز بهبود می یابد.

•·اسکیزوفرنیا

اسکیزوفرنیا نوعی روانپریشی است که تغییرات رفتاری و علایم آن حداقل (شش) ماه طول بکشد. علایم و طول مدت بیماری از فردی به فرد دیگر متفاوت است.

• اختلال شبیه اسکیزوفرنی (اسکیزوفرنی فرم)

این بیماری بسیار شبیه اسکیزوفرنیا است به استثنای اینکه علایم آن کمتر از (شش) ماه طول می کشد.   

• اختلالات خلقی

این گروه از اختلالات، اختلالات خلقی دو قطبی (مانیک- دپریسو)،مانیا( شیدایی)- وافسردگی را شامل می شوند.

در اختلال خلقی دو قطبی، شخص به طور متناوب دچار خلق بالا (شیدایی) و یا کاهش خلق (افسردگی) می شود. در صورت بروز نشانه های روانپریشی، این نشانه ها اغلب با خلق سازگار خواهند بود. به عنوان مثال بیماران افسرده ممکن است صداهایی را بشنوند( توهمات شنوایی) که آنها را بی کفایتی  و یا بی ارزش می نامند و یا او را گناهکار می خوانند.

بیمار مانیک ممکن است بیش از حد هیجان زده و یا خوشحال باشد. فکر کند که فرد بسیار مهمی است و به بذله گویی یا شیرین کاریهای افراطی  مبادرت ورزد.

• اختلال اسکیزوفرنیا افکتیو

این تشخیص زمانی مطرح می شود که فرد هم علائم بیماری خلقی (نظیر افسردگی یا شیدایی) و هم علائم اسکیزوفرنیا را به صورت همزمان دارا باشد. به عبارت دیگر تابلوی بیماری، شبیه هیچ یک از اختلالات خلقی یا اسکیزوفرنیا (به تنهایی) نیست.

• افسردگی روانپریشانه

این اختلال به صورت افسردگی شدید همراه با علایم روانپریشی مشخص می شود به صورتی که هیچ دوره‌ای از شیدایی یا خلق بالا حین بیماری اتفاق نیفتاده باشد. این نکته تفاوت این بیماری با اختلال دو قطبی می‌باشد.

اختلال شخصیت مرزی

افراد مبتلا به BPD ، اغلب الگوهای بسیار ناپایداری از روابط اجتماعی دارند.

در حالی که نگرش آنها ممکن است نسبت به خانواده ، دوستان و عزیزان به طور ناگهانی از idealization (تحسین بزرگ و عشق)  به کاهش ارزش (خشم شدید و دوست نداشتن) تغییر نماید.

بنابراین ، ممکن است آنها دلبستگی فوری و فرم صورت خیالی و شاعرانه نسبت به فرد دیگری داشته باشند، اما زمانی که جدایی جزئی یا تعارض رخ می دهد ، غیر منتظره و به طور افراطی شروع به عصبانیت به شخص دیگر می کنند و آنها را متهم می کنند که مراقبت نمی کنند.

به نظر می رسد این ترس از رها شدن به مشکلات احساس عاطفی به افراد مهمی که به آنها متصل هستند و زمانی که آنها از نظر فیزیکی غایب هستند مرتبط می شود ، فرد با  BPDاحساس  از دست دادن و شاید بی ارزشی می کند.

تهدید به خودکشی و تلاش ممکن است همراه با خشم در رها درک و نا امیدی ها رخ دهد.

افراد مبتلا به BPDنمایشهای رفتاری دیگر مثل ضربه ، خرج کردن بیش از حد ، خوردن شراب خواری و رابطه جنسی مخاطره آمیزدارند.

BPDاغلب همراه با دیگر مشکلات روانی ، به ویژه اختلال دو قطبی ، افسردگی ، اختلالات اضطراب ، سوء مصرف مواد و اختلالات شخصیتی دیگر رخ می دهد.

درمان

درمان برای BPD  در سالهای اخیر بهبود یافته است.

گروه روان درمانی فردی و حداقل تا حدودی برای بسیاری از بیماران موثر است.

در عرض 15 سال گذشته ، درمان جدید روانی بنام درمان رفتار دیالکتیکی (DBT) به طور خاص برای درمان BPDتوسعه داده شد ، و این روش نگاه امیدوار کننده ای در مطالعات درمان دارد .

درمان فارماکولوژیک اغلب بر اساس نشانه های خاص هدف نشان داده شده توسط هر فرد تجویز می شوند.

داروهای ضد افسردگی و تثبیت کننده های خلق ممکن است برای افسردگی و / یا حالت نا پایدار مفید باشد. هنگامی که اختلالات تفکری وجود دارد داروهای ضد جنون نیز ممکن است مورد استفاده قرار گیرند.

یافته های پژوهش های اخیر

اگر چه علت  BPt ناشناخته است ، هر دو عوامل محیطی و ژنتیکی نقش مؤثری در  علائم بیماران BPD و صفات آنان بازی میکنند.

مطالعات نشان می دهد که بسیاری ، اما نه همه افراد با BPDگزارش سابقه سوء استفاده ، غفلت ، یا جدایی به عنوان فرزندان جوان داشته اند.

گزارش شده است چهل تا 71 درصد از بیماران BPD، معمولا توسط یک سازمان غیر پرستار مورد آزارجنسی قرار گرفته اند .

محققان بر این باورند که BPDترکیبی از یک محیط زیست با آسیب پذیری فرد به استرس ، غفلت و یا سوء استفاده به عنوان کودکان کوچک ، ویا مجموعه ای از وقایع که باعث بروز اختلال به عنوان بزرگسالان جوان است.

بزرگسالان مبتلا به BPDنیز بطور قابل توجهی بیشتر به احتمال زیاد قربانی خشونت ، از جمله تجاوز بهعنف و جرایم دیگر هستند.

این کار ممکن است از هر دو محیط های مضر و همچنین تکانشگری و فقر قضاوت در انتخاب همکاران و شیوه زندگی منجر شود.

NIMHبودجه تحقیقات علوم اعصاب کارکردهای اساسی مغز را در BPDآشکار ساخت بطوریکه تکانشگری ، بی ثباتی خلقی ، پرخاشگری ، خشم و هیجان منفی دیده می شود.

مطالعات نشان می دهد که افراد مستعد به تجاوز در تنظیم مدارهای عصبی اشان مختل است که احساسات را زیر و بم می کند.

در ساختار عمیق در داخل مغز ، amygdala، کوچک بادامی شکل بخش مهمی از مدار است که مقررات مربوط به احساسات منفی است. در پاسخ به سیگنال های مغزی از مراکز دیگر تهدید درک شده ،  ترس و انگیختگی marshalsرا نشان می دهد.

این ممکن است بیشتر تحت تاثیر داروها مانند الکل ، یا استرس نمایان شود. در مناطق جلوی مغز (پیش پیشانی منطقه) اقدام به تعدیل فعالیت از این مدار است.

مطالعات تصویربرداری مغز اخیر نشان می دهد که تفاوت های فردی در توانایی برای فعال کردن مناطق واقع در جلو استخوان پیشانی قشر مغزی به فکر فعالیت در مهار و پیش بینی توانایی سرکوب احساسات منفی نقش داشته باشد.

سروتونین ، نوراپی نفرین و استیل کولین در میان رسان های شیمیایی در این مدار نقش مهمی در تنظیم احساسات از جمله غم ، خشم ، اضطراب ، تحریک پذیری دارند.

مواد مخدر که موجب افزایش عملکرد سروتونین مغز می شود ممکن است علائم عاطفی در BPDرا بهبود بخشد.

چنین آسیب پذیری های مبتنی بر مغز را می توان با کمک  مداخلات رفتاری و داروهای موفق ، شبیه بهافراد مستعد وابتلا به دیابت یا فشار خون بالامدیریت کرد.

اختلال اضطرابی منتشر

تعریف

احساس گاهگاهی نگرانی یا اضطراب طبیعی است. این حالت برای همه پیش می آید. در واقع میزان متوسطی از اضطراب می تواند خوب باشد . اضطراب کمک می کند که به خطرات واقعی پاسخ بدهید و می تواند برای شما انگیزه ای جهت پیشرفت در محل کار و خانه باشد.

اما اگر احساس اضطراب بدون دلیل می کنید و نگرانی های شما زندگی روزانه تان را مختل کرده است ، امکان دارد که اختلال اضطرابی منتشر داشته باشید. این وضعیت باعث اضطراب زیاده از حد  یا غیر واقعی درمورد شرایط زندگی معمولاً بدون یک علت مشخص می شود.

نام اضطراب دائمی که بر زندگی روزانه شما تأثیر کند اختلال اضطرابی است. اختلال اضطرابی منتشر در همراهی با فوبیا ( ترس ) حمل هول و اختلال وسواسی جبری یکی از شایعترین اختلالات اضطرابی است که حدود 4 میلیون نفر را هر ساله در ایالات متحده تحت تأثیر قرار می دهد. زنان بیش از مردان اختلال اضطراب منتشر را تجربه می کنند.

زندگی با اختلال اضطرابی منتشر می تواند مشکل باشد، اما این بیماری قابل درمان است. داروها و مشاوره و درمان کارشناسانه می توانند را در فائق آمدن بر اثر اختلال اضطراب منتشر یاری کنند.

علائم و نشانه ها

علائم و نشانه های اختلال اضطراب منتشر در شدت و ترکیب ( همراهی ) متفاوت هستند. آنها می توانند شامل موارد زیر می باشند :

- بی قراری

- احساس تحت فشار بودن

- احساس وجود یک توده در شکم

- مشکل در تمرکز گرفتن

      - خستگی

- تحریک پذیری

- بی صبری

-  کشش عضلانی

- ( بی خوابی ) مشکل در شروع خواب یا مشکل در خواب ماندن

- افزایش تعریق

- نفس تنگی

- درد معده

- اسهال

- سردرد

اگر مبتلا به اختلال اضطراب منتشر باشید امکان دارد زمانهائی را تجربه کرده باشید که نگرانی هایتان بر طرف شده اما شما هنوز احساس اضطراب کنید. ممکن است در مورد بیشتر
جنبه های زندگی تان یا همه آنها احساس فشار کنید. مثلاً ، ممکن است احساس نگرانی شدید در مورد امنیت خود یا افراد محبوبتان داشته باشید یا ممکن است احساس کنید اتفاق بدی برایتان در حال رخ دادن است، حتی اگر هیچ خطر فوری وجود نداشته باشد.

اختلال اضطراب منتشر غالباً در سنین پائین و علائم و نشانه های آن ممکن است خیلی آهسته تر از دیگر اختلالات اضطرابی بروز کند. بسیاری افراد مبتلا به اختلال اضطراب منتشر به یاد
می آورند که آخرین بار چه زمانی احساس راحتی و آرامش کرده اند.

علتها

وقتی احساس می کنید بدنتان هورمونهایی را برای آماده کردن شما جهت مقابله با تهدید آزاد می کند. این را پاسخ جنگ و گریز می نامند. زمانی که اضطراب خارج از کنترل می شود، این پاسخ تقریباً  به صورت مداوم اتفاق می افتد حتی در زمانهایی که آرام به نظر می رسید. پزشکان و محققین کاملاً نمی دانند که این مسئله چرا اتفاق می افتد.

گر چه علل اختلال اضطراب منتشر ناشناخته است، بعضی عوامل ممکن است با این اختلال مربوط باشند .

وضعیتهای پزشکی خاص :  اختلالات خاصی مثل غدد تیروئید پر کار ( هیپرتیروئیدی ) می تواند باعث ایجاد اضطراب شود.

سازگاری با بیماری:  داشتن یک بیماری جسمی جدی، مانند سرطان می تواند شما را مضطرب کند. نگرانی در مورد تشخیص و درمان احتمالی می تواند زیاد خسته کننده باشد.

استرس : یک زندگی پر استرس می تواند به اضطراب زیاده از حد دامن بزند. مثلاً ابتلا به یک بیماری جسمی همراه با استرس از دست دادن شغل یا درآمد می توانند با هم ترکیب شده و یجاد اختلال اضطراب منتشر کند.

شخصیت : بعضی افراد با انواع خاصی از شخصیت بیشتر مستعد اضطراب هستند.  افرادی با نیازهای فیزیولوژیک برآورده نشده مانند داشتن یک رابطه نزدیک که ارضاء کننده نبوده است ممکن است احساس امنیت کمتری کنند و در خطر بیشتری برای اختلال اضطراب منتشر قرار گیرند علاوه بر این، اختلالات شخصیت مانند اختلال شخصیت حد واسط نیز می توانند دچار اختلال اضطراب منتشر شدند.

ارث : بعضی تحقیقات پیشنهاد می کنند که اختلال اضطرابی منتشر می تواند بصورت خانوادگی اتفاق بیفتد.

عوامل خطر

برخی عوامل می توانند، خطر اختلال اضطراب منتشر را افزایش دهد: اینها شامل موارد زیر هستند .:

- مجموعه ای از استرس ها

- یک بیماری جسمی طولانی مدت یا جدی

- یک نوع خاص شخصیت یا اختلال شخصیتی که بیشتر مستعد اضطراب است

- یک اختلال اضطرابی در خانواده شما

اختلال اضطرابی و سایر اختلالات اضطرابی به فراوانی در بین افرادی که بیماری طبی مزمن مانند دیابت و پرفشاری خون دارند دیده می شود.

چه زمانی باید به دنبال توصیه های پزشکی بود؟

اگر برای کنترل نگرانی های خود مشکل دارید، یا اگر اضطراب با زندگی روزانه شما تداخل دارد،  به پزشک خود مراجعه کنید.

غربالگری و تشخیص

اختلال اضطرابی منتشر با طول زمان تداومش و اینکه چه میزان بر زندگی روزمره تأثیر
می گذارد از نگرانی معمولی و سایر اختلالات اضطرابی تشخیص داده می شود. اگر اضطراب و نگرانی شدید را به طور مداوم برای مدت شش ماه یا بیشتر تجربه کرده اید، ممکن است اختلال اضطراب منتشر داشته باشید .

اضطراب مداومی که روزانه شما را گرفتار می کند یک مشکل طبی در نظر گرفته می شود.

پزشک شما احتمالاً معاینه بالینی و ارزیابی های فیزیولوژیکی را انجام خواهد داد که سایر اختلالات و مشکلات طبی را که ممکن است اختلال اضطراب منتشر را تقلید نمایند رد کند.

ارزیابی بالینی شامل یک پرسشنامه در مورد خودتان و مصاحبه با پزشک می باشد.  سایر آزمایشات مانند یک تست آزمایشگاهی برای اندازه گیری فعالیت تیروئید هم ممکن است انجام شود. بسته به علت و شدت وضعیت شما ممکن است به یک کارشناس بهداشت روان یا سایر متخصصین پزشکی ارجاع شوید.

عوارض

افرادی که اختلال اضطرابی مانند اختلال اضطراب منتشر دارند احتمال بیشتری برای ابتلا به سایر بیماریهای پزشکی دارند و داشتن یک اختلال اضطرابی می تواند دوره این بیماریها را طولانی کند.

اختلال اضطرابی منتشر معمولاً به طور همزمان با افسردگی و سایر اختلالات روانی مانند حملات هول و فوبیا ( ترس ) اتفاق بیفتد.

وابستگی به مواد یا سوء استفاده از آنها که اغلب به صورت خود درمانی غلط انجام می شود. ممکن است با اختلال اضطراب منتشر همراه شود.

اضطراب و فشار ناشی از اختلال اضطراب منتشر می تواند موجب کم خوابی ، سندرم روده تحریک پذیر، سردرد و دندان قرچه شود.

درمان

دوره درمان عمده برای اختلال اضطرابی منتشر درمان طبی و روان درمانی هستند که
می توانند به تنهایی یا در ترکیب با یکدیگر به کار بروند.

داروها

پزشکان از داروهای ضد افسردگی و ضد اضطراب برای درمان اختلال اضطراب منتشر و سایر انواع اختلالات اضطرابی استفاده می کنند. داروهایی که به طور عمده تجویز می شوند شامل موارد زیر است :

- داروهای ضد اضطراب

بنزودیازپین ها و داروهای آرامبخش غالباً بین 30 تا 60 دقیقه اضطراب را رفع می کنند اما اگر بیش از چند هفته از آنها استفاده کنید می توانند ایجاد عادت کنند. به این علت پزشکان ممکن است آنها را برای مدت کوتاهی برای کمک به شما جهت رهایی از یک دوره اضطرابی خاص تجویز کند. شایعترین آرامبخش هایی که تجویز می شوند شامل موارد زیر هستند :

آلپرازولام ( زاناکس )، کلرودیازپوکساید ( لیبریوم )، کلونازپام ( کلونوپین) ، دیازپام ( والیوم ) و لورازپام ( آتیوان )، این داروها می توانند باعث بی ثباتی ، خواب آلودگی، کاهش هماهنگی عضلات شده و مشکلاتی در تعادل ایجاد کنند. دوزهای بالاتر دارو و استفاده طولانی مدت از آن می تواند باعث مشکلات حافظه شود. زمانی که از این داروها استفاده می کنید رانندگی و کارهای سنگین ماشینی انجام ندهید.

داروی دیگری که برای اختلالات اضطرابی مانند اختلال اضطراب منتشر تجویز می شود بوسپیرون است( Buspar) اگر در گذشته از بنزودیازپین ها استفاده کرده باشید این دارو اثر
نمی کند. یک عارضه جانبی شایع بوسپیرون احساس موقتی ? سبکی سر ? بلافاصله پس از مصرف دارو است. عوارض جانبی ناشایعتر، سردرد ، تهوع، عصبیت و بی خوابی است.

- ضد افسردگی ها

این داروها بر فعالیت برخی مواد شیمیایی خاص مغز ( نوروترانسمیترها) که به سلولهای عصبی مغز شما کمک می کنند تا پیامها را دریافت کنند تأثیر می کنند.

مثالهائی از داروهای ضد افسردگی مورد استفاده در درمان اضطراب در زیر آورده شده است فلوکستین (Prozac)، پاروکستین ( پاکسیل) ، ایمی پرامین ( تروفانیل) و نلافاکسین ( رافکسور).

ضد افسردگی ها عموماً در 60 تا80 درصد موارد مؤثر هستند.اما چون پزشک شما نمی تواند پیش بینی کند که چه دارویی برای شما بهتر است، ممکن است لازم باشد بیش از یک دارو را امتحان کنید که ببینید کدام دارو برایتان بهتر است.

علاوه بر این ضد افسردگی ها معمولاً فوراً اثر نمی کنند.

ممکن است حدود 2 هفته طول بکشد تا اثر دارو شروع شود اما این مسئله ممکن است تا زمانی که شما متوجه اثر کامل دارو شوید حدود 8 هفته طول بکشد.

- رواندرمانی

این درمان که گفتگو ( حرف ) درمانی هم نامیده می شود. به دریافت کمک از یک کارشناس یهداشت روان از طریق ترکیبی از گفتن و شنیدن اطلاق می شود.

یک نوع از رواندرمانی درمان رفتار ? شناختی است که اختلالات تفکری را که موجب مشکلات روانی می شوند امتحان می کند. درمان رفتار ? شناختی در درمان بیماریهایی روانی بخصوص اختلالات اضطرابی مانند اختلال اضطراب منتشر بسیار مؤثر است. این درمان بر این اساس پایه گذاری شده است که شما چیزی هستید که فکر می کنید. در حین درمان رفتار ? شناختی، درمانگر به شما کمک می کند افکار و اعتقادات ناجوری که باعث استرسهای روانپزشکی ترس یا افسردگی می شود را تعیین کنید .83; .83; .83; .83; .83; .83; .83; .83; .83; .83; .83; .83; .83; .83; .83; .83; .83; .83; .

شما یاد می گیرید که افکار منفی را با ادارک مثبت تر و واقعی تر جایگزین کنید. شما راههایی را یاد می گیرید که وقایع زندگی را درست تر ببینید و با آنها کنار بیایید. عموماً در یک درمان کوتاه مدت رفتار- شناختی بر یادگیری ایجاد حس ارزبابی و کنترل فکرها و احساساتتان تأکید می شود.

درمان اختلال اضطرابی منتشر یا هر بیماری روانی دیگر بسته به هر فرد تعیین می شود. هیچ رژیم درمانی واحدی برای همه یکسان کار نمی کند. بسیاری درمانها بر اساس درمان سرپائی هستند اما بعضی افراد امکان دارد نیاز به مراقبت در بیمارستان داشته باشند.

مراقبت از خود

این نکات می تواند به شما کمک کند که اضطراب خود را کم کنید:

- فعال باشید : تعیین کنید که چه چیزهایی شما را مضطرب می کند. مثلاً اگر مسایل مالی نگرانتان می کند. پس انداز کنید.

- Let it go : در نگرانی گذشته خود را غرق نکنید. آنچه را می توانید تغییر دهید و اجازه دهید بقیه چیزها مسیر خود را طی کند.

- چرخه را بشکنید:  زمانی که احساس اضطراب می کنید قدم بزنید یا مشغول سرگرمی خاصی که باعث تمرکز شما می گردد، بشوید.

- از خود مراقبت کنید: استراحت کافی داشته باشید. غذای متعادل مصرف کنید. ورزش کنید و زمانی را برای آرامش در نظر بگیرید. از کافئین و نیکوتین که باعث تشدید اضطراب می شوند پرهیز کنید. برای رهایی از اضطراب به الکل یا داروهای بدون نسخه پناه نبرید.

- با کسی صحبت کنید:  مشکلات خود را با یک دوست با مشاور کارشناس که می تواند به شما کمک کند همه جانبه نگاه کنید در میان بگذارید.

- مهارتهای سازگاری

زندگی با اختلال اضطراب منتشر می تواند مشکل باشد. به علاوه حین دست و پنچه نرم کردن با نگرانی ها ممکن است به سایر وضعیتها مثل افسردگی که غالباً با اختلال اضطراب منتشر همراهی می کند و می تواند باعث شود احساس اضطراب و نگرانی بیشتری کنید، دچار شوید. اضطراب می تواند به تقابل شما با دوستان و خانواده، توان تولید کنندگی شما در محیط کار و کیفیت کلی زندگی شما اثر بگذارد.

ممکن است پی ببرید که صحبت با یک مشاور یا درمانگر می تواند در سازگاری با اثرات اختلال اضطراب منتشر به شما کمک کند. یا امکان دارد در یک گروه حمایتی اضطراب احساس تشویق و درک متقابل پیدا کنید.

گرچه گروههای حمایتی به درد همه نمی خورند اما منابع اطلاعاتی خوبی هستند. اعضای گروه در مورد آخرین درمانها اطلاع دارند و تمایل دارند که تجربیات خود را با شما در میان بگذارند. اگر دوست داشته باشید پزشکتان ممکن است گروهی را به شما توصیه کند.

تحقیق رایگان سایت علمی و پژوهشی آسمان , تحقیقات دانش آموزی ، فرهنگیان و دانشجویان اقدام پژوهی گزارش تخصصی

کراکینگ

چکیده

کلمه کراکینگ به تمامی واکنشهای تجزیه هیدروکربن های سنگین اطلاق می شودولی در صنعت نفت معمولاً واژه کراکینگ را در مورد تجزیه هیدروکربنهای سنگینی که بالاتر از200 درجه سانتی گراد می جوشند ،به کار می برند .همچنین اطلاعات تجزیه یک گاز یا یک برش مایع سبک نیز که در دمای بالا به منظور تولید هیدرو کربنهای سبک پتروشیمی انجام میشود ،کراکینگ نام دارد ولی چون این عملیات در حضور بخار آب انجام می شود به کراکینگ با بخار موسوم است. برای فعال سازی واکنش می توان ازحرارت یا کاتالیزور استفاده کرد و به این ترتیب کراکینگ حرارتی از کراکینگ کاتالیزوری متمایز می شود .کراکینگ گروههای مختلف هیدروکربنی به طور وسیعی مورد بررسی قرار گرفته و نتایج آن در مقا لات منشر شده است.در اینجا به ذکر چند مورد اکتفا می شود:

-کراکینگ تماسی گروه های هیدروکربنی منجر به تولید یک اولفین و یک هیدرو کربن دیگر می شود.

-برحسب شرایط عمل (دما وزمان)،اولفینهای حاصل می توانند یا با یکدیگر ترکیب شوند و یا اینکه دوباره شکسته شوند.

-هیدروکربنهای پارافینی و اولفینی به سهولت شکسته می شوند.در حضور کاتالیزور مناسب اولفینها آسانتر از پارافینها شکسته می شوند.پس از این دو گروه ،نفتنی ها قرار دارند و بعد از آنها آروماتیک می باشند که به سختی شکسته می شوند.

در کراکینگ حرارتی ،واکنشها رادیکالی هستند در حالی که در کراکینگ کاتالیزوری ،کربوکاتیونها نقش اساسی دارند .

در کراکینگ ،درجه تبدیل را می توان نسبت حجم فرآورده های سبک تر از خوراک به حجم خوراک در نظر گرفت .عوامل موثر بر درجة تبدیل عبارتند از :

کراکینگ حرارتی :

واکنش کراکینگ هیدروکربنها از اواسط قرن نوزدهم بررسی شده بود ولی پیشرفت واقعی آن از اوایل قرن بیستم آغاز شد.

در 1912 ، >>برتون << اولین روش صنعتی کراکینگ حرارتی را در شرکت >>استاندارد اویل<< به کار برد.بعدها کلارک از روش برتون به صورت مداوم استفاده کرد.در 1992 ،با کاربرد فرآیند >> کراس و دوبس<< روشهای جدید کراکینگ آغاز شد.در اواخر 1930 ،کراکینگ حرارتی در رقابت با روش جدید کراکینگ کاتالیزوری عقب زده شده ولی کمی بعدباپیدایش صنعت جدید پتروشیمی،توسعة دوباره پیدا کرد .در 1941 اولین واحد کراکینگ با بخار ایجاد شد و به سرعت توسعه یافت به طوری که امروز از نظر تأمین مواد اولیه پتروشیمی ،اهمیت زیادی دارد.

کلیاتی در مورد کراکینگ حرارتی :

کراکینگ حرارتی یکی از روشهای تبدیل هیدروکربنها است که طی آن مولکولهای هیدروکربن در اثر حرارت شکسته می شود . و با توجه به گرما گیر بودن این واکنش در هر واحدکراکینگ ،نقش اصلی کوره است و سایر قسمتها فقط به منظورجداسازی فرآورده ها قرا ر داده شده اند.

در کراکینگ به دنبال واکنش اصلی امکان گسستگیهای بعدی و یا ترکیب مجدد وجود دارد.در کاربردهای مختلف کراگینگ حرارتی ،می توان با استفاده از انواع برشهای نفتی ،طیف وسیعی از فرآورده ها نظیر گازهای سبک اشباع نشده،اولفین ،پلی اولفین ،آروماتیکها ،گازوئیل ،نفت سوخت و کک را تولید کرد.

واکنشهایی که طی کراکینگ انجام می شود ،در دو گروه قرار دارد :

واکنشهای اولیه که باعث از بین رفتن خوراک می شود.

واکنشهای ثانویه که فرآورده های واکنش اولیه را جزاً یا کلاً تبدیل می کنند.

چنانچه که قبل از تجزیه نهایی به کربن و هیدروژن ،واکنش قطع شود،مخلوطی از فرآورده های واسطه ای ،نهایی وخوراک تجزیه نشده بدست می آید ،ترکیب این مخلوط بستگی به تغییرات سه پارامتر اصلی دما ،زمان و فشار دارد.

شکل 1 نشان دهندة فلودیاگرام از واحد کراکینگ حرارتی است .خوراک توسط پمپ 1 به مبدل 2 فرستاده می شود ،که در آنجا با حرارت ناشی از باقیمانده های کراکینگ گرم می شود وسپس به دو جریان تقسیم می شود.یکی از آنها به پایین ستون غنی سازی 3 می رود و جریان دوم به بالای اواپراتور فشار ضعیف و جریان می یابد.جریان ماده خام جاری در اواپراتور 9 ،با برشهای گازوئیل سنگین غنی می شود و توسط پمپ 10 به برج 3 فرستاده می شود .

ماده خام از پایین برج 3 بوسیله پمپ کوره 7 به کوره مواد خام سنگین 12 فرستاده می شود.ستون 3 بوسیله یک صفحه یک طرفه به دو بخش تقسیم می شود. ستون 4 بوسیله یک صفحه یکطرفه روی هم انباشته می شوند و توسط پمپ 8 برای کراکینگ شدید به کوره خوراک مواد خام فرستاده می شود .

چندین مساله به طور همزمان بوسیله تغذیه مقدماتی ماده خام در ستون غنی سازی و مخلوط کردن با محصولات واکنش ،رفع می شود. بعنوان مثال حرارت محصولات واکنش مورد استفاده قرار میگیرد ،برشهای سبک از ماده خام تقطیر می شود و محصولات واکنش سرد می شوند .

محصولات کراکینگ گرفته شده از کوره های 11 و 12 با هم ترکیب می شوند و به محفظة واکنش 13 فرستاده می شود که از آنجا به اواپراتور فشار بالای 14 فرستاده می شود .

در اینجا مخلوط بخار مایع محصولات کراکینگ به دو بخش مایع و بخار تقسیم می شوند .

بخش مایع (باقیمانده های کراکینگ )به اواپراتور فشار ضعیف 9 می روند ، در حالی که بخار برش گازوئیل به علت فشار پایین جدا می شوند . مانند :ستون 3 ،اواپراتور 9 هم بوسیله صفحه یکطرفه به دو بخش تقسیم شده است . بخار برش گازوئیل که از باقیمانده های کراکینگ جدا شده است .در بخش پایین اواپراتور در بالای صفحه یکطرفه جریان می یابد که با جریان متقابلی از مایع خام تماس پیدا می کند.

تماس با این ماده خام ،بخار برش گازوئیل را بصورت مخربی کندانس می کند .بخش کندانس نشده گازوئیل از بالا ی اواپراتور 9 خارج می شود و از کندانسورو کولر 15 به تانک برگشتی 16 جریان می یابد .

گازوئیل برای اسپری کردن در اواپراتور 9 از مرحله قبلی بر می گردد ،و مقادیر باقیمانده از صفحه خارج می شود .فاز بخار محصولات واکنش مستقیماً از اواپراتور 14 به ستون غنی سازی 3 فرستاده می شود .بخار برش بنزین و گاز از بالای ستون 3 خارج می شود.

بعد از متراکم شدن در کندانسور 4 مخلوطی از بنزین و گاز کندانس شده در جدا کننده 5 جریان می یابند .که گاز بنزین بطور جداگانه خارج می شوند .بنزین در برج 18 تثبیت می شود و از دستگاه خارج می شوند.

برش جانبی ستون 3 (یک مخلوط از بخش سبک خوراک خام با گازوئیل واکنش نداده)،مانند آنچه که در بالا گفته شد به کوره 12 هدایت می شود.که در ضمن اینکه محصول پایین (مخلوطی از بخش ماده خام با باقیمانده های برگشتی کراکینگ )به کوره 11 جریان دارد .

کراکینگ با بخار :

کراکینگ با بخار همان گونه که از نامش پیداست،عبارتست از کراکینگ حرارتی در خصوص بخار آب . هدف آن تولید هیدروکربنهای سبک اشباع نشده نظیر اتیلن ،پروپیلن ،بوتنها و … .از نظر برشهای سبک نفتی مانند اتان ،پروپان ،بنزین و نفتاست.فرآورده های این کراکینگ جزء مواد اولیه پتروشیمی می باشد.

در این عملیات باید ماده اولیه را به دمای بالای 700 درجه رساند زمان واکنش بسیار کوتاه و حدود دهم ثانیه است .فرآورده های خروجی از کوره باید سریعاً سرد شوند .فشار بر واکنش های کراکینگ تاثیر نامطلوب دارد. واکنش های جنبی مزاحم از نظر تشکیل کک را تسریع میکند.بمنظور نامساعد ساختن این واکنش ها ،باید محیط عمل را رقیق کرد یعنی فشار جزیی هیدروکربن ها را کاهش داد.این عمل با افزودن بخار آب در محیط میسر می شود. بنابراین در کراکینگ با بخار آب در درجه اول کاهش فشار جزیی هیدروکربنها است .بخار آب مزایای دیگری نیز دارد از جمله به همراه آوردن مقداری کالری به داخل راکتور و کاهش اثر کاتالیزوری جدارها می باشد.

مقدار بخار آب مصرفی (جرم ،بخار/خوراک) بستگی به جرم مولکولی خوراک دارد ،مثلاً در مورد

اتان :0.25-0.45 ، نفتا : 0.50___0.80 ، گازوئیل : 0.80__1.00 می باشد.

با آمونیاک،متیل آمین ، استالدهید ،n ــ بوتن و2ــ بوتن و آزئو تروپ تشکیل می دهد. خواص فیزیکی آن در جدول 1 دیده شده است . داده های ترموشیمیایی نشان می دهد که 1 و3 بوتادین نسبت به دی ان با پیوندهای دوگانه جدا یا غیر توام ثبات بیشتری دارد.بر اساس مطالعات پراش الکترون ،طول پیوند مرکزی c__c ،در 1و3 بوتادین (0.148 ) یعنی حد واسط بین پیوند دوگانه 0.133 و پیوند منفرداست که نشان دهنده آن است که پیوند تا حدی خاصیت دوگانه دارد .

1و3 بوتادین جذب اشعه ماوراء بنفش در محدوده nm 210ـــ220 آن را نشان می دهد ،یعنی طول موجی خیلی بالاتر از آنچه که هیدروکربن های دارای پیوند دوگانه مجزا دارند.

مولکول بوتادین شکل مسطح دارد، دو حالت امکان پذیر هستند که سیس وترانس نامیده میشوند و با هم در تعادل هستند.

کراکینگ کاتالیستی

اجزاء نفت که در 500- 200 می جوشند که درکاتالیتیک کراکینگ استفاده میگردند.براساس موازنه جرم، فرآیند کاتالیتیک کراکینگ در حدود تن در روز در ایالت متحده انجام می شود. به بیان دیگر فرآیندی است که مقدار زیادی کاتالیت جدید در هر روز نیازمند است. درکاتالیتیک کراکینگ، کاتالیت نو یا تازه و یا کاتالیت احیاء شده فعال است. به هرحال درکراکینگ مواد کربنی، کک سریعاً بر روی کاتالیت تشکیل می شود و این رسوبات باعث خراب شدن لیت کاتالیت می شوند و غالباً لازم است با سوزاندن کک، مجدداً احیاءگردند.زمانیکه اجزاء نفت خام با یک کاتالیت کراکینگ تحت شرایط شکستن، تماس پیدا می نماید، گاز، بنزین و کک تولید می کنند وهمه اجزاء نفت نمی شوند. (موادیکه نقطه جوش خارج از محدوده معین دارند.)قسمتی که تبدیل روی آن صورت گرفته درصد تبدیل گفته می شود و به صورت حجمی یا وزنی بیان می گردد.همچنین توزیع مواد تبدیل

شده در میان محصولات به دست آمده توزیع محصول (2) نامیده می شود. یک توزیع محصول خوب معمولاً دارای مقدار زیاد بنزین نسبت به گاز و کک می باشد اما اینکه آیا محصولات اولفینی، پارافینی، آروماتیکی در مقابل ضربه خوب یا ضعیف هستند این مسئله جزءکیفیت محصولات می باشد. این عوامل غیرموثر هستند و به وسیله شرایط عملیات، طبیعت اجزاء نفت خام و طبیعت کاتالیت کنترل می گردد.

واکنشهای کاتالیتیک کراکینگ:

سرعت واکنشها در مجاورت کاتالیت ها بسیار زیاد است و چنانچه واکنشها در فشار خیلی کم انجام می شوند در مولکولهای سنگین به بسیاری از مولکولهای سبک تبدیل می شوند.

سرعت واکنشها در کاتالیتیک کراکینگ به این ترتیب است که نخست اولفین ها، نفتین ها، پارافین ها و در پایان آروماتیک ها تبدیل میگردند و واکنشها درحضور (به وسیله) یون کربونیوم عملی می شود .

واکنش اولفین ها: کراکینگ حرارتی پارافین ها سبب تشکیل مقدار زیادی اولفین میگرددکه این اولفین ها درکاتالیت بی ثبات هستند و خیلی زود به یون کربونیم ( که خود نیز شکسته می شود)تبدیل می شوند.

پیوند اولفینی ممکن است در مجاورت کاتالیت تغییر مکان بدهد:

واکنش نفتین ها: کراکینگ نفتین ها همانند شکستن پارافین ها انجام می شود. نفتین ها ممکن است در مجاورت اولفین ها هیدروژن گیری شده، هیدروکربنهای آروماتیک تولید نمایند.

واکنش پارافین ها :فرآورده های به دست آمده از پارافین ها بسیار به واکنش اولفین ها شبیه اند و تنهاسرعت انحلال آنها متفاوت است. در اولفین ها یون کربونیوم بسیار زودتروسریعتر تشکیل میگردد. با افزایش یک هسته به مولکول اشباع شده، هیدروژن و یون کربونیوم پدید می آید:

یونهای کربونیم تولید شده ممکن است از دو راه ایزومرشوندیکی دروضعیت اتم هیدروژن با تشکیل اولفین و هسته و دیگر با اولفین واسطه ای و تشکیل یون کربونیمواکنش آروماتیکها: آروماتیکها در مقابل کاتالیت به سادگی شکسته نمی شوند، آروماتیکهایی که شاخه های کناری دارند، از ناحیه ا ین شاخه ها شکسته می شوند و حلقه بنزن را می سازندیون کربونیوم تشکیل شده به اولفین و یک پروتون تجزیه می شود.

واکنش تشکیل کک: واکنش شیمیایی تشکیل کک بسیار پیچیده ا ست ولی میتوان گفت اولفین ها ( با وزن مولکولی کم) در هنگام کراکینگ پلیمرمیشوند و این پلیمرها بر اثر سردشدن نفتین ها هیدروژن گیری شده به آروماتیک ها می شوند، سپس آروماتیک های سرد شده، پلی آروماتیکها را می سازند که آنها نیز بر اثر سرد شدن به کک تبدیل می گردند. از کراکینگ پارافین هامقدار کک کمتری به دست می آید.

احیای مجدد کاتالیت:

در تمامی احیاء های کاتالیت کراکینگ از بخار برای کاتالیت پاک شده از هیدروکربن استفاده میگردد. سرعت سوختن کک درکاتالیتهای کراکینگ بسیارکندتر ازسرعت کراکینگ میباشد. در واحدهای بستر ثابت زمان پاک کردن واحد حدود بیست دقیقه است یعنی دو برابرطولانی تر از مدتی که فرآیندمیگذراند.نمک مذاب در درون لوله های بستر کاتالیت به گردش درمی آیند و درطی احیاء حرارت داده می شوند، آنگاه راکتورهای احیائ ابتدا حرارت دیده و بعدبه راکتور فرآیند منتقل می شود. درجه حرارت نمک به 485-500 محدود می شود، اگرچه بدون شک بعضی از دانه های کاتالیت در درجه حرارت بالاتر مورد آزمایش قرارگرفته اند.درنتیجه دردرجه حرارتهای احیاءذرات کاتالیت چروکیده می شوندو حجم بستر کاتالیت کاهش می یابدوکاتالیت تازه باید تا رسیدن به حجم اولیه به راکتورمربوطه اضافه گردد.

در واحد های بستر سیال، کاتالیت داغ از احیا کننده به راکتور حرکت می کند و به همراه خود حرارت را نیز منتقل میگردد احیا کننده شامل فنرهای خنک کننده است(COILS ) و درون آن بخارتولید میشود.درجه حرارت احیاء 550-575 می باشد. به ازای هر دقیقه توقف کاتالیت در راکتور، باید دو دقیقه در احیاکننده باقی بماند.حتی با وجود فنرهای خنک کننده گاهی اوقات نقاط داغ توسعه یافته که باعث به وجود آمدن

 کلوخه های بزرگ گداخته می گردد و باید واحد از کار بیفتد تا آنگاه کلوخه ها خارج گردند.در احیاکننده های بستر سیال درجه حرارت کاتالیت بین 600-650 است که در شرایط عملیاتی کمی بیشتر و در حدود 700 می باشد.

 این درجه حرارت سرعت سوختن را افزایش می دهد، همچنین باعث افزایش فشار عملیاتی می گردد، تاجایی که فشار جزئی اکسیژن در احیاء کننده
بالا می رود. این کار به سرعت سوختن کک کمک می کند اما حجم احیاء کننده باید بزرگتر از حجم راکتور باشد چرا که سوختن کک آهسته تر از تشیکل آن است.

بر اثر حرکت کاتالیت در احیاءکننده مسئله نقاط داغ را نخواهیم داشت. احیاء کننده ها در واحد بعضاً کیفیتی مشابه دارند. مقداری از کربن به صورت co خارج می گردد که البته بستگی به کاتالیت و دیگر عوامل متغیر دارد. به هر حال اگر خروجی گاز همچنین شامل غلظت مهمی از اکسیژن باشد، co و اکسیژن مسئله پس سوزی را به وجود می آورند، اگر پس سوزی کنترل نگردد وسایل تجهیزات صدمه می بینند. تکنیکهای متفاوتی توسعه یافته، که آنرا آشکار وکنترل می نما ید و معمولاً به وسیله تزریق آب خاموش می گردد.

در هیچکدام از سیستمهای احیاء کاتالیت کک کاملاً برطرف نمی گردد وکاتالیت احیا شده هنوز شامل چند دهم درصد گوگرد می باشد با بهبود شرایط احیاء میزان کک باقیمانده 0.2-0.4 درصد کک اولیه بر روی کاتالیت باقی می ماند. در بستر سیال امکان تعیین میزان کک کاتالیت وجود دارد، بدین ترتیب که مقدار واقعی با یک مقدار استاندارد تنظیم شده مقایسه می گردد ترکیبات سولفور سریعتر از هیدروکربنها جذب سطحی کاتالیت می گردند. در هر موقع که کک کاتالیت شامل درصد بالایی گوگرد می باشد(گوگرد از طریق خوراک ورودی می آید) سولفور در کک به می سوزد و به اتمسفر تخلیه می گردد.

انواع کاتالیست های کراکینگ :

با چند مورد استثنای کوچک، تمامی کاتالیستهای کراکینگ تجارتی بر پایه سیلیکا- آلومین می باشند که از یک یا چندنوع ترکیب آنها عموماً به سه دسته تقسیم می شوند:

1-    سیلیکاتهای آلومین طبیعی اسیدی

2-ترکیبات سیلیکا- آلومین سنتزی شکل

3-ترکیبات سیلیکا- آلومین سنتزی بلورین

همه اینها اسیدهای درجه حرارت بالامی باشند و فعالیت کاتالیتی آنها، نشان خاصیت اسیدی آنهاست. تاکنون مسئله اسید آنها حل نگردیده که آیا اسید برونشتد یا اسید لوئیس یا هر دو می باشند. کاتالیتهای گروه سه بالای نود درصد کاتالیستهای کراکینگ رایج استفاده می شوند، که البته باید به تاریخچه آنها نظر کرد.درضمن کاتالیستهای مصنوعی کم به کار رفته سیلیس – اکسید منیزیم، آلومین- اکسید بور و سیلیس – اکسید زیر کونیم نیز پیشنهاد شده اند. کاتالیستهای آلومین – اکسید ، آلومین – اکسید کروم و آلومین- اکسید پلاتین به کاررفته در عملیات، ریفرمینگ کاتالیستی، شامل بحث جدید نمی شوند.

قدیمیترین کاتالیستهای کراکینگ خاکهای رس مونت موریلانیت(Montmorillanite ) اسیدی بودند. این خاکهای رس سیلیکاتهای آلومین آنها شامل برخی یونهای قابل تغییر (نوعی زئولیت) بازی هستند.

در طی عملیات، اسید این یونهای زئولیت، که در واقع ساختمانی از سیلیکات آلومین که نصف آن آلومینیوم ا ست، می شود. این کاتالیتها خیلی زیاد استفاده می شوند، اما دارای دو ضعف هستند: یک مقدارآهن در شبکه کریستالی خود دارند که با گوگرد نفت فعال می شوندودر نتیجه آن در طی احیای مجدد، گوگرد اکسیدمیگردد و درطی گردش فرآیند، کاتالیت که کک و هیدروژن می دهد. به علاوه این کاتالیتها نسبت به درجات بالای احیای مجدد حساس می باشند که بعدها ا ین ضعف به روش مختلف برطرف شد. دیگر سیلیکاتهای آلومین مانند هالوی سایت(Holloy site ) و کائولینیت (kaolinite )که اسیدی بودند و همچنین خاکهای رس

به وسیله استخراج بی از پنجاه درصدآلومین ومقداری آهن ازآنهاوسپس افزودن مقداری آلومین به آنها، بهبود یافتند به عبارتی یک نوع کاتالیت نیمه سنتزی به وجود آمد.

روشهای دیگرنیزبرای ساختن انواع نیمه سنتزی ها مورد استفاده واقع گردید.ترکیبات سیلیکات آلومین بدون شکل واساس ترکیب کردن سیلیکاوژلهای آبی آلومین بودند به طوریکه کاتالیتهای شامل 15 – 10 درصد کاتالیت کم آلومین و کاتالیتهای شامل 30 – 20 درصد کاتالیتهای پر آلومین می باشند. لازم بودکه به طور

اساسی یونهای قلیایی ازآنهاجداگرددتاپایداری در برابر بخارودرجه حرارت به دست آید.این کاتالیتهای بدون آهن می توانندبرای نفتهای گوگرد دار مورد استفاده قرار بگیرند.همچنین آنها در برابرحرارت پایدارند، آنقدرکه در درجه حرارت های بالای احیای مجدد تحمل می کنند.

آنها (کاتالیتهای بدون آهن) در مقایسه با اسید- مونت موریلانیت تصفیه شده، بعضی نواقصی را دارند. مثلاً آنها یک توزیع محصول ضعیف تردارند اماکیفیت محصولاتشان بهتر است. همچنین آنها تبدیلهای پائینتری را قبل از اینکه کراکینگ صورت بگیرد در هرمرحله انجام می دهند. همچنان که برای به دست آوردن تبدیلها ی بالاتر درهرمرحله تحت شرایط سخت ترکوشش می شود، یک ناحیه از(کاتالیت) به جایی می رسد که در آن ناحیه بنزین به کک وگاز شکسته می شود.هرچه شرایط سخت تر می شود،تبدیل بیشتری را به وجود میآورد نه تولید بنزین بیشتررا. اسیدمونت موریلانت تصفیه شده بدون اینکه کراکینگ صورت پذیرد امکان رسیدن به تبدیلهای بالاتر از آنکه با سیلیکات آلومین بدون شکل به دست می آید، وجود دارد. کاتالیتهای سنتزی سیلیکات منیزیم خواص معینی نسبت به اسید مونت موریلاینت دارند وکوششهایی برای مورد استفاده قرار دادن آنها با سیلیکا – آلومین منیزیم صورت پذیرفته است.

به طور کلی غربالهای مولکولی به وسیله یک عملیات گرمایی از یک ترکیب سیلیکا- آلومین پر قلیا تشکیل می شوند.عمل یک خاک رس سیلیکات آلومینیوم طبیعی تحت شرایط گرمایی، تشکیل بعضی انواع غربالهای مولکولی محدود درساختمان خاک رس رامی دهد این کاتالیتها چهار مشخصه دارند که آنها را از کاتالیستهای سیلکا–آلومین بطور کلی متمایزمی کند:

1-آنها بیشتر فعال هستند.

2-بنزین تولیدشده از بنزین تولیدی سیلیکا- آلومین بی شکل دارای درصد بیشتری هیدروکربن های پارفینی و آروماتیک است.

3- تبدیل زیاد در هرمرحله بدون اینکه کراکینگ صورت پذیرد، ممکن است.

4-آنها یک توزیع محصول بهتری را میدهند.

کاتالیت های اصلی یا به شکل قرص یا حبه ویا به شکل پودر در دسترس هستند . فرم حبه ای یا مهره ای به طور آشکار در فرآیند بستر سیال ( برای کراکینگ) به کارمی روند. قرص های مصنوعی خیلی سخت آن از نظر قیمت گران هستند همان طور فرمهای حبه به دلیلی سهولت جابجایی و بدون قاچ بودن آنها، در فرآیندهای بستر ثابت دارای مزیت هایی هستند. سایش کاتالیتهای پودری شکل، در مقایسه با تلفات کاتالیت در اثر غبار شدن قابل ملاحظه است. بنابراین استفاده از فرم کره ای ریزکاتالیت در فرآیندهای بستر سیال توسعه یافته است.

یکی از جدید ترین کاتالیتها، خاک چینی(kaoline ) است. این نمونه نسبتاً ارزان قیمت، در برابر سایش مقاوم به و خاطر پایداری آن در دمای بالای کوره می تواند در یک ظرفیت بالاتری از سوزاندن کربن عمل کند.

در کل یک کاتالیت خوب نبایستی فعالیت خود را در طی عملیات از دست بدهد و زیان و تلفات ناشی از سایش کاتالیستی کم باشد. کاتالیت های طبیعی نرم تر هستند، بنابراین سریعتر ازکاتالیت های مصنوعی تخریب می شوند به طور سالم کاتالیت برای فرآیندهای بستر سیال بایستی دارای توزیع ابعاد منا سب باشد تا به طور مطلوب سیالیت صورت بگیرد. برای یک کاتالیت طبیعی از موادی در اندازه های 80-0 میکرونی بایستی بالای %50 و برای مواد 40-0 میکرونی بالاتر از %15 در راکتور نگه داشته شوند. جدا کننده های سیلیکونی اغلب به صورت نا منظم (Erractically ) عمل میکنند ولی معمولاً در فرآیندهای بستر سیال ذرات بزرگتر از 10 میکرون را هم درراکتور وهم در احیاکننده مجدد نگه می دارند. کاتالیت متحرک طبیعی شامل ذراتی است که بیشتر به فرم مستطیل هستند تا گرد. بنابراین ذرات با اندازه میانگین که از میان یک غربال عبور می کند

یک قطر متوسط دارند و حدود بیست درصد بزرگتر ازسوراخ غربال می باشد .فعالیت برای کاتالیت جدید زیاد است ولی در مجموع تمام کاتالیتهای کراکینگ به شدت جاذب هستند.فعالیت کاتالیتیکی توسط پلاتین کردن رفتار کاتالیت با مقیاس آزمایشگاهی در شرایط استاندارد به روشهای مختلف تست واندازه گیری می شود.در بیشتر این روشها اندازه گیری محصول گاز ومواد تقطیرشده ومقدار نشت کربن و نتایج دیگر موردتوجه قرارمیگیرند .

از روشهای متعدد (حداقل 14 روش) ، متدهای معدودی هستندکه بیشترموردتوجه قرارگرفته اند. رابطه تقریبی بین اینها درجدول شماره 1 ارائه شده است. مقادیرتقطیر شده و تلفات گازی طی چند آزمایش بررسی میگردد واین مقادیر با تبدیل شدن برای شرایط استاندارد آزمایش، ساده می شوند. اعمال تثبیت کردن وبی اثرکردن که از بخار با دمای بالاتراستفاده میشود، قبل از ارزیابی کاتالیت تازه ارائه می شوند. اندازه گیریهایی حجم منافذ، شعاع آن ومساحت سطوح دنبال تغییراتی که در طول استفاده از کاتالیت رخ میدهد، مفید هستند.ولی چنین اندازه گیریهایی نه یک جانشین برای تعیین فعالیت کاتالیت است ونه مطالعاتی در زمینه انتخاب کنندگی آن.

بعضی از کاتالیتها اگر چه از نظر فعالیت مشابه هستند ولی از نظر انتخاب کنندگی رفتار متفاوتی دارند. در سیستم هائی اجزاءگازی ( به خصوص هیدروژن) ومقادیری کک وبنزین و غیره ازجداکننده های گریز از مرکز (سیلکونها) به طور وسیعی برای ثابت نگه داشتن کاتالیتهای پودری شکل درراکتور واحیاءکننده ها استفاده می شوندولی در واحدهایی قدیمی از رسوب دهنده های الکتروستاتیک در این رابطه استفاده می گردد. اندازه ذرات جابجا شده توسط جدا کننده های مختلف در جدول زیر است:

جدول (1) – اندازه ذرات جابجا شده توسط جداکننده های ( Scrubber ) مختلف.

ارزیابی کاتالیت:

بسیارضروری است که روشهای آزمایشگاهی برای ارزیابی کاتالیتها در یک مقیاس کوچک داشته باشیم. این نشان می دهد که آیا فعالیت کاتالیت دردرون واحد کافیست، یا اینکه کاهش یافته است. این آزمایشات همچنین برای ارزیابی اولیه کاتالیت ارائه شده توسط عرضه کننده، مفید می باشد. فقط زمانیکه یک کاتالیت از ارزیابی که شامل پایداری دربرابردرجه حرارت وبخار است.موفقیت یافت به آن اجازه مورد استفاده قرارگرفتن داده می شود.این روشها همگی درواحدکراکینگ در آزمایشگاههای کوچک مورد استفاده قرار می گیرد و تحت شرایط کنترل شده دقیق فعالیت و کیفیت محصول وتوزیع محصولات تعیین میگردد.کمپانی های فروشنده کاتالیت خود این روشها را دارا میباشند و اغلب آنرا در اختیار قرار می دهند.

مسمومیتها:

اساساً ترکیبات نیتروژن درون نفت خام برای کاتالیتهای کراکینگ به عنوان مسمویتهای موقتی عمل می کنند.این ترکیبات به طورواضح با مراکز اسیدی روی کاتالیت وارد واکنش می شوند ومانع از واکنش کراکینگ میگردند. ترکیبات نیتروژنی همچنین به کک تولیدی اضافه می شوند. البته این بدان معنی نیست که نفت هائیکه دارای ترکیبات نیتروژنی هستند، کراکینگ نمی شوند بلکه فعالیت کاتالیتها آشکارا کمتر از زمانیست که ترکیبات نیتروژنی وجود نداشته باشند.مقدار نیتروژن 1000ppm/wt زیاد و 3500ppm/wt فوق العاده زیاد است.

وجود ترکیبات فلزی درنفت بر روی کاتالیت جمع و ته نشین میگردند. بیشترین این ترکیبات آهن، نیکل و وانادیم است آنها تاثیراتشان را روی عمل کاتالیت به دوصورت نشان می دهندکه در طی فرآیند فلزات تشکیل کک وهیدروژن راتسریع کرده، بدون اینکه کمکی به تشکیل بنزین نمایند و در احیای مجدد، آنها سوختن به را بیشتر از CO تسریع می نمایند و درنتیجه مقداری از حرارت غیرضروری را در طی احیای مجدد آزاد میکنند.

روشهایی برای برطرف کردن این آلودگیها از کاتالیست در دسترس است اما این روشها سود زیاد قابل قبولی را دارا نیستند. از این سه فلز آهن کمترین خرابی را دارد، وانادیم اثرش حدود چهار برابر آهن ونیکل در حدود چهارده برابر آهن می باشد . اگر غلظت آلودگیهای فلزی در کاتالیت بر حسب ppm,wt بیان گردد.، اثر کل خرابی مطابق زیر بیان می شود:

Fe + FV+14Ni

چنانچه مس نیز وجود داشته باشد، اثرش شبیه آهن است.زمانیکه مجموع بالا 1000ppm/wt بیشتر باشد، کاتالیت به صورت خیلی بدی آلوده گردیده است.

بعضی ازمصرف کنندگان دریافته اندکه کاتالیتهای شامل غربال مولکولی نسبت به سیلیکات آلومین بدون شکل در برابرآلودگی فلزی کمترحساس می باشند . در بعضی ازحالتها کاتالیتهای شامل غربال مولکولی آلودگیهای 3000ppm/wt– 2000 را (یعنی بیشتر از مقیاس معمولی و حد مجاز) را ممکن است تحمل نماید.

زمانیکه دریک فرآیند نفت خم دارای مقادیر زیادی فلز باشد، یک کاتالیت ارزان مانندکاتالیتهای نیمه سنتزی، ممکن است استفاده گردد، به طوریکه کاتالیت آلوده شده آنرا دورریخته وسریعاً کاتالیت تازه جایگزین آن میگردد.

هیدروکراکینگ

هیدروژن تحت فشار قابل توجهی باعث عمل شکستن یا هیدروکراکینگ می شود. هیدروژن در اینجا دو وظیفه اساسی را بر عهده دارد. اول برای متوقف کردن و مانع شدن از تشیکل تار وکک تحت شرایط معین و برای تبدیل کردن آروماتیکهای پلی حلقوی که خیلی مقاوم و سرسخت هستند، به موادی که به راحتی شکسته می شوند.

هیدروژن از تشکیل تار و کک توسط واکنش با محصولات اولیه کراکینگ، ممانعت به عمل میآورد. بنابراین از سرد شدن آنها برای تولید موادی با وزن مولکولی بالا جلوگیری می کند. با جلوگیری از تخریب و فاسد شدن خوراک عمل کراکینگ در حضور هیدوژن بهره قابل حصول را افزایش می دهد.آروماتیکهای حلقوی

سرد شده در خوراک، در صورتیکه روابط تعادلی مطلوب باشد، هیدروژناسیون می شوند و هیدرو ناسیون بیشتر آنها تولید بنزین را افزایش می دهد.هرخوراک نفتی می تواند از این طریق شکسته شود. همچنین تبدیلات بالا بردن بنزین یا سوخت دیزلی امکان پذیر است. امروزه در پالایشگاههای مدرن، هیدروکراکینگ و کراکینگ کاتالیتی به صورت یک تیم عمل می کنند.

واکنشهای هیدروکراکینگ:

گرچه صدها واکنش ها شیمیایی همزمان در عمل کراکینگ صورت می گیرد. یک نظریه و عقیده کلی این است که مکانیزم هیدروکراکینگ و کاتالیتیک کراکینگ همراه با هیدروژناسیون می باشد. کراکینگ کاتالیتی، قطع و برش یک پیوند یگانه کربن- کربن می باشد وهیدروژناسیون، اضافه کردن هیدروژن به یک پیوند دوگانه کربن- کربن است.

واکنشهای هیدروکراکینگ معمولاً در دماهای کاتالیت 550-750 و در فشارهای راکتور 1400psig صورت میگیرد.گردش مقادیر زیادی هیدروژن با جریان خوراک از کثیف شدن و بهم خوردگی بیش از حد کاتالیت جلوگیری می کند واجازه می دهدکه عملیات برای مدت طولانی بدون احیای مجددکاتالیت ادامه یابد.تهیه دقیق خوراک نیز حذف کردن سموم کاتالیت لازم است وعمر طولانی به کاتالیت می دهد. نتیجتاً جریان خوراک با هیدروژن حذف ترکیبات گوگردی و نیتروژنی به خوبی فلزات، قبل از اینکه به مرحله اولین هیدروکراکینگ فرستاده شود، تصفیه می گردد.

کاتالیست های هیدروکراکینگ :

واکنشهای هیدروکراکینگ به یک کاتالیست با وظیفه دو گانه همراه با فعالیتهای هیدروژناسیون و کراکینگ بالا احتیاج دارد. عامل اسیدی معمولاً توسط پایه کاتالیت تهیه می شود. نظیر موادی مثل مونت موریلوینیت فعال شده با اسید فلوئوریدریک ، آلومین، آلومین- سیلیس، ژئولیت هائیکه برای نگه داشتن عامل هیدروژناسیون که توسط فلزاتی نظیر شکل، تنگستن ، پلاتین، پالادیم و دیگر فلزات نادر تهیه می شوند، مورد استفاده قرار می گیرند. این کاتالیتها به شدت اسیدی نسبت به ترکیبات نیتروژنی خیلی حساسند وتحت شرایط

 واکنش آنها را برای تبدیل به آمونیاک وخنثی کردن واکنشهای اسیدی می شکنند.همانند خیلی از گازوئیل های سنگین شامل مقادیرقابل توجهی از نیتروژن تقریباً 2500ppm ) یک مرحله تصفیه کردن نهایتاً لازم می شود.

نیتروژن گیری و گوگرد گیری می تواند؛ با استفاده از کبالت – مولیبدن و یا نیکل- - کبالت – مولیبدن و دی آلومین یا آلومین – سیلیس انجام شود.کاتالیتهای هیدروکراکینگ نظیر نیکل ( پنج درصد وزنی) روی سیلیس- الومین بهترین عمل روی خوراکهایی انجام می دهندکه قبلاً برای داشتن مقادیر پائینی از نیتروژن و گوگرد تصفیه هیدروژنی نشده اند.بنابراین کاتالیست نیکل تحت 350 – 370 و فشار حدود 1500 pSig برای دادن یک تبدیل کاتالیتی خوب از جریان خوراک به اجزاء مایع با نقطه جوش پائین با کمترین اشباع سازی آروماتیکهای تک حلقوی و دادن یک نسبت بالایی از نرمال / ایزو در پارافینهای پائین تر خوب عمل خواهد کرد.

اثر مسموم کنندگی نیتروژن می تواند تا یک درجه معینی به وسیله عملیات در یک محدوده دماهای بالاتر خنثی شود.ولی این عمل تمایل به افزایش تولید موادی در محدوده c4 - c1 و کاهش پایداری عملکرد کاتالیست داد، به طوریکه به احیای بیشتری احتیاج می شود. کاتالیستهای شامل پلاتین و پالادیم (تقریباً نیم درصد وزنی) روی یک پایه زئولیت از حساسیت کمتری به نیتروژن نسبت به کاتالیتهای نیکل برخوردارند و عملیات با جریانهای خوراک شامل 40 PPm نیتروژن موفق بوده است

این کاتالیت همچنین در برابر گوگرد موجود در خوراکی که به صورت یک سیم موقت عمل می کند، مقاوم است با این حال موقعی که موجودی گوگرد در خوراک کاهش می یابد، کاتالیست فعالیت خود را بدست می آورد. این اثر در جدول (2) نشان داده شده است.

برای عملیات هیدروکراکینگ سخت 0 تولید بنزین از گازوئیل سنگین خلاء) ، لازم است که کاتالیست بر پایه زئولیت در مقادیر پائین نیتروژن و گوگرد عمل کند. در این میان کاتالیتهائی که به طور تجارتی مورد استفاده قرار می گیرند، سولفید تنگستن حبه ای شکل، سولفید تنگستن روی پایه آلومین – سیلیس مصنوعی یا

طبیعی، اهن روی خاک مونت موریلونیت فعال شده با HF ونیکل روی سیلیس آلومین میباشند . کبالت مولیبدن روی آلومین نیز بصورت تجربی مورد استفاده قرار گرفته است .

جدول (2) اثر گوگرد روی کاتالیت زئولیت /پالاریم

نقش فلزات کاتالیتیکی درهیدروکراکنیگ :

نقش اساسی فلز روی یک کاتالیست هیدروکراکینک برای نگهداشتن مکانهای اسیدی فعال در میان هیدروژناسیون مواد متشکله کمک میباشد. یک نقش کم اهمیت آن تشکیل حد واسطهای اولیفنی است که در نتیجه واکنشهای یون کربونیم لازم میشوند .سرعت هیدروکراکینگ برای کاتالیتهای پیر شده به اندازه کریستالهای فلزی مربوط میشود . اندازه کریستالهای فلزی شامل حامل[1] را که میتواند آزاد از کک نگه داشته شود کنترل میکند . برای واکنشهای ایزومری شدن و کراکینگ قابل استفاده میکند . این خاصیت حامل برای پخش کردن فلز دربدست آوردن یک ماکزیمم سطوح موثر مفید و مکانهای فعال مهم میباشد وقتی که هیدروکراکینگ با کاتالیتهای فلزی پایه روی یک حامل صورت میگیرد ترتیب واکنش یک هیدروکربن جذب شده با مشخصات فلزی فلز تغییر میکند . سرعت بازآیی گونه های جذب شده و تجزیه بعدی آنها توسط ترکیب کردن فلز با حامل و درجه سولفیده کردن کاتالیست کنترل میشود .

کاتالیتهای پلاتین- سیلیس یا نیکل آلومین بکار رفته در برنامه تجربی توسط یک متد القا سازی استاندارد تهیه میشوند برای کاتالیست پلاتین ، یک مقدار از اسید کلروپلایتنک (که مقدار آن به وزن صحیح پلاتین روی کاتالیست خشک شده نهایی بستگی دارد ) به سیلیس ـ آلومین نوع سیانومید سه جزئی آمریکایی A2 (بیست و پنج درصد آلومین) اضافه میشود تا اجازه دهد که بطور کامل خیس گردد .

کاتالیتهای نیکل از نیترات نیکل و آلومین دیویسون 3 بطرق مشابه ای تهیه میشوند . تمام کاتالیتهای دردمای برای ده ساعت خشک میشوند . جدول (3) تنوع درجه حرارت های خشک کردن برای کاتالیتهای نیکل مطالعه شده را خلاصه میکند .

چندین کاتالیست نیکل ـ آلومین با در معرض منوکسیدکربن قرارگرفتن اصلاح شده اند تقریبا 50 سی سی از کاتالیت در یک لوله شیشه ای قرار گرفته و تحت جریانی از هیدروژنی با درجه حرارت 426 درجه سانتیگراد و فشار اتمسفر به مدت چهارساعت احیا شده سرعت هیدروژن در ثابت نگه داشته شده است . سپس کاتالیت در نیتروژن خالص برای دو ساعت وقتی سرد کردن به 80 درجه سانتیگراد است منوکسید کربن به مدت بیست و چهارساعت از روی کاتالیت عبور داده میشود . جریان گاز شامل کربونیل نیکل سپس از درون یک راکتور شیشه ای دوم در 450 درجه سانتیگراد عبور داده میشود که شامل تقریبا 100 سی سی از تراشه های کوارتز با قطر حدود 1mm میباشد . کربونیل نیکل تجزیه میشود و یک آئینه نیکلی تشکیل میگردد که با HCl سه نرمال حاصل میشود و برای نیکل آنالیز میگردد .

کاتالیت شماره نه توسط یک روش مشابه اصلاح میشود بجز اینکه یک مخلوط نوددرصدحجمی هیدروژن و چند درصد سولفید هیدروژن بصورت گاز احیا کننده بمدت دو ساعت مورد استفاده قرار میگیرد . پس از آن نیز از هیدروژن خالص برای دو ساعت استفاده میشود تا در مجموع چهار ساعت مورد استفاده قرار بگیرد . آنگاه عملیات با منوکسید کربن صورت میگیرد . هیدروژن ، منوکسید کربن ، نیتروژن و سولفید هیدروژن تماماً توسط عبور از غربالهای مولکولی قبل از استفاده کاتالیت خشک میشوند . بعلاوه هیدروژن از روی کاتالیتها در واحد اکسیژن گیری که شامل یک کاتالیست پالادیم می باشد عبور داده میشوند تا هرگونه اکسیژنی را به آب تبدیل کند این هیدروژن اضافی نیز نهایتاً از درون یک سلسله مراحل خشک کننده ثانویه شامل غربالهای مولکولی اضافی عبور داده میشود .

کاتالیت های فلز نوبل (Noblemetal )

معمولترین کاتالیتهای هیدروکراکینگ فلز نوبل مشاهده شده پلاتین و پالادیم روی آلومین ـ سیلیس میباشد در یک مطالعه مقداری از کاتالیتهای پلاتین آزمایشی تهیه شدند و خواص سطوح آنها و فعالیت هیدروکراکینگ آنها بدست آمد.جدول (4) آزمایشات کریستالهای پلاتین روی آلومین ـ سیلیس دارای قطر برای مجددای از مقادیر پلاتین ثبت شده است .

اگر فرض شود که توزیع مکانهای اسیدی و کریستالهای فلزی بصورت تصادفی و متفاوت باشد فواصل متوسط بین آنها میتواندمحاسبه شود مکانهای اسیدی خیلی قوی آنهائی که توانایی نگهداشتن آمونیاک در 515 درجه سانتیگراد را دارند در حدود 15 درجه سانتیگراد از هم جدا هستند اگر تمام مکانهایی که آمونیاک را در 175 درجه سانتیگراد نگه می دارند را شامل شوند، فاصله متوسط بین مکانها در حدود میباشد . دانسیته تمام مکانهای اسیدی ، گرم کاتالیست / است

و برای مکانهای اسیدی خیلی قوی، گرم کاتالیت میباشد . فاصله متوسط بین کریستالهای پلاتین برای یک کاتالیست یک درصد پلاتین روی آلومین ـ سیلیس (کریستالهای ) در حدود میباشد . یعنی صد برابر بزرگتر از فاصله بین مکانهای اسیدی .

این فرضیات یک تصویر فیزیکی از سطوح کاتالیت را موجود می آورد جائی که کریستالهای پلاتین بطور وسیعی از یکدیگر جدا میشوند و در میان غلظت خیلی بالایی از نقاط اسیدی قرار میگیرند .

با استفاده از این تصویر و بامکانیسم دوگانه ای که شرح داده شد رابطه کاتالیتیکی نقاط فلزی و اسیدی را میتوان بسط و توسعه داد هیچ رابطه ساده ای بین فعالیت هیدروکراکینگ و تعداد نقاط اسیدی وجود ندارد . اگر اسیدیته بهترین متغیر وابسته باشد اندازه گیریهای اسیدیته روی کاتالیتهای پیرنشده و جوان بایستی شامل تعداد زیادی نقاط اسیدی باشد که فقط در طول یک مدت کوتاهی از عملیات فعال هستند که درنزدیکی کریستالهای فلزی قرار دارند چون فقط این نقاط هستندکه آزاد از کک و فعال نگه داشته میشوند .

یکی ازنقشهای اساسی فلز در هیدروکراکینگ فعال و تمیز نگه داشتن نقاط اسیدی درمیان هیدروژناسیون مواد

تشکیل دهنده کک میباشد . و این مساحت موثر به هندسه کریستالهای فلزی مربوط میشود حالت سطوح کاتالیت دور ازکریستالهای پلاتین احتمالا مشابه با آنچه روی یک کاتالیت آلومین ـ سیلیس در طول کراکینگ کاتالیتی در دماهای قابل مقایسه رخ میدهد میباشد . دراین نواحی کراکینگ در حضور کاتالیست فعال سرد میشوند وتشکیل کک میدهند .

باگذشت زمان نواحی کک گرفته یا سطوح بی اثر شده بسرعت افزایش می یابند و کاتالیت یک کاهش سریع را در فعالیت یا از بین رفتن لبه کاتالیت نشان میدهد . فعالیت کاتالیت درحالت تعادل به تعداد نقاط اسیدی کریستالهای فلزی که میتوانند آزاد از کک باقی بمانند مربوط میشود .

با این مدل از سطوح کاتالیت هیدورکراکینگ یک تعداد ازمشاهدات حاصله در عملیات هیدروکراکینگ میتواند شرح داده شود .سرعتهای هیدروکراکینگ اولیه قویاً وابسته به مساحت فلزی اندازه گرفته شده نیست ولی درنهایت به مساحت فلزی مربوط میگردد . واکنشهایی که روی نقاط اسیدی رخ میدهد واکنشهای آهسته ای بوده و کنترل کننده سرعت هستند با این حال در مجموع سرعت هیدروکراکینگ با مساحت فلزی سرعتی خطی داردمعمولا فعالیت اولیه ومقدماتی هیدروکراکینگ بطور سریعی حتی در غیاب سموم از بین میرود . در حضور سموم کاهش فعالیت سریعتر است و میزان فعالیت بعد از یک زمان معین کمتر خواهد بود

دماهای مربوط به کاتالیتهای کهنه شده بطور قابل ملاحظه ای کمتر از دماهای مربوط به کاتالیتهای تازه میباشد که رابطه مساحت فلز با فعالیت را نشان میدهد بیانگر این است که اختلاف نسبتا کمی در فعالیتهای اولیه کاتالیت (شش ساعت) وجود دارد . حتی اگر مساحت های فلزی از (گرم کاتالیت ) تغییر کند بعد از یک ساعت از شروع کار واحد وابستگی به مساحت فلزی بیشتر میشود .

فعالیت تمام کاتالیتهای روی آلومین ـ سیلیس هائی که قابل مقایسه اند با مساحت ثابت تقریبا در زمان صفر یکسان است کاتالیتهای هیدروکراکینگ ظاهراً مشابه کاتالیتهای ریفرمینگ هستند و شباهت آنها بیشتر دراین مورد است که مساحت فلزی بیشتر پایداری بیشتری را به کاتالیت میدهد ثابت شده است که وقوع واکنشها

روی نقاط اسیدی کنترل کننده سرعت هستند . در هیدروکراکنیگ سرعت شکستن سریعتر از سرعت هیدروژناسیون به هنگام کهنه شدن ، کاهش می یابد واین سرعت به این علت است که پلاتین فعالیت خیلی زیاد در واکنشهای هیدروژن گیری دارد .

بطور کلی سرعت هیدروکراکینگ تقریبا با مساحت فلز یک رابطه خطی دارد و این مسئله یک رابطه مهم بین مساحت فلز وتعداد نقاط هیدروکراکینگ را پیشنهاد میکند . ارتباط هیدروکراکینگ دمای بالا با فعالیت هیدروژن گیری (که نسبتاً ارتباط بیشتری با ایزومری شدن دارد ) توسط مانس1 ، مایرز2 توسعه وگسترش یافته و ممکن است با مفاهیمی فوق مربوط باشد با این حال محققین فوق یک فعالیت هیدروکراکینگ تحت دمای بالا را اندازه گیری کردند و اخیراً اشاره شده است که هیدروژنولیزیز 3 روی مکانهای فلزی رخ میدهد بیشتر محتمل بنظر میرسد که رابطه خطی بودن هیدروکراکینگ دمای پائین با مساحت فلز ناشی از یک رابطه غیر مستقیم مساحت فلز و نقاط اسیدی باشد .

در طول هیدروکراکینگ یک لبه فعال از بین می رود خواه اینکه سمومی در سیسثم باشد یا نباشد . در هر زمان فعالیت به تعداد نقاط اسیدی در دسترس و کک گرفته مربوط میشود .

در زمان صفر تمام نقاط اسیدی برای عمل کراکینگ فراهم و آماده هستند و همچنانکه ازعمر کاتالیت میگذرد مکانهای اسیدی بیشتر از اجزا هیدروژناسیون جدا و دور میشوند و بزودی با کک بی اثر میگردند اگر چه دو نوع از مکانها میتواند وقتی توسط فواصل از هم قابل روئیت میشوند باز عمل کنند ولی این فعالیت عمرکوتاهی دارد .

کاتالیتهای فلزی پایه :

وابستگی سرعتهای هیدروکراکینگ و انتخاب کنندگی به هندسه فاز فلز بیانگر این است که فلز پایه به خوبی کاتالیتهای فلزی نوبل میباشد یک مسئله بحرانی واقعیتی است که فلزات پایه مراجعتی با حامل و با گوگرد واکنش میکنندو این واکنشها مشخصات و خواص فلزی آنها را کاهش میدهد و فعالیت هیدروژناسیون را پائین می آورد.

ترکیب شدن نیکل با حامل :

نیکل یک نوع فلز پایه است که وقتی روی یک حامل اسیدی منبسط میشود یک کاتالیت هیدروکراکینگ موثر خواهد بود.بررسی آن در مورد نقشش در هیدروکراکینگ نشان میدهد که یک جز کمپلکس های آلومین ـ نیکل که فعالیت پائین در واکنشهای هیدروژناسیون دارنده فعل و انفعالات درونی میشود واین مطلب میتواند یکسری از کاتالیتهای آلومین ـ اتا1 ـ‌نیکل که برای هیدروژناسیون آرماتیکها در یک نفت کوره پیش تصفیه در تست و آزمایش شده اند بیان شود . ثابت های سرعت در جداول برای این آزمایشات درجدول (5) نشان داده شده است . تمام فعالیتهای هیدروژناسیون آروماتیک همراه با این کاتالیتها احتمالا ناشی از نیکل فلزی تولید شده در طول احیا مقدماتی این کاتالیتها میباشد . برای موقعی که این فاز از فلز توسط استخراج CO حذف میشود سرعت هیدروژناسیون بطور خاصی غیرقابل محاسبه میگردد . بنابراین هیچ فعالیت هیدروژناسیونی را نمیتوان به روی کمپلکس شدن نیکل روی کاتالیست که بعد از استخراج نیکل فلزی باقی میماند نسبت داد . ترکیب شدن نیکل با حامل ترجیحا در دماهای بالای خشک شدن صورت میگیرد .

تغییر نیکل توسط گوگرد :

گوگرد نیز با نیکل برای کاهش دادن فعالیت هیدروژناسیون آن ترکیب میشود جدول 6 کاهش در ثابت سرعت روی هیدروژناسیون آروماتیکها در یک نفت کوره F.C.C2 همچنانکه مقدار گوگرد روی کاتالیت افزایش می یابد را نشان میدهد . نسبتا مقادیر کمی از گوگرد روی کاتالیت احیا شده (02/0 درصد) بطورشدیدی سرعت

هیدروژناسیون را کاهش میدهد یک مقادیر کم از نیکل فلزی (نیکل سه درصد) مسئولیت فعالیت هیدروژناسیون را بعهده دارد نقش گوگرد در کاهش هیدروژناسیون آروماتیکها میتواند توسط تشکیل سولفیدهای نیکل توجیه شود اطلاعات ترمودینامیکی برای پیش بینی موقعی که سولفیده کردن جمعی نیکل رخ میدهد در دسترس میباشد . احتمالا برای سولفیده کردن تحت شرایط بکار رفته پیش بینی خواهد شد .

با این حال بعید بنظر میرسدکه تعادل سطوح و تعادل توده یکسان باشد. این میتواند از نظر استوکیومتری منطقی باشد که سولفیدهای نیکل هیچگونه فعالیتی برای هیدروژناسیون آروماتیک نشان نمی دهند و فعالیتی که در حالت سولفیده شده وجوددارد ناشی از مناطق ایزوله شده سطوح نیکل بر روی سطوحی که خواص فلزی دارند می باشد هر ناحیه سطح که شامل یک نسبت بالایی از اتم های گوگرد به نیکل باشد اگرچه نسبت مربوط به نیست ، برای نشان دادن فعالیت هیدروژناسیون بالا محتمل نمی باشد آزمایشات نشان میدهد که نیکل کمپلکس شده را برای تولید از نیکل فلزی که بصورت جز هیدروژناسیون فعال بکار میرود کاهش میدهد . فقط سه درصد نیکل از یک کاتالیت ده درصد نیکل بر پایه آلومین میتواند توسط CO بعد از یک احیا هیدروژنی استاندراد حذف شود بعد از احیا با یک مخلوط هیدروژن که سپس با هیدروژن تنها به دنبال نوزده درصد نیکل با منوکسیدکربن خارج میشود.

در مورد کاتالیتهای نیکل سولفیده شده در اثر دیگر موردتوجه قرار گفته که درمورد کاتالیتهایی که شامل گوگرد میشوند متفاوت است یکی اینکه برای نتیجه دادن لازم است یک تبدیل دمای بالایی صورت بگیرد دیگر اینکه نسبتی از نرمال ایزوپارافین درمحصول هیدروکراکینگ وجود دارد . در مورد لزوم دمای بالای کاتالیت سولفیده شده اگر فرض کنیم که یک تعداد از نقاط اسیدی کمتری روی یک کاتالیت سولفیده شده تعادلی در دسترس باشد باید فرض شودچون فعالیت هیدروژناسیون موقعی که جز فلزی کمپلکس میشود کاهش می یابد کمک روی نواحی بیشتری از سطوح کاتالیست گسترش می یابد و مساحت کمتری برای واکنشهای هیدروکراکینگ فراهم میگردد بنابراین درجه حرارت بایستی افزایش یابد تا تعداد نقاط اسیدی کاهش یافته را جبران کند اختلاف مشابه در تعداد مکانهای اسیدی در دسترس اختلاف در نسبت نرمال / ایزوپارافین در محصولات عملیات با استفاده از یک کاتالیت سولفیده شده را شرح می دهد .

درمطالعات قبلی شرح داده شد که نسبت نرمال / ایزوپارافینهای سبک درمحصول حاصل از هیدروکراکینگ ناشی از یک شاخه کردن منطبقی اولفین شکسته شده در مرحله هیدروکراکینگ می باشد . این اولفین ها بسرعت هیدروژنه میشوند ولی خوراک میباشد . با یک گازوئیل سبک فقط 27/0 درصد وزنی پلاتین فعالیت

وانتخاب کنندگی رضایت بخش را خواهیم داشت در حالی که برای گازوئیل سنگین مقدار 5/0 درصد وزنی لازم است . آلومین ـ سیلیس به تنهایی تحت شرایط هیدروکراکینگ در ابتدا فعال و انتخاب کننده است که این ممکن است به انتقال هیدروژناسیون تحت این شرایط نسبت داده شود .

میزان بهره عملی حتی بعد از چند ساعت از عملیات بیش ازمقداری است که توسط کراکینگ کاتالیستی بدست خواهد آمد بعنوان مثال میزان بهره کشی محصول نود وشش درصد حجمی که بعد از سه تا چهار ساعت در عملیات باشد کاتالیت همچنین دراینجا فعالتر از کاتالیت در کراکینگ میباشد .

این کاتالیتها مستقیما با کاتالیتهای پلاتینی قابل مقایسه نیستند چون تمام موازنات برای این موارد بعد از دو روز یا بیشتر از شروع عملیات انجام میشود اضافه کردن جز هیدورژناسیون برای دادن پایداری و کم کردن یا حذف

فرسودگی کاتالیت لازم است توزیع محصول نیز یک وظیفه دیگرفعالیت هیدروژناسیون میباشد گازهای خشک ، توبانها ، نپتانها و نفتای سبک به موازات افزایش موجودی پلاتین کاهش می یابند ولی نفتای سنگین و نفت کوره سبک افزایش می یابد.

ایزومری شدن تعادلی توسط فرآیندهای جذب سطحی رقابتی جلوگیری میشود . این مفاهیم توزیع محصولهای ایزونرمال مشاهده شده در هیدروکراکینگ با کاتالیتهای با فعالیت هیدروژناسیون متغیر در خود جای میدهد . درحقیقت در هیدروکراکینگ نسبت ایزونرمال در پارافینهای محصول مربوط به فعالیت هیدروژناسیون فلز و به شرایط عملیات میشود که باز بستگی به تعداد نقاط اسیدی در دسترس روی سطوح بستگی دارد بهترین اجزا هیدروژناسیون فلزی نستهای ایزو/ نرمال را بصورت متعادل تولید میکند همچنین نقاط اسیدی کافی برای فعالیت ایزومری شدن در دسترس هستندتنها با کاتالیتهای هیدروژناسیون با فعالیت کم نستبهای ایزو/نرمال بالا بدست می آید .

کاتالیستهای اکسید اسیدی ـ پلاتین برای هیدورکراکینگ :

پلاتین روی یک اکسید ترکیب شده جامد با اسیدیته بالا ، فعالیت و انتخاب کنندگی هیدروکراکینگ بالایی را میدهد کاتالیتهای پلاتین توسط القا کردن تحت خلا 5mm hg موادپایه با اسید کلروپلاتینیک آبی تهیه میشوند کاتالیک نوع نیکل نیز از القا کردن محلول نیترات ـ نیکل تهیه میشوند .

فعالیت هیدروژناسیون پلاتین:

فعالیت ، انتخاب کنندگی وپایداری کاتالیتهای هیدروکراکینگ یک وظیفه برای فعالیت هیدروژناسیون هستند اضافه کردن پلاتین به سیلیس ـ آلومین در اقسام 06/0-27/0-52/0 درصد وزنی ، هر دو فعالیت انتخاب کنندگی را بطور فزاینده ای با خوارک گازوئیل سنگین افزایش میدهند با این حال موقعی که موجودی پلاتین به 37/1 درصد افزایش یابد افزیاش تغییر کمی در فعالیت و انتخاب کنندگی را در پی خواهد داشت . غلظت پلاتین روی انتخاب کنندگی در شکل 4 و اثر آن روی فعالیت در شکل 25 نمایش داده شده است . یک مینیمم مقدار بحرانی برای پلاتین وجود دارد که وابسته به نوع جریان اصولاً نوع مطلوبی از انتقال در توزیع محصول با استفاده از یک جز هیدروژناسیون خیلی فعال حاصل خواهد شد تمام فلزات واسطه سری دوم و سوم ازگروه هشتم میتوانند بصورت اجزا هیدروژناسیون در کاتالیتهای هیدروکراکینگ عمل نمایند . در جدول 7 با استفاده از وزنهای مساوی (نیم درصد) ایریدیم1‌، اسمیم2 ، پلاتین ، رادیم3 ، و روتینیم4 روی آلومین ـ سیلیس القا شده اند .رادیم فعالترین کاتالیت و اسمیم کمترین فعالیت را میدهد . بهره محصول با پلاتین بالاترین و اندکی پائین ترین با اسمیم ، روتینیم ، ایریدیم و بطورقابل ملاحظه ای پائین تر باکاتالیست رادیم تحت این شرایط خاص بوده است .برای مقایسه انواع خوب شناخته شده اجزا هیدروژناسیون روی حاملهای اسیدی با استفاده از یک خوراک گازوئیل سنگین تحت شرایط مشخص برای آنهائی که پایه کاتالیت پلاتین بکار رفته ارزشیابی میشوند .

هر دو جز سولفید تنگستن (در پایه خاک اسیدی) و نیکل(برپایه آلومین سیلیس) بطور مشخص نسبت به پلاتین از درجه پائینی بودند .

فعالیت اسیدی:

معلوم شده است که اسیدیته حامل اکسیدی مخلوط هم روی فعالیت وهم روی انتخاب کنندگی اثر میگذارند . اندازه اسیدیته حامل اکسیدی بکار رفته دراینجا یا شاخص فعالیت است یا مساحت سطوح کاتالیت آلومین ـ سیلیس درمیان یک مجموعه . هر دو میزان اسیدیته هستند وقتی که ترکیب و متد احیا مساحت سطوح ثابت باشد .

حاملهای اکسیدی مخلوطهای دیگری غیر از آلومین سیلیس میتواتند بعنوان جز اسیدی روی کاتالیت هیدروکراکینگ پلایتن بکار برده شود مثالهایی با یک خوراک گازوئیل سبک در جدول (8) داده شده است . این اطلاعات نشان میدهند که کاتالیتهای پلاتین با حاملهای آلومین ـ بورما1 با مقدار کمی آلومین ، سیلیس فلو.رید شده و آلومین فلوریده شده میتوانند عمل هیدروکراکینگ را انجام دهند .

احیای مجدد کاتالیت:

بیشتر واحدهای هیدروکراکینگ شامل احیای مجدد دوره ای هستند رسوبات روی کاتالیت در دماهای کنترل شده ای توسط مخلوط کردن بخار آب یا گاز در گردش با هوای احتراق سوزانده میشود گازهای احیا کننده در دمای واردمیشوند و حداکثر درجه حرارت در محدوده میباشد . بعد از احیای مجددکاتالیست درحالت اکسیده قرار می گیرد و قبل از اینکه در فرآیند قرار بگیرد بایستی احیا گردد و عمل احیا کردن با هیدروژن صورت بگیرد که در این عملیات مقدار کاتالیت قابل ملاحظه ای نیز آزاد میگردد .

سوزاندن کک

منبع کک:

بسیاری از کاتالیست ها که به منظور واکنشهای آلی مورد استفاده قرار میگیرند ،بر روی آنها کک تشکیل می شودواین کک باعث تخریب آنها می گردد .

اغلب اوقات از لحاظ جنبه های اقتصادی بهتر است که این کک را بسوزانیم و از کاتالیست مجدداً استفاده کنیم اگر بعضی اوقات به عنوان کربن اشاره می شود ولی لایه های تشکیل شده بر روی کاتالیست مقدارکمی کربن می باشند و شامل و اغلب اکسیژن ،گوگرد و حتی ترکیبات نیتروژن دار نیز می باشد .

سوزاندن در یک بستر ثابت:

اگر هوا را از میان یک بسترکاتالیست ثابت دارای کک به اندازه کافی داغ شده باشد ( حدود c500 ) عبور دهیم سوختن بین هوا و کاتالیست شروع می گرددو نقاط داغ یا لایه های داغ تشکیل خواهد شد. اگر هوای کافی داشته باشیم به درجه حرارت بالایی خواهیم رسید که باعث خراب شدن کاتالیست می گردد.

یک سوراخ ذوب شده دردیواره یک کاتالیست مشاهده شده است که از احیا‌ءکنترل نشده به وسیله اپراتوری که به نقاط داغ آشنا نبود صورت گرفته است و ترموکوپل یا ترموکوپلهای متحرک جند اگانه در یک بستر که اساساً به منظور کنترل اکسیژن به کار می رود و اطمینان از اینکه کاتالیست ها خراب نشوند ،در این نوع احیاء مجدد مورد نیاز می باشد .

تکنیک های چندی برای کم کردن نقاط داغ وکم شدن خرابی کاتالیست ها استفاده می شود . یک روش معمول، کاهش مقدار اکسیژن 3-2 درصد و نیز بر گرداندن گاز می باشد . این کار بر روی افزایش ضخامت نقاط داغ و بر روی کاهش ماکزیمم درجه حرارت اثر خواهد داشت .گازهای بی اثر و خنثی گرمای به وجود آمده از سوختن را به همراه خواهند برد .برای افزایش سرعت سوختن کلی فشار گاز برگشتی را حدود atm10 –2 افزایش می دهند .

بدون سوزاندن ثانویه، کربن و گرافیت به صورت صددرصد به تبدیل نخواهد شد و مقداری CO خواهیم داشت که نسبت CO/ با درجه حرارت افزایش می یابد. یک پدیده یکسان در طی احیاء مجدد بعضی از کاتالیتها اتفاق می افتد و 50-30 درصد کربن به CO تبدیل می شود.بنابراین کاهش حرارت آزاد شده منطقی است.به طورکلی کاتالیستهائی که فعالیت اکسیداسیون – احیاء ندارد، باین فرم سوخته می شوند.کاتالیتهای اکسیداسیون – احیاء مثل بر پایه آلومین یا بر پایه آلومین سیلیس یا پلاتین بر پایه آلومین، زمانیکه کک روی آنها سوزانده می شود، مقدار فوق العاده کمی یا هیچگونه CO نخواهد داشت.

سوزاندن در یک بستر سیال :

سوزاندن کک در دانه های کاتالیست مجزا تحت شرایط ایده آل موردمطالعه قرار گرفته و اصول مفیدی از آن ثابت شده است.چنانچه حرارتی را که در اثر احیا مجدد حاصل می شود. خارج میکنیم به طوریکه سوختن در یک درجه حرارت ثابت صورت پذیرد و از اکسیژن اضافه استفاده شود، سرعت اصلی سوختن (IntrinsicRate ) را می توان تعیین کرد. با یک تک لایه یا مقدار کمی کک، سرعت اصلی سوختن، واکنش از درجه یک می باشد:

در این معادله C غلظت کک، t زمان و k ثابت است که با درجه حرارت و غلظت اکسیژن تغییر می کند. زمانیکه بیشتر ازیک تک لایه از کک وجود داشته باشد، میزان سوختن قدری آهسته تر از معادله (1) می باشند و زمانیکه به یک تک لایه نزدیک می شویم نتایج حاصل از سوختن مداوم لایه های بالا به معادله (1) میل می کند. انرژی اکتیواسیون برای سوختن اصلی کک: 37.6 kcel /mol می باشد این روابط برابر دانه های 2mm از کاتالیست های متفاوت و با رسوبات که شامل نسبتهای متفاوت C/H می باشد برای کاتالیستهای عمومی به جز کاتالیستهائیکه فعالیت اکسیداسیون – احیاء دارند، قابل اجرا می باشد ثابت سرعت اصلی سوختن کک به صورت زیر به دست آمده است:

که می باشد. با مرور بر روی مطالعات متفاوت از اثر فشار اکسیژن به وسیله آزمایش مشخص شده که واکنش نسبت به اکسیژن از درجه اول میباشد اما داده های موجود قطعی نیستند ودر صورت نداشتن داده های مناسب از معادله (2) به عنوان اولین تقریب می توان استفاده کرد.

تحقیق رایگان سایت علمی و پژوهشی آسمان , تحقیقات دانش آموزی ، فرهنگیان و دانشجویان اقدام پژوهی گزارش تخصصی

شناسایی و جداسازی یون های گروه II 

  مختصری درباره عناصر گروه II

مس ( Cu )

مس عنصری جامد ، غیر قابل احتراق و به صورت خالص در طبیعت وجود دارد . مس معمولاً در کانی هایی مانند آزوریت ، مالکالیت ، بورنیت و کالکوپریت وجود دارد .

مس عنصری سودمند و مفید از لحاظ تجاری محسوب می شود . ترکیبات مس به رنگ سبز- آبی است ، اولین عنصر شناخته شده و دارای دو ایزوتوپ است .

تاریخچه

مس از 11000 سال پیش وجود داشته است. کشور قبرس کشوری است که نام مس از آن گرفته شده است. روش های استحصال و فرآوری مس نسبتاً آسان است و در حدود 7000 سال پیش مردم به روش های استخراج مس پی بردند و مس را اکتشاف می کردند.

 نهشته ها و معادن مهم مس در کشورهای آمریکا، شیلی، زامبیا، زئیر، پرو و کانادا وجود دارد. ترکیبات مهم مس شامل سولفیدها ، اکسیدها و کربنات ها است. مس از روش های ذوب کردن و لیچینگ و الکترولیز تولید می شود.

خواص

مس خالص به رنگ مایل به قرمز است و دارای جلای فلزی است. این عنصر چکش خوار با قابلیت مفتول شدن ، رسانای خوب جریان الکتریسیته و برق است . دومین عنصر رسانا بعد از نقره می باشد که از نقره به علت گرانی در سیم ها استفاده نمی کنند.

کاربرد ها

این عنصر در صنایع زیادی کاربرد دارد که از آن جمله می توان صنایع ساخت آلیاژهای آهن ، برنز و برنج نقش را نام برد . تمام سکه های ساخته شده در کشور آمریکا از آلیاژهای مس هستند و فلز اسلحه های جنگی نیز مسی است. مس کاربرد زیادی در سموم کشاورزی وکودهای جلبک دار دارد. ترکیبات مس مثل محصول فهلینگ کاربردهای وسیعی در تست های آنالیزهای شیمیایی برای شکر دارد. مس با خلوص خیلی بالا در امر تجارت مورد استفاده قرار می گیرد.

به علت اینکه این عنصر در برابر هوا و رطوبت و آب مقاوم است از این عنصر در تهیه سکه ها استفاده می شود.

برنز اولین آلیاژ مس است که اختراع شد که این ترکیب مخلوطی از مس و 25 درصد قلع است. در قدیم مردم از برنز برای ابزار و آلات جنگی و صندوق های فلزی و گیاهان آرایشی استفاده می شود.

برنج ترکیبی از مس و بین 5 تا 45 درصد روی است که از این آلیاژ از 2500 سال پیش استفاده می شده است. اولین بار رومی ها از برنج برای ساخت سکه و ظروف مسی مثل کتری استفاده می کردند. امروزه از برنج برای ابزار و آلات موسیقی ، ساخت پیچ و دیگر تجهیزات مقاوم در برابر پوسیدگی استفاده می شود.

اثرات مس بر روی سلامتی

مس یکی از عناصر رایج در طبیعت است که بر اثر پدیده های طبیعی در محیط زیست به مقدار فراوان یافت  می شود و بسیار مورد استفاده انسان قرار می گیرد . به عنوان مثال، از آن در صنعت و کشاورزی استفاده های فراوان می شود. تولید مس طی دهه های اخیر صورت گرفته و کیفیت مس در حال حاضر در مقایسه با گذشته بهبود یافته است.

مس در انواع مختلف غذاها، آب آشامیدنی و هوا وجود دارد. به همین دلیل روزانه ما مقدار قابل توجهی مس از طریق خوردن، آشامیدن و نفس کشیدن دریافت می کنیم. جذب مس برای بدن انسان حیاتی است. زیرا مس جزء عناصر کمیابی است که بدن انسان به آن نیاز دارد. اگرچه بدن انسان می تواند مقدار زیادی مس را تحمل کند ، اما مقدار بیش از حد آن برای سلامت انسان ضرر دارد.

بسیاری از ترکیبات مس در رسوبات یا ذرات خاک ته نشین شده یا به این ذرات می چسبند. ترکیبات قابل حل مس ممکن است برای سلامت انسان مضر باشند. معمولاً پس از فعالیت های کشاورزی ترکیبات محلول در آب مس، در محیط آزاد می شوند.

مقدار مس موجود در هوا بسیار کم است، بنابراین تنفس مس خیلی ناچیز است. اما افرادی که در نزدیکی مناطقی که به ذوب و فرآوری مس می پردازند، زندگی می کنند، ممکن است مقدار بیشتری مس در مقایسه با افراد عادی دریافت و استنشاق نمایند. معمولا ما انسان ها در معرض مس قرار داریم. در محیط کار، انتشارمس منجر به ایجاد عوارض آنفولانزا مانندی می شود که به نام تب فلز شناخته می شود. این عوارض بعد از دو روز ار بین می رود و در اثرحساسیت بیش از اندازه ایجاد می شود.

قرار گرفتن طولانی مدت در معرض مس، باعث آبریزش بینی، دهان و چشم، سردرد، دل درد، سرگیجه و اسهال و استفراغ می شود. جذب مقدار زیادی مس باعث آسیب کبد و کلیه و حتی مرگ می شود. اما سرطان زایی مس هنوز اثبات نشده است. در بسیاری از مقالات علمی، رابطه میان قرار گرفتن در معرض غلظت بالای مس برای مدت طولانی و کاهش هوش در نوجوانان مشخص شده است. ارتباط آن با ایحاد سرطان در انسان مورد بررسی است.

قرار گرفتن در معرض دود و غبارمس هم موجب تب بخارفلزمی شود که این بیماری در غشای مخاطی بینی تغییر ایجاد کرده و آن را تضعیف می کند. در بیماری ویلسون، سمیت مس باعث سیروز هپاتیتی، آسیب مغز، بیماری های کلیوی و رسوب گذاری مس در قرنیه می شود.

اثرات زیست محیطی

تولید جهانی مس هنوز هم بالاست. این بدان معناست که میزان مس موجود در محیط زیست روز به روز کمتر می شود. به علت انتشار آب های آلوده به مس، درکناره رودخانه ها گل و لای آلوده به مس نهشته می شود. مس ، در اثر احتراق سوخت های فسیلی وارد هوا می شود. این مس، قبل از این که به واسطه بارش باران ته نشین کند ، مدتی طولانی در هوا باقی می ماند. بنابراین میزان آن در خاک کاهش می یابد. در نتیجه بعد از ته نشینی مس موجود در هوا، خاک حاوی مقدار زیادی مس خواهد بود.

مس هم از طریق منابع طبیعی و هم در اثرفعالیت های بشری، در محیط پراکنده می شود. از جمله منابع طبیعی آن، گرد و غبار حاصل از باد ، گیاهان فاسد شده ، آتش سوزی جنگل ها و قطرات دریا می باشد. تنها تعداد اندکی از فعالیت های بشری که باعث انتشار مس می شوند ، نامگذاری شده اند. عوامل دیگر انتشار مس، فالیت های معدنی، تولید فلز، تولید چوب و تولید کودهای فسفاته است.

مس در محیط زیست تجزیه نمی شود و به همین علت وقتی در خاک باشد ،در گیاهان و جانوران تجمع می یابد. در خاک های غنی از مس تعداد محدودی از گیاهان شانس بقا دارند. به همین علت است که در نزدیکی کارخانجات مس، پوشش گیاهی زیادی وجود ندارد. به خاطر اثرات مس بر گیاهان، بسته به اسیدیته خاک و میزان مواد آلی، این عنصر تهدیدی جدی برای مزارع محسوب می شود. با وجود این هنوز هم کودهای مس دار مورد استفاده قرار می گیرد.

مس می تواند فعالیت های خاک را مختل کند زیرا روی فعالیت میکروارگانیسم ها و کرم های خاکی اثرات منفی دارد. به خاطر وجود مس، تجزیه مواد آلی به شدت کند می شود.

هنگامی که مزارع با مس آلوده شوند، جانوران غلظت بالاتری از مس را جذب می کنند که به سلامت آنها آسیب      می رساند. معمولا گوسفندها از سمیت مس، بیشترین صدمه را می بینند زیرا در گوسفندها ، اثرات مس در غلظت های بسیار پایین هم نمود می یابد.

خواص فیزیکی و شیمیایی

عدد اتمی : 29

جرم اتمی : 63.546

نقطه ذوب :  1084

نقطه جوش :  2567

شعاع اتمی : pm 1.57

ظرفیت : 2 و 1

رنگ : سبز - آبی

حالت استاندارد : جامد

نام گروه : 11

انرژی یونیزاسیون :  726/7

ساختار الکترونی :

شعاع یونی : 0.73

الکترونگاتیوی : 1.9

حالت اکسیداسیون : 2 و 1

دانسیته : 8.96

گرمای فروپاشی :  05/13

گرمای تبخیر :  3/300

مقاومت الکتریکی : 0000000168/0 اهم

گرمای ویژه :  38/0

دوره تناوبی : 4

درجه اشتعال : در حالت جامد اشتعال پذیر

اشکال دیگر :

هیدرید مس CuH

دی اکسید مس Cu₂O و اکسید مس CuO

دی کلرید مس CuCl₂ و کلرید مس CuCl

بیسموت ( Bi )

بیسموت ، عنصر شیمیایی است با عدد اتمی 83 که در جدول تناوبی با نشان Bi مشخص شده است. فلزی است ضعیف و سه ظرفیتی ، سفید ، بلورین ، سنگین و شکننده که اثر خفیفی از رنگ صورتی در آن وجود دارد و از نظر شیمیایی شبیه آرسنیک و آنتیموان است.

بیسموت از تمامی فلزات مغناطیسی‌تر است و به جز جیوه از تمامی عناصر خاصیت هدایت حرارتی کمتری دارد. از ترکیبات بیسموت که فاقد سرب باشند، درساخت لوازم آرایش و اهداف پزشکی استفاده می‌شود.

 تاریخچه

یسموت ( کلمه آلمانی Weisse Masse به معنی جرم سفید ، بعدها Wisuth و Bisemutum ) در ابتدا به خاطر شباهتش با سرب و قلع با این عناصر اشتباه گرفته می شد. " کلاد جوفروی جونین " در سال 1753 تمایز آن را از سرب اثبات کرد.

پیدایش

 بیسموتینیت و بیسمیت ، مهمترین سنگ های معدن بیسموت هستند و کشورهای کانادا ، بولیوی ، ژاپن ، مکزیک و پرو عمده‌ترین تولید کنندگان آن می‌باشند. بیسموتی که در آمریکا تولید می‌شود به عنوان محصول فرعی برای به عمل آوردن سنگ های معدن مس ، طلا ، سرب ، نقره ، قلع و به خصوص سرب فراهم آمده است

ویژگی های قابل توجه

تا قبل از سال 2003 تصور بر این بود که بیسموت سنگین‌ترین و پایدارترین عنصر است، اما تحقیقات در موسسه "Astrophysique Spatial" در ورسای فرانسه ثابت کرد بیسموت یک عنصر پایدار نیست. این عنصر ، یک فلز شکننده دارای ته‌رنگ صورتی با یک ماتی رنگین کمانی است. در بین فلزات سنگین ، بیسموت سنگین‌ترین آنها و غیر سمی است. به جز جیوه ، هیچ فلز دیگری مغناطیسی‌تر از بیسموت نمی‌باشد.

این فلز که به شکل خالصش وجود دارد، دارای مقاومت الکتریکی بالا و Hall effect آن از تمامی فلزات بیشتر است (یعنی وقتی بیسموت در یک میدان مغناطیسی قرار می‌گیرد، بیشترین افزایش مقامت الکتریکی را دارد). وقتی در مجاورت هوا به آن حرارت داده شود، با شعله آبی رنگی شروع به سوختن می‌کند و اکسید آن ، بخار زرد رنگی تولید می‌کند.

کاربردها

اکسی کلرید بیسموت در لوازم آرایش کاربرد وسیعی دارد.

ساب نیترات و ساب کربنات بیسموت در پزشکی بکار می‌رود.

بیسمونال ( manganese Bi ) آهنربای دائمی قوی می‌باشد.

آلیاژهای بیسموت ، درجه ذوب پایینی دارند و به میزان زیادی برای یافتن آتش و وسایل ایمنی سیستم های  سرد کننده به کار می‌روند.

بیسموت در تولید آهن های چکش خوار و به عنوان کاتالیزور در ساخت الیاف اکریلیک به کار می‌رود.

بیسموت همچنین به عنوان مواد ترموکوبل کاربرد دارد و حاملی برای سوخت U-235 یا uranium-234 در رآکتورهای اتمی می‌باشد و در لحیم هم مورد استفاده واقع می‌شود.

 خواص فیزیکی و شیمیایی

وزن اتمی : amu 208.98038

شعاع اتمی : pm 143

شعاع کووالانسی : pm 146

شعاع واندروالس : اطلاعات موجود نیست

ساختار الکترونی :  

حالت ماده : جامد 

نقطه ذوب : 544.4 کلوین

نقطه جوش : 1837 کلوین

حجم مولی : 21.31 متر مکعب بر مول

گرمای تبخیر :  104.8

گرمای هم‌جوشی :  11.3

سرعت صوت : 1790 در 15/293 کلوین

کادمیم ( Cd )

کادمیم یک عنصر شیمیایی است با علامت اختصاری Cd و دارای عدد اتمی 48 که جزو فلزات نادر است.کادمیم بیشتر در سنگ‌های معدنی روی یافت می‌شود و استفاده ی عمده آن در صنایع باتری سازی است.

وجود فلزات سمی و کاربرد گسترده آنها در صنایع رو به رشد ما، بسیار حائز اهمیت بوده و در بسیاری از موارد برای صنایع بسیار مفید می باشند. ولی آیا می توان از کنار خطراتی که این مواد برای سلامتی کارگران ایجاد می کنند ، به راحتی عبور کرد ؟

 خواص

 کادمیم یکی از این مواد سمی است که کاربرد زیادی در آبکاری فلزات دارد. این ماده به طور طبیعی در پوسته زمین یافت می شود. کادمیم خالص نرم است و مانند نقره سفید می باشد. معمولا به صورت فلز خالص در طبیعت یافت نمی شود ، اما به عنوان یک ماده معدنی با سایر مواد مثل اکسیژن ( اکسید کادمیم ) ، کلر ( کلرید کادمیم ) و یا سولفور  ( سولفات و سولفید کادمیم ) ترکیب می شود.کلریدها و سولفات ها ، فرم هایی از کادمیم هستند که به آسانی در آب حل نمی شوند. کادمیم بو و طعم قابل تشخیص ندارد ، از این رو نمی توان از طریق بو کردن یا حس چشایی به وجود کادمیم در آب یا هوا پی برد. عمده ی مصرف کادمیم در باتری ها ، پیگمنت های رنگ ، روکش فلزات ، پلاستیک و بعضی آلیاژهای فلزی می باشد.

برآورد شده است که سالانه 30- 25 هزار تن کادمیم در محیط رها می شود. حدود نیمی از آن از فرسایش سنگ ها در رودخانه ها تولید و به دریا می رود. آتش سوزی جنگل ها و فرایندهای آتشفشانی نیز مقادیری کادمیم در هوا آزاد   می کنند . برآورد شده است که میزان کادمیمی که در اثر فعالیت های انسانی مثل استخراج معادن و سوزاندن سوخت های فسیلی در محیط آزاد می شود ، سالانه در حدود 13- 4 هزار تن می باشد.کودها اغلب حاوی مقادیری کادمیم هستند که در حین فعالیت های کشاورزی وارد خاک می شوند . کادمیم همچنین می تواند از طریق ریختن یا نشت زباله های خطرناک وارد آب یا خاک شوند. البته فرم کادمیم ( حل شونده یا غیر قابل حل ) در این شرایط بسیار مهم است.

فلز کادمیم به خودی خود در محیط تجزیه نمی شود ، اما می تواند به فرم های دیگر تغییر شکل یابد. کادمیم        می تواند توسط ماهی،گیاهان و سایر حیوانات دریافت شود و همچنین می تواند در بدن تغییر شکل دهد ولی برای مدت های طولانی (سالها) در بدن باقی می ماند.

چگونگی مواجهه با کادمیم

در جوامع عمومی غذا و دود سیگار ، از بزرگترین منابع تماس انسان با کادمیم به شمار می آیند.

 پائین ترین سطح کادمیم در میوه ها و نوشیدنی ها می باشد و بالاترین سطح آن در گیاهان پر برگ و            سیب زمینی ها می باشد. در ایالات متحده ، میانگین فردی دریافت کادمیم از طریق خوردن غذا در حدود 30 میکروگرم گزارش شده است ، اما فقط در حدود 3- 1 میکروگرم از آن در روز جذب و وارد بدن می شود . میزان دریافت کادمیم توسط افراد سیگاری در مقایسه با افراد غیر سیگاری ممکن است 2 برابر شود ، .هر سیگار ممکن است شامل 2-1 میکروگرم کادمیم باشد و در حدود %60-40 از کادمیم موجود در سیگار استنشاق شده  می تواند از ریه ها عبور کرده و وارد بدن شود.

علاوه بر سیگاری ها ، افرادی که نزدیک محل جمع آوری زباله های خطرناک زندگی می کنند ، یا نزدیک کارخانجاتی که کادمیم را وارد هوا می کنند ، تماسی بالقوه با کادمیم موجود در هوا خواهند داشت . در صنایع ، کارگران در حین انجام فعالیت هایی نظیر ذوب و پالایش فلزات و یا از طریق هوای اطراف کارخانجاتی که محصولات حاوی کادمیم مثل باتری ، روکش یا پلاستیک را تولید می کنند ، می توانند با کادمیم تماس داشته باشند. همچنین در حین فرایندهای لحیم کاری یا جوشکاری فلزاتی که حاوی کادمیم هستند ، این تماس می تواند برای کارگران اتفاق بیافتد.

 نحوه ورود و خروج کادمیم از بدن

 کادمیم می تواند از طریق غذا ، آب ، هوای تنفسی و استنشاق دود سیگار وارد بدن ما شود . البته مقدار کادمیم دریافت شده از طریق هوا و دود سیگار به مراتب بیشتر خواهد بود. اگر مواد غذایی مقدار کافی آهن و سایر مواد مغذی مثل کلسیم را نداشته باشند ، مقدار کادمیم دریافتی بیشتر خواهد بود.  تقریبا میزان کادمیم دریافت شده از طریق پوست ، در حد صفر می باشد . یعنی کادمیم نمی تواند از طریق پوست جذب شود . بیشتر کادمیم دریافت شده به کلیه ها و کبد رفته و برای سال های طولانی در آنجا باقی می مانند . بخش کمی از کادمیم می تواند از طریق مدفوع و ادرار دفع شود و مقداری نیز که از ریه ها جذب نشده اند ، با هوای بازدمی به بیرون منتقل می شوند.

 اثرات کادمیم بر سلامتی انسان

آسیب رسانی کادمیم به عواملی همچون فرم کادمیم موجود، مقدار کادمیم دریافت شده و راه ورود آن به بدن بستگی دارد. مقادیر زیاد کادمیم در هوای تنفسی می تواند به شدت به ریه ها آسیب رسانده و باعث مرگ شود. ولی مقادیر کم آن در هوای تنفسی در مدت زمان طولانی باعث تجمع آن در کلیه و آسیب به آنها و همچنین شکنندگی استخوان ها شود . در مطالعات انجام شده بر روی موش ها و همستر ها (  نوعی موش ) که کادمیم را تنفس می کردند ، نتیجه شد که کادمیم ایجاد سرطان ریه نمی کند ولی در رت ها ( rats ) سرطان ریه را توسعه می دهد. در مورد انسان ها مطالعات دقیقی مبنی بر اینکه کادمیم تنفس شده بر روی نازائی آنها تاثیر دارد یا خیر انجام نشده است ، ولی این مطلب در مورد رت های ماده و موش ها صدق می کند. همچنین کادمیم استنشاق شده می تواند در موش ها و رت ها باعث آسیب های کبدی و تغییراتی در سیستم ایمنی شود.

کادمیم خورده شده از طریق غذا ، در مقادیر زیاد می تواند شدیدا معده را تحریک و منجر به اسهال ، استفراغ و بعضی اوقات مرگ شود. خوردن و آشامیدن مواد حاوی کادمیم در بعضی مواقع باعث افزایش فشار خون ، فقر آهن ، بیماری های کبدی و همچنین آسیب های مغز و اعصاب می شود ولی در انسان ها سطوحی که باعث ایجاد این بیماری ها شود ، هنوز مشخص نشده است. مطالعات نشان می دهد که حیوانات جوان تر کادمیم بیشتری نسبت به حیوانات پیرتر جذب می کنند. اگر غذا فاقد آهن ، کلسیم و پروتئین باشد و حتی اگر غذا پرچرب باشد ( به دلیل عبور آهسته آن از معده و روده و افزایش زمان جذب) جذب بیشتری صورت خواهد گرفت.کادمیم از طریق بدن مادر به آسانی نمی تواند به جنین منتقل شود ولی گاهی این اتفاق از طریق جفت صورت می گیرد

چگونگی کاهش خطر تماس با کادمیم

یک رژیم غذایی متعادل که شامل کلسیم ، آهن ، پروتئین و روی کافی باشد ، به کاهش کادمیمی که از طریق غذا و آب در بدن جذب می شود ، کمک می کند. عموما در برچسب زدن عناصر در خط تولید ، کادمیم و ترکیبات آن را به عنوان یک عنصر فعال ، لیست می کنند. اگر فکر می کنید که کودهای مصرفیتان حاوی کادمیم هستند ، حتما از تهیه کننده و تولید کننده آن سوال کنید . همه قارچ کش ها و رنگ های حاوی کادمیم بایستی به طور مناسب ذخیره و انبار شوند و از دسترس کودکان در امان باشند.

باتری های نیکل- کادمیم در صورت سوزانده شدن در زباله سوزها  می توانند فیوم های کادمیم را آزاد کنند . در بعضی مواقع ممکن است که گرد و غبارهای حاوی کادمیم از محیط کار به لباس ، پوست ، مو ، ابزار و یا دیگر اشیاء مربوط به شما که در محیط کار قرار داشته اند منتقل شود. اگر در محیط کار کادمیم مورد استفاده قرار می گیرد ، بایستی یک برگ مربوط به اطلاعات ایمنی مواد ( MSDS ) در دسترس باشد . اطلاعات MSDS شامل نام شیمیایی ترکیب کادمیم ، اطلاعات مربوط به خطرات حریق و انفجار آن ، اثرات بهداشتی بالقوه ، راه های دریافت این ماده در بدن ، نحوه استفاده صحیح از مواد و اقدامات اضطراری می باشد .

تحقیق رایگان سایت علمی و پژوهشی آسمان , تحقیقات دانش آموزی ، فرهنگیان و دانشجویان اقدام پژوهی گزارش تخصصی

قلمرو دین و انتظار بشر از  آن

• مسأله «انتظار بشر از دین» و «قلمرو دین» از مباحث مهم و نو پیدای «دین پژوهی» مدرن است که امروزه در حوزة «فلسفه دین» (Philosophy Of Religion) و «کلام جدید» (Modern Theology) اهمیت خاصی پیدا کرده و نظر دین پژوهان و اندیشمندان دینی (و حتی غیر دینی) را به خود جلب کرده است. هر کدام از اینها , از منظرهای مختلف پاسخ‎های متفاوتی داده‎اند؛ برخی از موضع دینی به این بحث پرداخته و عده‎ای هم تبیینی سکولاریستی از آن ارائه داده‎اند.

این دو بحث به شکل امروزی خود, گرچه زاییده عصر جدید (مدرنیته) است و ابتدا در دنیای مغرب زمین رویید اما طولی نکشید که مرزهای جغرافیایی را در نوردید و به سایر نقاط ریشه دواند. در کشور ما نیز چندی است که مباحث این چنینی در بیان و قلم عده ای از دانشوران مطرح می شود و سؤالاتی را در عرصه دین و دینداری پدید آورده است. در آثار کلامی و دین شناسی کهن فرزانگان اسلامی بحثی تحت این عناوین به طور مستقیم دیده نمی شود لکن این سخن بدین معنا نیست که آنها به کلی از این مباحث غافل بوده اند, بلکه می توان گفت متفکران اسلام در فلسفه, کلام و... مسائلی از قبیل نیاز انسان به دین، فواید دین, خاتمیت نبوت، کمال دین، فطری بودن دین، منطقه الفراغ و...، را طرح کرده اند.
طرح مسأله انتظار بشر از دین ارتباط تنگاتنگی با تعیین قلمرو دین دارد. منظور از تعیین قلمرو دین, کشف قلمرو واقعی دین است, نه ترسیم قلمرویی برای آن تا مستلزم تعیین تکلیف برای خدا باشد. انتظار بشر از دین , تعیین کننده قلمرو دین است؛ به این معنا که به ما نشان می دهد چه سؤالهایی را از دین بپرسیم و حل چه معضلات و مشکلاتی را از دین بخواهیم . البته این بحث فقط نشان می دهد که دین به چه نیازهایی پاسخ می دهد، اما محتوا و چگونگی پاسخ را نشان نمی دهد. یعنی فقط چارچوب کلی پاسخ را مشخص می کند. برای مثال می توان گفت یکی از نیازهایی که دین باید تکلیف آن را مشخص کند, نیاز به پرستش و عبادت است, اما اینکه این نیاز چگونه از سوی دین برآورده می شود, با مراجعه به خود دین معلوم خواهد شد
بحث «انتظار بشر از دین» مسائل جدید فراوانی را در حوزه دین شناسی طرح کرده است.2 اکثر کسانی که بحث انتظار بشر از دین را مطرح می کنند تلاش دارند تا دین را به قلمرو حیات شخصی افراد محدود سازند . به بیان دیگر حضور اجتماعی دین را کمرنگ سازند بسیاری از اندیشمندان غربی که به همه ادیان یکسان می نگرند, و میان ادیان الهی و غیر الهی تفاوت چندانی قائل نیستند و دین را اعتقاد به موجودات فرا طبیعی و مقدس تلقی می کنند , ناگزیرند تا دین را امری فردی و مربوط به ارتباط انسان با عالم ماورای ماده تلقی کنند .

در جامعة ما نیز برخی از این دیدگاه که دین مربوط به امور شخصی انسانهاست و از ارتباط انسان با خدا سخن می گوید و به حل معماهای حیات و مرگ می پردازد و از آن نباید انتظار پاسخگویی به بسیاری از معضلات را داشت دفاع می کنند و حتی حضور دین در اخلاق را نیز محدود می سازند. از نظر آنها ارزشهای اخلاقی جنبة فرا دینی دارد و لازم نیست که باید و نبایدهای اخلاقی از دین گرفته شود. دین باید تضمین کننده سعادت اخروی انسانها باشد, نه سعادت دنیوی آنها . بشر با عقل جمعی خود باید به تدبیر دنیای خویش بپردازد . تدبیر امور اجتماعی بشر با عقل است نه دین, به بیان دیگر از دین نباید انتظار داشت که سیمای نظامهای مطلوب اقتصادی, سیاسی ,حقوقی و فرهنگی را ترسیم کند تا چه رسد به آنکه با برنامه ریزی های خود معضلات اجتماعی بشر را حل کند.
طرفداران این دیدگاه در مواجه با اسلام نظریه «دین حداقلی» را مطرح کرده‎اند و برای دفاع از این نظریه ناگزیر یا برخی از اصول و مبانی اسلامی را خدشه دار ساخته و یا تفسیری متناسب با نظر خود ارائه دهند یا به بیان دیگر با پیش فرض‎های خاصی سراغ دین بروند که برخی از آنها عبارتند از:
- دین صامت است و معرفت دینی چون تابع معارف بشری است, دچار قبض و بسط می‎شود.
- معرفت دینی نسبی و عصری است.
- آنچه در دین اصل است, گوهر آن است نه صدف آن . تجربه های عرفانی گوهر دین اسلام است و احکام صدف آن .
- اسلام مجموعه کلام خدا و معصوم نیست, بلکه دین محصول تجربه های قدسی شخص نبی و عارفان است. به بیان دیگر دین نه کلام خدا که گزارش تجربیات دینی پیامبر و عارفان پس از اوست.
- بعثت پیامبران نه برای اصلاح و آبادانی دنیای انسانها, که برای برخوردار ساختن آنها از حیات طیبة ابدی است.
- احکام اسلامی ابدی نیست. احکام اجتماعی اسلام مربوط به زمان پیامبر بوده و اسلام فقط یک سلسله اصول و ارزشهای کلی را به عنوان اصول جاودانه ارائه داده است.
- خاتمیت به معنای بی نیاز شدن انسان از مکتب انبیاء است. بشریت به تدریج تکامل می یابد و به تذکار انبیاء بی التفات می گردد.
- دین جامع نیست, بلکه کامل است و کمال آن نیز حداقلی است.
- حضور دین در عرصه های مختلف حیات بشری موجب ایدئولوژیک سکولار و عرضی شدن آن می‏شود.
در این مقاله آرا و اندیشه‏‏های استاد مطهری و دکتر سروش را دربارة «انتظار بشر از دین» و «قلمرو» آن با نگرشی انتقادی و تطبیقی مورد نقد و بررسی قرار خواهیم داد.
رویکردها و روشها در بحث «قلمرو» و «انتظار» از «دین»
قبل از ورود به بحث از دو رهیافت استاد مطهری و دکتر سروش در باب قلمرو و انتظار از دین, ضروری است که به بیان روشها و رویکردهای بررسی موضوع می پردازیم.

رویکرد برون دینی
در این روش از بیرون دین به آن نگریسته می شود تا اهداف و قلمرو آن مشخص شود بدون اینکه به کتاب و سنت مراجعه شود. طرفداران این نظریه بر مبنای انتظاری که از دین دارند به تعیین حدود و قلمرو آن می پردازند. بنابراین در این روش , افراد از رجوع به دین و متن دینی باید انتظارات خود را از دین مشخص کنند و پس از مشخص کردن نیازهای اصلی و فرعی خود به سراغ دین بروند و برای آن قلمروی را تعیین کنند و دکتر سروش یکی از طرفداران این نظریه است و به اعتقاد دکتر سروش «بدون شک نمی توان پاسخ این پرسش را که «انتظارات ما از دین چیست ؟» از خود دین جست, یا به صرف ادعای دین در این باب بسنده کرد».
طبق این نظر, فهم متون دینی, خود در گرو تعیین و تحدید انتظارات ما از دین است, و نه برعکس چرا که انتظار از دین, تشخیص نیازهای انسان و قلمرو دین از مسایل اصول دین به شمار می آید و اصول دین را نمی توان متعبدانه پذیرفت . پس در این موارد, تعبد بی معناست. بنابراین, آب را از سرچشمه باید بست؛ یعنی قبل از ورود در فهم دین, باید معیار فهم دین را در دست داشت، و یکی از آن معیارها, تعیین حدود انتظارات خویش از دین است.
به این بیان نقدهایی وارد است که اکنون به یک جهت آن نظر داریم و آن اینکه در مسائلی مانند وجود خدا, رسالت, عصمت و.. که مقدمه پذیرش اصل دین است, تعبد دور باطل است؛ اما در مسائل دیگر اصول دین, که پذیرش اصل دین متوقف بر آن نیست, مانند کیفیت حشر و فروعات توحید, تعبد جایز و حتی گاه تنها راه شناخت است. مسأله قلمرو دین و انتظار از دین , اگر از مسائل اصول دین به شمار آید , از این قبیل امور است.
دکتر سروش در «قبض و بسط تئوریک یک شریعت, قلمرو دین را منوط به تعیین انتظارات آدمی از دین ذکر می کند»: آن بحث نظری و کلامی مهم که انتظارات ما را از دین سامان می دهد و به ما می گوید که در دین چه بجوییم و چه بخواهیم,و از کمال دین چه بفهمیم و چه نفهمیم , هم اوست که به ما می گوید از فقه چه بخواهیم و چه نخواهیم , اگر متکلمی به واقع بر آن باشد

• که دین برای بیان ارزشها‎ست و روشها را به مردم سپرده است ؛ و یا بر آن باشد که لازم نیست که دین در باب حکومت سخنی داشته باشد (نه اینکه فقیهانه بگوید: سخنی دارد یا ندارد), آیا باز هم در فقه دنبال کشف نحوة حکومت خواهد گشت؟ ابتدا متکلمانه باید پذیرفت که کمال دین اقتضاء می کند که در باب حکومت هم سخنی داشته باشد . تا فقیهانه بتوان به دنبال آن سخن رفت. بدون آن فرض , این جست و جو بی وجه است و همچنین هر جستجوی فقهی دیگر

به نظر می رسد در اینجا هم انتقاد دیگری به دکتر سروش وارد است, وی در این بیان مسأله لزوم جستجو برای یافتن حکمی فقهی (و حد آن) را بی جهت بر مسأله ای دیگر مبتنی ساخته اند , فرض کنیم فقیهی در بحث کلامی از لزوم حکومت و سخن داشتن دین سخنی داشته باشد. «ضرورت نداشتن» ثابت نمی کند که دین در این باب حکمی ندارد. و بنابراین نظر داشتن دین پیرامون حکومت و نحوة آن کاملاً محتمل و متصور است. و همین احتمال کافی است که فقیه را وا دارد که دربارة نظر دین, به کاوش و جستجو بپردازد. سر خطای دکتر سروش این است که مناط «جستجوی فقیه» را چنانکه باید, در نیافته اند. جستجوی فقیه صرفاَ به لحاظ احتمال عقلایی حکم است, چه در واقع حکمی باشد و چه نباشد.
بالجمله سر خطا در مرتبط ساختن دو امری است که به هم مربوط نیستند؛ یعنی مسأله کاوش و دواعی آن و مسأله علم به وجود اصل مطلوب، از اینجا روشن می شود که بحث از «انتظارات ما از دین» دخلی در مسأله کاوش فقیه ندارد, چه آنکه حتی اگر ثابت شود لازم نیست دین پیرامون مسأله ای نظر داشته باشد, این مقدار برای فقیه کافی نیست تا دست از جستجو و کاوش بردارد بلکه باید در حد وسع از وجود حکم برای آن مسأله سراغ گیرد. بله اگر ثابت شود که در دین نمی تواند حکم داشته باشد, دیگر تفحص و جستجو برای آن معقول نیست و لکن این خود نظری فقهی است که «دین دربارة حکومت, بیانی ندارد» و لذا از حیطة بحثهای کلامی خارج است. اگر چه عکس آن درست نیست, یعنی در فرضی خاص علم کلام می تواند بگوید «دین دربارة حکومت سخنی دارد» و آن هنگامی است که ضرورت سخن داشتن دین پیرامون حکومت ثابت شود. چه آنکه این ضرورت ملازم با تحقق است (نص آن است که دین از آوردن بیانات ضروری استنکاف نمی کند). پس در واقع بین حکم به «بیان داشتن» و حکم به «بیان نداشتن دین» نسبت عدم تقارن برقرار است.
رویکرد درون دینی
مراد از راه درون دینی, مراجعه به منابع نقلی اسلام یعنی کتاب و سنت است. این کار, به دو روش قابل تحقق است:
راه مستقیم
 راه غیر مستقیم

راه مستقیم آن است که از یک آیه یا روایت,قلمرو دین آشکارا به دست آید؛ برای مثال بگوید: اسلام در فلان حوزه از امور دنیا دخالت کرده یا نکرده است؛ به گونه ای که آن آیه و روایت در صدد بیان همین نکته باشد. راه غیر مستقیم , عبارت است از استقراء و شمارش حوزه هایی که کتاب و سنت در آن وارد شده است؛ به گونه ای که آن آیات و روایات به طور مستقیم درصدد بیان قلمرو نباشد, و از دخالت فعلی اسلام در حوزه های مختلف دریابیم که آن حوزه ها قلمرو اسلام به شمار می آید.
دکتر سروش مخالف این رویکرد است و برای نقد این نظر به نکته ای اشاره می کند که ریشه در «هرمنوتیک فلسفی» (Hermene utic Philosophical ) دارد. هرمنوتسینها و از جمله دکتر سروش, فهم متون دینی را مبتنی و متکی بر «پیش فهم‎ها» و «پیش فرض‎ها» می دانند که نتیجة آن شکاکیت و نسبی انگاری است. مبتنی ساختن فهم‎ها بر پیش فرض‎ها یعنی اینکه فهم متون دینی بر تعیین انتظارات ما از دین استوار است و هر کسی با انتظاری که از دین دارد آن را می فهمد: «فهم متون دینی, در گرو تعیین و تحدید انتظارات ما از دین است, و نه بر عکس؛ چون اگر کسی بپندارد که از کتاب و سنت می توان جمیع نکات خرد و درشت شئون زندگی و امور عالم را استخراج کرد, در آن صورت عبارات دینی برای او معانی دیگر خواهد یافت و او خواهد کوشید تا از کمترین اشاره بیشترین استفاده را بکند و گره های خود را در باب قوانین نور و حرکت سیارات و خواص ادویه و شکافتن اتم و… از متن آیات و روایات بگشاید.»
به اعتقاد وی پیش فرض های دین شناسانه, معرفت شناسانه و جهان شناسانه در را به روی دین می گشایند و این نحوه از استناد فهم دینی به معارف بشری نقش مؤثری در تعیین انتظار آدمی از دین دارد, و هیچ فهمی از دین وجود ندارد که مستند به این پیش فرض ها نباشد و از آنها قوام و جواز نگرفته باشد. کسی که می خواهد فهم صحیحی از شریعت داشته باشد و کسی که باور دارد که فهم صحیح در گرو داشتن مبادی صحیح بیرونی است, باید در تصحیح و تنقیح رکن بیرونی معرفت دینی خویش بکوشد.
همانطور که ملاحظه می شود این تز دکتر سروش به «تفسیر به رأی» می انجامد که در آیات و روایات فراوانی آن را نهی کرده اند.
شهید مطهری در نقد این سخن می نویسد: «روشن تر اینکه نباید قرآن را موافق ذوق و ذائقه خود تفسیر کنیم یا مورد استشهاد قرار دهیم, بلکه ذوق خود را باید بر قرآن تطبیق دهیم؛ اگر قرآن را پیشوای خود قرار داده ایم باید ذوق ما ساخته شده بر موازین قرآن مجید باشد…»

 
همان طور که اشاره شد از نتایج مهم سخن دکتر سروش, نسبیت و تحول و تغییر پذیری همه معارف به نحو کلی است. در مقابل , شهید مطهری معتقد بود که در دین, دو عنصر «ثابت» و «متغیر» وجود دارد؛ اصول و کلیات ثابت که لباس تغییر به خود نمی پوشند و در همه
 

• زمان ها و مکان ها ثابت و دائمی اند و لذا این امور نسبیت بردار نیستند. اما فروعات و متغیراتی که مبتنی بر آن اصول ثابت هستند به اقتضای زمان و مکان تغییر می کنند. به نظر ایشان اصول ثابت دین، نقش «روح» و فروعات و جزییات متغیر, نقش «جسم» دین را دارند.

 جمع رویکرد درون دینی و برون دینی
راه سومی برای شناخت قلمرو دین وجود دارد . در این روش در عین حال که اصالت از آن روش برون دینی است این نکته مورد تاکید قرار می گیرد که با روش برون دینی در پرتوعقل می توان ضرورت رجوع به دین را برای شناخت محدوده و قلمرو آن مشخص کرد. اساس این برهان ضرورت بعثت انبیاء است . در بحث از لزوم بعثت انبیاء چند برهان وجود دارد که مهمترین آنها برهان حکمت الهی است. طبق این برهان انسان از جهت شناخت هدف نهایی حیات و راه و مسیری که باید طی کند, نیازمند پیام پیامبران است . به بیان دیگر این برهان قلمرو هدایت دین را در عرصه ارائه جهان بینی و ایدئولوژی (مجموعه بایدها و نبایدها) می داند. یعنی دین باید پاسخگوی سؤالات اساسی بشر باشد. یعنی از کجا آمده ایم؟ چرا آمده ایم؟ به کجا می رویم؟ و چه باید بکنیم؟ در واقع ناتوانی عقل بشر در شناخت کمال نهایی خود و راه و مسیری که باید طی کند تا به آن کمال برسد موجب می شود تا به دین رجوع کنیم و از آن انتظار داشته باشیم تا با ذکر جزییات ما را به کمال برساند.
البته مراد از این روش این نیست که هر جا عقل درباره بشر سخنی ندارد , دین باید سخن داشته باشد و یا آنجا که عقل حرفی برای گفتن دارد دین هیچ اظهار نظری نکند. دربارة برخی از مسایل بشری، عقل می تواند مطالبی را ارائه دهد که دین هم به آنها اشاره کرده است. برای مثال عقل بشر در طول زمان می تواند کلیات و یا حتی برخی از جزییات مربوط به اقتصاد, حقوق, سیاست و حکومت را کشف کند و در عین حال دین به همه آنها به نحوی خاص اشاره داشته باشد.
این روش نمی خواهد که از بیرون, امور دینی را محدود به اموری کند که عقل از بیان آنها ناتوان است, بلکه فقط می خواهد بگوید که چون بشر نمی تواند با عقل محدودش , خود را به کمال برساند, لذا هر آنچه که برای بشر ضرورت دارد باید در دین باشد, اما اینکه چه چیزهایی برای رشد و کمال بشر ضرورت دارد, با نگاه برون دینی به دست نمی آید بلکه باید از خود دین خواست که قلمرو خود را بیان کند. بنا بر آن نیست که میان عقل و دین مرزبندی کرد و هر چه را که بشر نتواند با عقل خود درک کند دینی و آنچه را که بشر با عقل خود درک کند غیر دینی تلقی نماید .
بحث «از قلمرو و انتظارات بشر از دین» بر مبانی و اصولی استوار است که پرداختن به آن مبانی در وضوح و شفاف سازی دیدگاه های شهید مطهری و دکتر سروش در این باب, نقش مهمی را ایفا می کند. مبنای مهم و اساسی که می توان در اندیشه غالب متکلمان و اندیشمندان یافت این است که «هدف و جهت گیری بعثت انبیاء» چیست؟ و آیا دین برای پاسخگویی به همه نیازها و خواسته های بشر آمده است یا خود دین قلمرو و انتظارات بشر را ترسیم کرده است.
«هدف بعثت» به لحاظ نظری, از مباحث کلامی است؛ زیرا «نبوت» از ارکان مهم اندیشه دینی به شمار می رود. بنابر تعریف علم کلام, متکلم، هویت رسالت خود را پیامبرگونه می بیند؛ همان گونه که پیامبر واسطه ابلاغ وحی الهی به بشریت است, متکلم نیز واسطه ای بین وحی منزل بر پیامبر و ذهن و زبان مخاطبان آن است. نقش متکلم جز عرضه تعالیم دینی به مخاطبان آن ـ به نحوی که مورد قبول آنها واقع شود ـ و حفظ و حراست از اندیشه های دینی در قبال شبهات منکرات نیست؛ بنابراین جستجو از هدف بعثت پیامبران و جهت گیری پیام آنها برای متکلمان متفکران دینی, نخستین جستجوی کلامی است که دیگر اندیشه های کلامی بر آن مبتنی است. مراد از تحلیل غایت بعثت, پاسخ به این پرسش است که پیام آوران آسمانی به سوی چه مقصد یا مقاصدی مردمان را دعوت می کنند؟ آیا دعوت انبیاء محدود به اهداف اخروی و سعادت معنوی است و یا مصالح معیشتی و سعادت این جهانی را نیز فرا می گیرد؟ پیامبران رسالت خویش را در چه قلمرویی می دانند؟ و افراد بشر در مواجهه با انبیاء چه انتظاری از آنان در دل دارند؟
بحث جهت گیری دعوت انبیاء به لحاظ عملی نیز حائز اهمیت است؛ چرا که انتظار دو جانبه پیامبران و مخاطبان آنان از یکدیگر و ارتباط عملی بین آنها , بر اساس فهم حد و مرز رسالت انبیاء شکل می گیرد. هدف بعثت, حدود و ثغور انتظار موجه بشر از انبیاءرا تعیین می کند و همچنین توقع پیامبران از مخاطبان را موجه می سازد. پاسخ مردم و اقبال آنها به دعوت انبیاء مبتنی بر فهم قلمرو رسالت و هدف بعثت است. بر این مبنا, مفهوم دینداری, تعیین می یابد و دینی بودن جامعه تعریف می شود. نحوه نگرش و رهیافت متکلمان متقدم و متألهان جدید نسبت به طرح مسأله از دو جهت مختلف اهمیت دارد:

کلام سنتی:
طرح مسأله در مباحث کلامی پیشینیان, بیشتر از این جهت اهمیت دارد که تعریف نبی و اثبات ضرورت نبوت را بر آن مبتنی می دیده اند. براساس ضوابط منطقی, از شرایط کمال یک «تعریف» اخذ علت غایی شیء در آن تعریف است, همانگونه که اگر علت غایی شییء, در حد اوسط, قرار داده شود, حاکی از استحکام منطقی برهان خواهد بود. متکلمان پیشین, جهت گیری دعوت انبیاء را به عنوان هدف بعثت, در تعریف نبوت و اثبات ضرورت آن بر می گزیدند. (از باب مشارکت حد و برهان) برخی از متکلمان, مانند خواجه طوسی در تجریدالاعتقاد برای رفع ابهام در بحث, فواید بعثت را از هدف آن تمایز داده اند و این خود برداشت متکلمان را از دعوت انبیاء روشن می کند.
بنابراین میان متکلمین, این باور وجود داشته که بدون تبیین دقیق جهت گیری دعوت انبیاء ارائه تعریف کامل از نبوت و اقامه برهان متقن در اثبات آن, امکان پذیر نیست.
ضرورت بحث از جهت گیری دعوت انبیاء از جهت دیگری نیز مورد توجه

• بوده است: به عنوان مثال, کسانی چون غزالی بحث از جهت گیری اساسی پیام انبیاء را همچون مبنایی برای نظریه سلفیه‎ای احیای علوم دینی اخذ می کنند. ساختار اساسی کتاب «احیاء علوم دین» غزالی به طور کلی منطبق بر نظریة خاص وی در خصوص پیام اصلی انبیاء در کتاب «الاقتصاد فی الاعتقاد» است؛ چرا که وی همانگونه که در الاقتصاد, شغل اساسی انبیاء را طبابت روح بشر و درمانگری اخلاقی می انگارد, در «احیاء علوم دین» طرح احیای طبابت نبوی را پی‎ریزی می کند. بدون تردید وجهه نظر وی به علم فقه نیز بر نظریه طبیب انگاری وی در نبوت مبتنی است.

کلام جدید
طرح مسأله جهت گیری دعوت انبیاء نزد متکلمان معاصر از جهات دیگری نیز اهمیت یافته است. امروزه از طرفی با طرح شدن مسایل نوین کلامی در عرصه اندیشه ها و از طرف دیگر ظهور تجددخواهی و نضج احیاگری دینی در جوامع اسلامی در عرصه زندگی و عمل, رهیافتها و رویکردهای تازه ای را در تحلیل مسأله هدف و بعثت به میان آورده و ابعاد دیگری از آن را ظاهر ساخته است.
متکلم معاصر, جهت گیری دعوت پیامبران را از جهت نظری به منزله یکی از مبانی عمده تحلیل مسایلی همچون: مدرنیسم, علم و دین, پلورالیسم دینی, عقلانیت تعلیم دینی, ایمان, فطری بودن دین, توفیق انبیاء, بشری بودن تعالیم دینی و... می داند و از جهت عملی آن, آن را در ارتباط متقابل با مسایلی همچون: قلمرو رسالت ادیان, انتظارات ما از دین, انتظار دین از ما, احیاگری دینی, دین و توسعه, دین و آزادی, حکومت و مدیریت دینی, اهداف و چگونگی تبلیغ دینی در عصر حاضر, جهت گیری تعلیم و تربیت دینی در مؤسسه های آموزشی و پژوهشی, دین و هنر و .. می‎یابد.
طرح مسأله در کلام سنتی و جدید, ظاهر واحدی دارد: انبیا برای ایفای چه نقشی مأموریت یافته اند؟ تعالیم دینی برای اصلاح امور دنیوی بشر آمده اند و یا وصول به سعادت اخروی و اصلاح جنبه های معنوی حیات بشر هدف تعالیم دینی است؟ ارتباط بین دین و دنیا چگونه است؟
آراء گوناگون را به سه نظریه عمده می توان ارجاع داد.
2- (تصویر دنیا گرایانه)؛ دیدگاهی که هدف بعثت را در امور دنیوی و حیات این جهانی جستجو می کند.
2- ( تصویر عقبی گرایانه) : نظریه ای که جهت گیری دعوت پیامبران را در مقوله اخلاق و حیات اخروی بشر نشان می دهد.
3- (تصویر جامع گرایانه) :دیدگاهی که اهداف رسالت انبیا را جامع و فراگیر هر دو جنبه حیات دنیوی و اخروی بشر تلقی می کند.
به نظر نگارنده, تصویری که دکتر سروش از دعوت انبیا ارائه می دهد تصویری «عقبی گرایانه» است, در مقابل دیدگاه استاد مطهری , دیدگاه «جامع گرایانه» است که هر دو جنبه حیات بشری را شامل می شود همانطور که قبلاً اشاره شد بحث هدف بعثت انبیا ثمرات و نتایج مختلفی را در ضمن خود جای داده است جامعیت دین، همگرایی یا واگرایی دین و سیاست (نفی سکولاریزم) و تعیین قلمرو دین از ثمرات مهم این بحث به شمار می روند در واقع یکی از دلایل جامعیت دین, دخالت دین در عرصه سیاست و توسعه قلمرو دین, هدف بعثت انبیا است. اگر بر مبنای هدف بعثت انبیا اثبات شود که پیامبران در اندیشه اصلاح و آبادانی دنیا نیز بوده اند, جامعیت دین و ... اثبات خواهد شد. اما اگر هدف از بعثت انبیا آبادانی حیات اخروی (نه حیات دنیوی هم) معرفی شود همانگونه که دکتر سروش به آن معتقد است, جامعیت دین مورد نفی و تردید قرار می گیرد و برای آن قلمرو محدود و مضیق کشیده می شود و به سکولاریزم می انجامد. یکی از کسانی که در چند سال گذشته, نظریه آخرت(عقبی)گرایانه جهت گیری دعوت انبیا را مطرح کرد و با این مبنا تز جدایی دین از سیاست (سکولاریزم) را ترسیم نمود مهندس بازرگان بود.
مهندس بازرگان که نسبت به مواجهه با مسئله دین, نگاهی ابزارانگارانه و کارکرد گرایانه (فونکسیونالیستی) به دین داشت می توان گفت که در سالهای قبل از پیروزی انقلاب تصویری ایدئولوژیک و سیاسی ـ حکومتی به دین داشت ( دیدگاه دنیاگرایانه) اما در چند سال گذشته تغییر موضع داده و با نگاهی سکولاریستی به تبیین و تفسیر بعثت انبیا پرداخت «در دعوت انبیا ـ از نظر قرآن ـ چنین عنصری هدف بعثت نیست , بلکه عمل و رسالت پیامبران در دو چیز خلاصه می شود: انقلاب عظیم و فراگیر علیه خود محوری انسان برای سوق دادن آنان به سوی آفریدگان جهان و اعلام دنیای آینده جاودان بی نهایت بزرگتر از دنیای فعلی».
این مطلب که در واقع نقد دیدگاه دنیاگرایانه و جامع گرایانه دعوت پیامبران است دخالت دین را وظیفه دین نمی داند.
نکته مهمی که لابلای عبارات آقای بازرگان هویداست آن است که آنچه ایشان در اواخر عمر از آن عدول کرده، طرز فکر قبلی خودش (نگاه پراگماتیستی و سودطلبانه اجتماعی به دیانت) است. به عبارت دیگر، نه دیدگاه سیاسی حکومتی ایشان به دین در دهه های قبل، دیدگاهی دقیقاً دینی بوده و نه دیدگاه «انحصار در آخرت و خدا» در سالهای اخیر دیدگاهی براستی معنوی و دینی است.
دو نوبت «عدم تعادل» یکی پس از دیگری، در این تفکر رخ داده که اولی تحت تأثیر مارکسیزم و ناسیونالیزم (که پیشتر مد روز بوده) و دومی تحت تأثیر بینش های لیبرال (که اینک مجدداً مد روز است) واقع گشته است؛ زیرا در معارف دینی ما نه «سیاسی بودن دین» به معنی «دین فدای دنیا» و «دین در خدمت دنیا و دنیاطلبان» بوده و نه «معنوی و اخروی بودن دین» به معنای بی توجهی به حیات اجتماعی و سرنوشت انسانها و بی اعتنایی به حقوق و وظایف سیاسی و اقتصادی

• تربیتی آنهاست. دعوت به آخرت, مترادف با «رهبانیت» نیست و سیاسی بودن دین نیز معطوف به تهیه دنیای چربتر (به هر قیمت!!) و «دنیوی کردن دین» مردم نیست. «دینی کردن دنیا» با «دنیایی کردن دین» تفاوت جوهری دارد.

بر همین اساس آقای سروش، روش امثال مرحوم بازرگان را که پاسخ این سؤال را از درون دین می جویند و تلاش می کنند تا با استناد به آیات و روایات و سیره امامان معصوم (ع) آبادانی دنیا و حکومت و سیاست را از دین جدا سازند ناصواب دانسته و معتقد است که باید آب را از سرچشمه بست و کاری کرد که سلاح منتقدان را ـ که آنها نیز به آیات و روایات و سیره انبیا و ائمه (ع) تمسک می ورزند و ادله ای درون دینی بر اثبات پیوند میان دین و دنیا و سیاست و دیانت و … می آورند از کار انداخت. می گویند: «بنده یک نکته قابل بحث در کار اخیر مرحوم بازرگان می بینم و آن اینکه ایشان جواب این سؤال را از درون دین می جوید، یعنی می خواهد با آیات و روایاتی که داریم نشان بدهد که آبادانی دنیا را از دین نباید انتظار داشت. این شیوه ممکن است برای متدینان دل انگیزتر و قابل قبول تر باشد .. اما واقع آن است که این شیوه وافی به مقصود نیست چرا که … فهم متون دینی خود در گرو تعیین و تحدید انتظارات ما از دین است».
دکتر سروش که جهت گیری دعوت انبیا را «آن جهانی» و رستگاری اخروی می شمارد در مورد نسبت دین و دنیا چهار فرض را مطرح می کند: فرض اول این است که دین نه برای حل مسائل دنیوی آمده است و نه برای حل مسائل اخروی؛ یعنی به هیچ کاری در این عالم کار ندارد.
فرض دوم این است که بگوییم دین برای دنیا آمده و یک مرامنامه دنیوی است که اسم اخص آن «ایدئولوژی» است.
فرض سوم این است که دین فقط برای آخرت است؛ یعنی ما قائلیم که حیات اخروی وجود دارد و در آنجا سعادت و شقاوتی برای ما تعریف خواهد شد و لذا خداوند آداب و اصول و قواعدی به ما آموخته است تا سعادت ما در حیات اخروی تأمین شود.
فرض چهارم: هم این است که دین برای تأمین سعادت دنیا و آخرت, هر دو آمده است.
ایشان از میان این فروض چهارگانه, فرض اول و دوم را مردود می داند. به نظر دکتر سروش فرض سوم یعنی دین آخرت گرا صحیح است چرا که فرض سوم با ایدئولوژی قابل جمع نیست از آنجایی که دکتر سروش در جای جای نوشته ها و گفتمانهایشان تیشه به ریشه ایدئولوژی زده اند و شدیداً ایدئولوژی ستیز بوده اند و در اینجا هم به خاطر اینکه فرض سوم را ناسازگار با آن دیده اند لذا آن را موافق طبع خود دانسته و پذیرفته اند (در مورد «ایدئولوژی» از دیدگاه ایشان و شهید مطهری بعداً سخن خواهیم گفت.) وی فرض چهارم را یعنی اینکه دین هم صبغه دنیوی دارد و هم صبغه اخروی. هم سعادت این جهان را تأمین می کند و هم سعادت آن جهان را، به این دلیل که به ایدئولوژیک شدن دین می انجامد (و این بر خلاف مبنای ایشان است) نفی و طرد می کند؛ چرا که ایدئولوژیک شدن دین, یعنی دخالت در «عالم سیاست, حکومت, قدرت, اقتصاد, فرهنگ و امثال اینها» در حالی که پیش فرض ایشان دخالت نکردن دین در امور این جهانی است. در واقع تمام تلاش ایشان این است که از دخالت دادن دین در امور دنیوی، اجتماعی و سیاسی ممانعت به عمل آورده و تدبیر این امور را به عقل و اندیشه بشری بسپارند. چنانچه دیدیم مبنای نظری «قلمرو» و «انتظار بشر از دین» یعنی «جهت گیری دعوت انبیا» و هدف از بعثت از منظر دکتر سروش دیدگاهی عقبی گرایانه بود. یعنی اینکه دین، ساختاری «آن جهانی» و اخروی دارد و نهاد دین به طور کلی از دنیا متمایز و جداست. به طور خلاصه تصویری که دکتر سروش از دین ترسیم می کند، دین «آن دنیایی» (Other- Worldly) «تجزی گرا» و «تک بعدی» است.

دین تمام زندگی
دیدگاه جامع گرایانه استاد مطهری دین دنیا و آخرت
قبلاًگفتیم که در مورد جهت گیری دعوت انبیا «هدف از بعثت» سه دیدگاه «دنیاگرایانه»، «عقبی گرایانه» و «جامع گرایانه» وجود دارد؛ و نیز اشاره کردیم که مرحوم شهید مطهری تفسیری جامع گرایانه از دعوت انبیا دارد اما گاه در بین آثار و سخنان ایشان مطالبی دیده می شود که موهم این معناست که دیدگاه شهید مطهری دیدگاهی دنیاگرایانه و یا آخرت گرایانه از بعثت پیامبران است که با اندک تأملی این توهم رفع می شود. یکی از چیزهایی که احیاگران دینی و از جمله شهید مطهری همواره بر آن تأکید می کردند، کارکرد دنیوی دین و نقش آن در توسعه اجتماعی بود. ایشان از جمله کسانی است که نقش انبیا را در ظلم ستیزی و ایجاد عدالت اجتماعی مورد توجه قرار می دهد و بر اهمیت ظلم ستیزی در حد ملاکی برای تمایز نبی از غیر آن تأکید می کند. البته باید توجه داشت که صرف تأکید به کارکرد دنیوی دین به معنای دنیاگرایی در تفسیر هدف بعثت نیست؛ چرا که حکمای جامع نگر دیگری هم (علاوه بر شهید مطهری) بر نقش دین در بهبود دنیا تأکید کرده اند.
استاد مطهری در تعریف نبوت تعبیری دارد که آن را ارتباط بین جهان انسانی و جهان غیب می داند. برخی از اندیشمندان همین سخن ایشان را بر مبنای دیدگاه «آخرت گرایانه» تحلیل پذیر دانسته اند.درحالی که منظور شهید مطهری از رابطه انسان با جهان غیب را یکی از دو هدف    نبی )یعنی ظلم ستیزی

• و بسط عدالت) می داند. در واقع ایشان دو هدف اصلی برای پیامبران قائلند: یکی سعادت دنیوی و دیگری سعادت اخروی که این دو هدف با کنار هم گذاشتن دو مطلب مذکور هم بدست می آید و تعارض ظاهری آن دو هم حل می شود. بنابراین شهید مطهری دیدگاهی جامع نگر در هدف بعثت دارند.

و دیدگاه جامع نگر در تفسیر جهت گیری دعوت انبیا بر آن است که تعالیم پیامبران، همه شؤون حیات بشر (حیات دنیوی و اخروی) را در بر می گیرد و پیامبر اسلام (ص) به دلیل خاتمیت پیامی جامع و کامل برای بشر آورده است. در این دیدگاه دنیا و آخرت در یک راستا و در تعامل با یکدیگر قرار دارند و در عین حال از آخرت به عنوان نشئه مهم تر حیات یاد می کند. شهید مطهری در یک جمع بندی دو هدف زیر را اصلی ترین هدف پیامبران از دیدگاه قرآن می داند:
 شناختن خدا و نزدیک شدن به او؛
برقراری عدل و قسط در جامعه بشری.
دعوت به خدا و شناختن او و نزدیک شدن به او، یعنی دعوت به توحید نظری و توحید عملی فردی؛ اما اقامه عدل و قسط در جامعه، یعنی برقرار ساختن توحید عملی اجتماعی. ایشان برای دو هدف مذکور به دو آیه از قرآن استدلال می کند: 1- «یا ایها النبی انا ارسلناک شاهداً و مبشراًو نذیرا و داعیاً الی الله باذنه و سراجاً منیرا»؛ احزاب/45 و 46 ( ای پیامبر! ما تو را گواه (گواه امت) و نویددهنده و اعلام خطر کننده و دعوت کننده به سوی خدا به اذن و رخصت خود، و چراغی نورده است).
در میان همه جنبه هایی که در این آیه آمده است، پیداست که «دعوت به سوی خدا»، تنها چیزی است که می تواند هدف اصلی به شمار آید.
از طرف دیگر قرآن کریم درباره همه پیامبران می گوید: «لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط»؛ حدید/25 (ما پیامبران خویش را با دلایل روشن فرستادیم و با آنها کتاب و معیار فرود آوردیم تا مردم عدل و قسط را به پا دارند). از نظر شهید مطهری این آیه بپا داشتن عدل و قسط را هدف رسالت و بعثت پیامبران معرفی کرده است.
اما سؤالی که می توان در مورد دیدگاه جامع گرایانه و از جمله شهید مطهری مطرح کرد این است که کدامیک از این دو هدف، بالذات و کدامیک بالعرض است؟ پاسخ این سؤال را می توان به صورت زیر بیان کرد:
هدف بالذات انبیا, هدایت و معرفت الهی است، اما تحقق این هدف در جامعه بشری مستلزم اتخاذ اهداف بالعرض دیگری مانند تأسیس حکومت و اصلاح نظام معیشتی است. پرداختن به اصلاح معیشت دنیوی وظیفه پیامبران است؛ اما وظیفه ای بالعرض؛ بنابراین، نباید گمان کرد که بالعرض بودن به معنای فرعی بودن و نفی آن از وظیفه انبیاست، بلکه به معنای این است که پرداختن به اصلاح دنیا و ظلم ستیزی در اهداف رسالت است اما به قصد ثانوی. به همین لحاظ کسانی چون استاد مطهری، عدالت گستری و ظلم ستیزی را به منزله ملاک تمایز نبی و از ادله صدق گفتار و تلقی کرده اند.

بنابراین تفسیر اندیشمندان جامع نگر، از طریق ارجاع اهداف دنیوی به اهداف اخروی صورت می گیرد . در این تفسیر به اهداف اخروی اصالت داده شده و مقصود اصلی انبیا تلقی می شوند و اهداف دنیوی اموری تبعی و طفیلی انگاشته می شوند.
یکی از مواضع ابهام در تحلیل نظریه جامعه نگر، روشن نبودن مفهوم بالذات و بالعرض است به گونه ای که به نظر می رسد مفهوم بالعرض و بالتبع نزد متفکران جامع نگر و منتقدان آنها به گونه اشتراک لفظی به کار می رود منتقدان از بالعرض بودن تقاسیم دنیوی انبیا چنین برداشت می کنند که آنچه اصالت دارد و هدف واقعی است تعالیم اخروی است و با رسیدن به آن، تعالیم دنیوی در پیام انبیا اصالتی ندارد به گونه ای که می توان از منبعی غیر از وحی آنها را دریافت. در حالی که متفکران جامع نگر مقدمه بودن تعالیم دنیوی را به معنای دیگری به کار می برند .استاد مطهری درباره دو معنای متفاوت مقدمه انگاری تعالیم دنیوی می گوید: «توضیح اینکه رابطه مقدمه و ذی المقدمه دو گونه است : در یک گونه تنها ارزش مقدمه این است که به ذی‌المقدمه می رساند؛ پس از رسیدن به ذی المقدمه وجود و عدمش علی السویه است مثلاً انسان می خواهد از نهر آبی بگذرد سنگ بزرگی را در وسط نهر وسیله پریدن قرار می دهد. بدیهی است که پس از عبور از نهر وجود و عدم آن سنگ برای انسان علی السویه است .همچنین است نردبان برای عبور به پشت بام و کارنامه کلاس برای نامنویسی در کلاس بالاتر .
گونه دیگر این است که مقدمه در عین اینکه وسیله عبور به ذی المقدمه است و در عین اینکه ارزش اصیل و یگانه از آن ذی المقدمه است پس از وصول به ذی المقدمه وجود و عدمش علی السویه نیست پس از وصول به ذی المقدمه وجودش همان طور ضروری است که قبل از وصول .مثلاً معلومات کلاسهای اول و دوم مقدمه است برای معلومات کلاسهای بالاتر، اما چنین نیست که با رسیدن به کلاسهای بالاتر نیازی به آن معلومات نباشد و اگر فرضاً همه آنها فراموش شود و کان لم یکن گردد زیانی به جایی نرسد و دانش آموز بتواند کلاس بالاتر را ادامه دهد، بلکه تنها با داشتن آن معلومات و از دست ندادن آنهاست که می توان کلاس بالاتر را ادامه داد.
سر مطلب این است که گاهی مقدمه مرتبه ضعیفی از ذی المقدمه است و گاهی نیست. نردبان از مراتب و درجات پشت بام نیست، همچنانکه سنگ وسط نهر از مراتب و درجات بودن در آن طرف نهر نیست ولی معلومات کلاسهای پایین و معلومات کلاسهای بالا مراتب و درجات یک حقیقت اند.
بنابراین دو هدف اصلاح نظام معیشتی و اقبال به آخرت دو مرتبه از حقیقت واحد کمال نوع بشر است که انبیا در هدایت بشر پرداختن به هر دو را وجهه

• خویش قرار داده اند. به طور خلاصه نگرش استاد مطهری نسبت به دین برخلاف دکتر سروش دنیای «دو بعدی»، «اندماجی» و دین «تمام زندگی= دین دنیا و آخرت» نه دین «آن دنیایی» ـ مانند دکتر سروش ـ و نه دین «این دنیایی» همچنان که به ابونصر فارابی و ابن سینا نسبت داده می‌شود، است.

از بحث «هدف بعثت انبیا» می توان نتیجه گرفت که بنابر مبنای دکتر سروش که به واگرایی دین و دنیا و انحصار دین در بعد معنوی و آن جهانی بشر قائل است «قلمرو دین» تضییق می شود و دین فقط حق اظهار نظر در مسائل مربوط به رستگاری و فلاح بشر درآن دنیا را دارد و حق دخالت در مسائل مربوط به این دنیا نظیر مباحث سیاسی ـ اجتماعی را ندارد و انتظار بشر از دین هم محدود و مقید به سؤالات مربوط به آن جهان می شود و امور این جهانی را باید با تکیه به عقل و اندیشه بشری حل و فصل کرد. در مقابل، استاد مطهری قائل به وسعت «قلمرو دین» و هماهنگی و همگرایی دین و دنیا قائل است و نتیجتاً «انتظار بشر از دین» پرسشی این جهانی و یا آن جهانی نیست بلکه طبق نظر استاد، انتظار بشر از دین رستگاری و سعادت هر دو جنبه حیات بشری است. یکی از نتایجی که در بطن نظریه دکتر سروش واقع شده و لازمه منطقی آن است سکولاریزم (Sec ularism) و جداانگاری دین و سیاست است. و نفی سکولاریزم یعنی همگرایی دین و سیاست از لوازم و مبانی دیدگاه شهید مطهری است که در این بخش از نوشتار به آن می پردازیم.
(سکولاریزم )این جهانی گرایی
اسلام به عنوان دین تمام زندگی که داعیه جهانی و فرا تاریخی دارد و آموزه های تکلیف آور روشنی برای موالیان خویش در پهنه سیاست و اجتماع باقی گذارده است و الگوهای الهام بخشی که در سیره و سرگذشت پیام آور این آیین در دوران بیست و سه ساله رسالت و دوران خلفا وجود دارد و با نظر به بستر تاریخی نشو و نمای آن در مناطق و سرزمین های دیگر طبعاً خط مشی دوم یعنی حضور و مداخله فعال در عرصه سیاست را پذیرفته و دنبال کرده است.
بحث «سیاست در اسلام» از جمله مباحثی است که به صورت مستقل بسیار مورد توجه بوده و بدان پرداخته شده است خصوصاً در سالهای اخیر که انگیزه مقابله با استبداد و استعمار و مطالبه آزادی در کشورهای اسلامی توجه مسلمانان را مجدداً به سوی آرمان تشکیل حکومت دینی سوق داده است و به یک «فعال گرایی سیاسی» که به خطا آن را «بنیادگرایی اسلامی» می نامند منجر شده است.
واژه سکولار (Sec ular) بر گرفته از اصطلاح لاتینی Saec ular umیا Saec ul um به معنی قرن و سده است و از آن تعبیر به زمان حاضر و اتفاقات این جهان در مقابل ابدیت و جهان دیگر شده است؛ تعبیر عامتر از این مفهوم، به هر چیز متعلق به این جهان اشارت دارد.
کریمینز (Crimmins) نخستین کاربردهای این واژه را به اواخر قرن سوم برمی گرداند که برای توصیف آن دسته از روحانیونی به کار می رفت که گوشه نشینی رهبانی را به سمت زندگی در دنیا ترک می گفتند. آنان به عنوان روحانی عرفی در مقابل روحانی رهبانی شناخته می شدند. او می گوید که این اصطلاح در همان زمان برای تفکیک دادگاههای عرف از دادگاههای کلیسایی نیز کاربرد داشته است.
در زبان فارسی معادلهای متفاوتی برای این واژه ذکر شده است از جمله عرفی گرایی, دنیا گرایی, جدایی دین از سیاست, جداانگاری دین و دنیا و ...
به هر تقدیر سکولاریزم پدیده ای غربی است که مربوط به دوره گذار از سنت و مدرنیته است و به گفته ویلسون؛ «جدا انگاری دین و دنیا مفهومی غربی است که اساساً فرایندی را که به خصوص به بارزترین وجهی در طول قرن جاری , در غرب رخ داده است توصیف می کند.»

علل و عوامل پیدایی سکولاریزم
 متعارض انگاری دین و دنیا
اصولاً مسیحیتی که از متون مقدس استحصال می شود با همه آموزه های ضد دنیوی آن قهراً جز به تحقق سکولاریزاسیون نمی تواند بیانجامد تلقی مسیحیت از دین خواسته و ناخواسته بر جدایی امر دین از امر دنیا می انجامد فرهنگ تاریخی تلقی منفی از دنیا و سنت عزلت و ترک دنیا که از بطن دین دنیا گریز حاکم بر غرب برآمده بود بستر مناسبی برای القا جدایی دیانت از سیاست بود. تلاش امثال آکویناس و آگوستین طی اعصار نیز در ایجاد الفت و آشتی میان این دو مقوله چندان کامیاب نبود.
 نزاع دستگاه کلیسا و سلاطین
در سالهای 1269 تا 1353 که در نتیجه آن فرضیه امپریالیسم پاپ که در قانون شرع گنجانده شده بود به حد کمال رسید ولی در عین حال به واسطه الحاق ملل فرانسه به یکدیگر و تشکیل سلطنت فرانسه و تقویت حس ملیت در آن کشور, به این فرضیه ضربه محکمی وارد شد که پس از آن تاریخ, دیگر نتوانست قوت گیرد. مسأله مخالفت با امپریالیسم پاپ در پایان همین واقعه به تدریج شکل گرفت و هدف و سمت حرکت آن کم کم مشخص شد و این فکر پیدا شد که باید قدرت روحانی را محصور و محدود کرد.
 نارسایی مفاهیم کلیسایی در مورد خدا و مابعد الطبیعه
به تعبیر شهید مطهری «در قرون وسطی که مسألة خدا به دست کشیشها افتاد، یک سلسله مفاهیم کودکانه و نارسا درباره خدا به وجود آمد که به هیچ وجه با حقیقت وفق نمی داد و طبعاً افراد باهوش و روشنفکر را نه تنها قانع نمی کرد، بلکه متنفر می ساخت و بر ضد مکتب الهی بر می انگیخت» اگر نارسایی مفاهیم دینی و کلامی کلیسا را قرین نارسایی مفاهیم فلسفی مغرب زمین بدانیم به خوبی روشن خواهد شد که در اروپای قرن هیجدهم چگونه ماتریالیسم و سکولاریزم متولد شد عدم رشد تفکر فلسفی و بردگی اندیشه در قرون وسطی، فقر فلسفه در اروپا، وقوع رنسانس وتحول خیره کننده علوم بشری مستقل از اندیشه دینی، تفکر قرون وسطی را که اندیشه دینی و فلسفی و ... را هم سرنوشت کرده بود، فرو ریخت عوامل دیگری نظیر خشونت کلیسا، راسیونالیسم و عقل بسندگی، نسبیت گرایی، انسان محوری (اومانیسم) تجدد گرایی (مدرنیسم) و علم پرستی) سیانتیسم) و غیره را می توان نام برد که به خاطر خارج بودن از حوصله این نوشتار از ذکر آنها می گذریم.