اُفت و پیشرفت تحصیلی در دانش آموزان

ویژگی های فردی، عوامل خانوادگی و مشکلات ناشی از مدرسه مهمترین دلایل افت تحصیلی دانش آموزان است یکی از مشکلات نظام های آموزشی هر کشور افت تحصیلی دانش آموزان است. کاهش یا افت عملکرد تحصیلی یکی از مسائل و مشکلات عمده ای است که برخی از خانواده ها و فرزندانشان با آن روبه رو می شوند. ما زمانی از این اصطلاح استفاده می کنیم که عملکرد درسی دانش آموز به طور پیوسته و در بیشتر درس ها یا درس های اساسی رو به کاهش می گذارد.

اُفت و پیشرفت تحصیلی در دانش آموزان

همچنین زمانی که ظرفیت یادگیری دانش آموز هنگام تحصیل، بعد از یک دوره موفقیت تحصیلی یا پیشرفت در حد متوسط بتدریج کاهش یابد یا تکرار پایه ای تحصیلی داشته باشد و به طور کلی نمرات او نسبت به ماه قبل یا سال های قبل سیر نزولی محسوسی از خود نشان بدهد، می گوییم دانش آموز دچار افت تحصیلی شده است که نشانه های آن شامل انجام ناقص تکالیف، حضور نامرتب در مدرسه، عدم رغبت تحصیلی، دست کشیدن ناگهانی دانش آموز از سعی و تلاش برای موفقیت تحصیلی است. این پدیده نه تنها آثار و پیامدهای مالی زیادی برای خانواده، مدرسه و اجتماع در بردارد، بلکه سلامت و بهداشت روانی آنان را نیز تهدید می کند. دانش آموزی که دچار افت تحصیلی می شود و انگیزه خود را برای فراگیری از دست می دهد نسبت به استعدادها و توانایی های خود بدبین می شود و اعتماد به نفس او کاهش پیدا می کند. با توجه به اهمیت این مساله در این نوشتار به برخی از مهم ترین عوامل تاثیرگذار بر افت تحصیلی می پردازیم.

 افت تحصیلی چرا؟

اُفت و پیشرفت تحصیلی در دانش آموزان

افت تحصیلی مانند دیگر مشکلات اساسی پدیده ای است که عوامل زیادی بر شکل گیری آن تاثیر دارند که از جمله مهم ترین آنها می توان ویژگی های فردی دانش آموز، عوامل خانوادگی، مشکلات ناشی از مدرسه و عوامل اجتماعی را نام برد.

در مورد ویژگی های فردی دانش آموز می توان به عواملی چون داشتن مشکلات و بیماری های جسمی، ذهنی، روانی، کمبود انگیزه برای یادگیری، هدف نداشتن، ناتوانایی های یادگیری، داشتن خودپنداره ضعیف، ناسازگاری های رفتاری، داشتن اضطراب و فشار روانی برای تحصیل اشاره کرد.

درباره اهمیت مسائل خانوادگی نیز می توان گفت از آنجا که والدین بیشترین تاثیر را بر رشد جسمی، ذهنی و روانی فرزند خود می گذارند، بنابراین کمترین سهل انگاری، کم توجهی و عدم رسیدگی به نیازهای دانش آموز می تواند مسائل و مشکلات زیادی را برای او به وجود آورد.

از جمله مهم ترین عوامل خانوادگی تاثیرگذار بر پیشرفت تحصیلی دانش آموز می توان موارد زیر را نام برد:

ـ جدایی یا غیبت یکی از والدین

ـ نبود ارتباط موثر بین والدین و فرزندان

ـ میزان تحصیل و سواد والدین

ـ بیماری های جسمی یا روانی والدین

بچه‌های امروز نمی خوانند!

ـ کافی نبودن امکانات خانه

ـ مشکلات مالی و اقتصادی خانواده

ـ عدم احساس مسوولیت والدین

ـ مشاجرات و منازعات والدین

ـ بی تفاوتی و عدم علاقه والدین به تحصیل

ـ واداشتن نوجوان به تحصیل در رشته ای که مورد علاقه او نیست.

مشکلات ناشی از مدرسه بخصوص مشکلات ناشی از معلم و شیوه تدریس وی می تواند به تنهایی به اندازه مجموعه عوامل متعدد بر روند آموزش و تحصیل دانش آموز تاثیر بگذارد. برخی دیگر از مشکلات ناشی از مدرسه که تاثیر مستقیم بر افت تحصیلی دانش آموز دارد شامل کیفیت فضای آموزشی، تغییرات پی در پی محتوای کتاب های درسی، توبیخ و تنبیه های دانش آموز، عدم رسیدگی به علت غیبت های دانش آموز و... هستند.

در مورد عوامل اجتماعی موثر بر افت تحصیلی دانش آموزان می توان گفت این عوامل که بیشتر آنها از اختیار دانش آموز، خانه و مدرسه خارج هستند شامل مواردی چون کمبود امکانات تحصیلی در اجتماع، عدم انگیزه دانش آموزان برای پیشرفت در اجتماع، کم ارزش شدن مدرک تحصیلی و نداشتن امکانات رفاهی معلمان است.

خانواده عامل کلیدی در افت تحصیلی دانش آموز

یکی از عوامل مهم در پیشرفت تحصیلی دانش آموزان، خانواده است. خانواده اولین مکانی است که کودک در آن زندگی می کند و تربیت می شود. بسیاری از روان شناسان بر این عقیده اند که شخصیت کودک در 6 سال اول زندگی شکل می گیرد،

مراکز کانون به پیشباز تابستان می‌روند

بنابراین خانواده به عنوان اولین نهاد اجتماعی می تواند نقش بارزی در پیشرفت تحصیلی و همین طور افت تحصیلی وی داشته باشد از جمله عوامل خانوادگی موثر می توان شرایط عاطفی و امنیت محیط خانواده، شرایط اجتماعی و اقتصادی، تحصیلات و سطح فرهنگ خانواده، تعداد اعضا و اشتغال مادران را نام برد. این که والدین با دانش آموز و درس و تحصیل او چگونه برخورد کنند و در الگوهای تربیتی خود برای چه نوع رفتارهایی ارزش قائل شوند یکی از اجزای اساسی در شکل گیری نگرش دانش آموز نسبت به تحصیل است. چنانچه نگرش خانواده نسبت به مدرسه، معلمان و درس منفی باشد یا بین آنچه می گویند و آنچه عمل می کنند تفاوت وجود داشته باشد، طبیعی است که به تدریج فرزند آنها نیز نگرش منفی نسبت به درس و تحصیل پیدا خواهد کرد. در موارد بسیاری علت افت تحصیلی یا شکست تحصیلی به وجود این گونه نگرش های منفی، تضادها، مساعد نبودن شرایط خانواده از نظر عاطفی، روانی و... برمی گردد.

والدین باید محیط خانه را به محیطی صمیمی و به دور از مشاجرات تبدیل کنند، زیرا ناامنی محیط خانه موجب می شود دانش آموز رغبتی برای مطالعه دروس و انجام تکالیف نداشته باشد و همچنین هنگام یادگیری دچار اضطراب و عدم تمرکز شود .

غنی کردن محیط خانواده از دیگر روش هایی است که والدین می توانند در پیشرفت تحصیلی فرزندان خود نقش داشته باشند. در بعضی خانواده ها والدین به طور ناخواسته و ناآگاهانه نه تنها محیط مساعدی را برای مطالعه فرزندان ایجاد نمی کنند، بلکه اصرار می ورزند که دانش آموزان در محلی آکنده از سر و صدا و محرک های مختلف و مزاحم به انجام تکالیف بپردازند. آنها تصور می کنند مطالعه و انجام تکالیف نیز مانند کارهای دیگر (مثلا کار یدی) در هر شرایطی قابل انجام است. شرایط اقتصادی خانواده نیز تاثیری بسزا در پیشرفت یا افت تحصیلی دانش آموز دارد.

هستند دانش آموزانی که از نظر بهره هوشی و جسمانی هیچ گونه ناراحتی و عقب ماندگی ندارند، اما بر اثر فقر خانوادگی، کمبودها و نداشتن وسایل تحصیلی نمی توانند به طور مرتب در مدرسه حضور یابند و درس های خود را فراگیرند در نتیجه دچار ناکامی و عقب ماندگی می شوند. سطح تحصیلات و فرهنگ خانواده نیز مانند سایر عوامل موثر در پیشرفت تحصیلی یا افت تحصیلی دانش آموز تاثیرگذار است. پایین بودن سطح تحصیلات و فرهنگ خانواده در درجه اول سبب می شود که خانواده نتواند کمک های درسی لازم را به دانش آموز انجام دهد و در حل مشکلات درسی آنها را یاری کند. همچنین به دلیل فقر فکری چنین خانواده هایی نمی توانند نگرش های لازم را به فرزندان فرد برای ادامه تحصیلات مناسب بدهند.

به نیازهای فرزندانتان توجه کنید

والدین با فرزندانی روبه رو هستند که هر کدام از آنها علایق و خواسته های متنوعی دارند و از ویژگی های منحصر به فردی برخوردارند. تفاوت های فردی میان آنها کاملا به چشم می خورد و این تفاوت ها، رفتارهای متفاوتی را می طلبد. با همه این تفاوت های فردی بین فرزندان، پاره ای از نیازهای آنها جنبه مشترک و عمومی دارد.

چطور کودکان را به مطالعه علاقه‌مند کنیم؟

مثلا همه آنها دارای نیازهای فیزیولوژیک هستند. همه آنها به آب، غذا و هوا نیازمندند و بدون تغذیه مناسب و موثر قادر نخواهند بودند وظایف محوله زندگی خود را به نحو احسن انجام دهند.

به عنوان نمونه دانش آموزی که گرسنه است و از سوءتغذیه رنج می برد قادر نخواهد بود بدرستی مطالعه کند و بر مباحث درسی تمرکز داشته باشد. دومین نیازی که همه دانش آموزان را تحت تاثیر قرار می دهد نیاز به امنیت و احساس آسایش خاطر است که نیازی فوق العاده مهم و اساسی است. اگر دانش آموز در خانه ای به سر ببرد که هر لحظه در آن نزاع و کشمکش، آرامش او و افراد خانواده را بر هم زند و رابطه عاطفی سردی بین افراد خانواده حکمفرما باشد، آیا به نظر شما دیگر میل و رغبتی برای رشد و شکوفایی و تحصیل و تعلیم بر جای خواهد ماند؟ همه ما خوب می دانیم که کودکان و نوجوانان تا چه اندازه عاطفی و احساساتی هستند. تا چه حد نسبت به محیط پیرامون خود بویژه خانواده حساسیت به خرج می دهند و چقدر محیط می تواند در رشد و ساخت شخصیت آنان نقش اساسی داشته باشد. سومین نیازی که کودکان و نوجوانان سخت در پی ارضای آن هستند، نیاز به عشق و دوست داشتن است. آنان میل دارند دیگران آنها را دوست داشته باشند و آنها نیز دیگران را دوست بدارند. میل دارند پدر و مادر و افراد خانواده آنها را مورد لطف و توجه خود قرار دهند و این اجازه را بدهند که با آنها ایجاد رفاقت، ارتباط و همکاری داشته باشند.

زمانی که کودک یا نوجوان احساس کند که مقبول پدر و مادر است این احساس در تشدید حس اعتماد به خود و اتکای به نفس وی بسیار موثر خواهد بود. این اعتماد به نفس به او جرات شرکت در دیگر فعالیت ها را خواهد داد.

بنابراین پدر و مادر باید به فرزندان خود محبت کنند و آن را در سخن گفتن، نگاه کردن و در انجام خواسته های مقدور کودکان به طور عملی نشان دهند. از دیگر نیازهای مهم، نیاز به احترام است. دانش آموزان نیازمندند که مورد احترام دیگران قرار گیرند، آنان دوست دارند که مورد اعتماد و اعتبار دیگران باشند و به عنوان افرادی شناخته شوند که دارای استعدادهای خاص و منحصربه فرد بوده و با دیگران فرق دارند، از تحقیر شدن توسط دیگران بیزارند و دوست دارند در خانواده و اجتماع مورد تبعیض واقع نشوند. همچنین به هیچ عنوان دوست ندارند که با دیگران مقایسه شوند.

پیشنهادهایی به والدین برای پیشرفت تحصیلی فرزندان

1ـ مواظب باشید عوامل و موانعی که باعث افت تحصیلی فرزندانتان هستند ادامه پیدا نکند.

2ـ به طور مرتب و منظم با معلم فرزندانتان در تماس باشید و با آنان در مورد پیشرفت تحصیلی وی همکاری همفکری و مشورت کنید.

3ـ استعدادها و توانمندی های فکری و جسمانی فرزندانتان را باور داشته باشید.

4ـ از فرزند خود انتظار پیشرفت تحصیلی معقول و منطقی داشته باشید، توقعات شما باید براساس توانمندی های او باشد.

5ـ هیچ گاه نزد فرزندانتان از مدرسه و معلم آنها بدگویی نکنید.

6ـ سعی کنید گفتار و حرکات شما در تضاد با مقررات مدرسه نباشد.

7ـ از طریق فراهم کردن امکانات، به فرزندتان در پیشرفت تحصیلی کمک کنید.

8ـ همواره از فرزندانتان انتظار داشته باشید که می تواند بخوبی یاد بگیرد.

9ـ وقتی که فرزندانتان در خانه یا مدرسه بخوبی از عهده یادگیری برآمدند با تشویق به آنها نشان دهید که از موفقیتشان دلگرم شده اید.

10ـ از رفتار آمرانه، حاکمانه و پرخاشگرانه با فرزندان بپرهیزید.

11ـ مشکلات شغلی و اقتصادی را کمتر به فرزندانتان انتقال دهید.

12ـ از هر گونه اختلاف و دعوای زناشویی در محیط خانواده جدا خودداری کنید، زیرا موجب ایجاد اضطراب و ترس در فرزندانتان می شود.

روزنامه جام جم - معصومه اسدی

نکاتی مهم برای داشتن رابطه خوب با فرزند

1 - بیشتر از آنکه برای فرزند خود صحبت کنید، به حرفهای او گوش دهید.

بخاطر داشته باشید که خداوند به ما دو گوش و یک دهان داده، بنابراین بهتر است به جای آنکه دائماً زبان به نصحیت نوجوان خود باز کنید، به حرفها و دردودل های او گوش فرا دهید. نوجوانان تمایل فراوانی برای صحبت کردن با والدین خود دارند، البته به شرط آنکه به اندازه کافی سکوت کنید و فرصت لازم برای صحبت کردن به او را بدهید.

2- زمان هایی را به نوجوان خود اختصاص دهید.

ممکن است نوجوان شما در مدرسه، با دوستان و یا با سرگرمی های مختلف خود (مانند کامپیوتر، اینترنت و...) خیلی سرگرم باشد. اما این شما هستید که باید با او ارتباط برقرار کنید و این فاصله را بشکنید. مکانها یا موقعیتهایی که مورد علاقه ی نوجوانتان است را انتخاب کرده و روابط تان را با وی از سر بگیرید.

3 - برای نوجوان خود حریم خصوصی قائل شوید.

نوجوانان علاقه ی زیادی به خلوت و تنهایی دارند. لذا این شرایط از آنها دریغ نکنید. اگر دیدید به اتاقش پناه برده و با خود خلوت کرده، دائماً خلوت او را نشکنید.

4 - علائق نوجوان خود را بشناسید.

گوش کردن به موسیقی، تماشای تلویزیون، رفتن به سینما و تئاتر و.. از علائق نوجوانان است. سرگرمی های مورد علاقه آنها را شناخته و حتی امکاناتی فراهم آورید که فرزندتان را در این سرگرمی ها، همراهی کنید.

5 - نقش والدین با محبت را ایفا کنید.

نوجوانان در کش و قوس، مرحله هویت یابی، با احساسات متناقض بسیاری مواجه می شوند و بنابراین نیاز دارند که مورد محبت و توجه والدین خود باشند. علاقه تان را در رفتار، نشان دهید، تولدشان را جشن بگیرید، اشتباهاتشان را ببخشید و فراموش کنید، به حرفها و مشکلات آنها گوش دهید و برای رفع مشکلاتشان، با آنها همدلی و همراهی کنید. همه ی این اقدامات در بهبود و ترفیع عزت نفس نوجوانان، نقش سازنده ای دارد.

نوجوانان تمایل فراوانی برای صحبت کردن با والدین خود دارند، البته به شرط آنکه به اندازه کافی سکوت کنید و فرصت لازم برای صحبت کردن به او را بدهید...

6 - ارتباطات منفی را به ارتباطات مثبت تغییر دهید...

برای اینکه بتوانید ارتباطات منفی خود را به روابط مثبت تبدیل کنید به این پیشنهادات توجه کنید:

7 - با نوجوانان خود در مورد چگونگی داشتن یک ارتباط خوب، وارد بحث شوید و راهبردهایی را به یکدیگر پیشنهاد دهید.

8 - زمانیکه می خواهید در مورد مشکلات رفتاری فرزندتان، با او وارد بحث کنید، سعی کنید مطالب را مورد اولویت بندی قرار دهید.

مثلاً رانندگی کردن بدون گواهینامه، شرکت در مهمانی های نامناسب، بیرون ماندن بیش از حد از خانه و... بهتر است مورد اولویت قرار گیرد. ولی برخی از رفتارهای دیگر مانند نامرتب بودن اتاق خواب و یا دعوا و مشاجره با خواهر و برادر، بهتر است به زمانهای دیگری موکول گردد.

9 - نوجوانتان را منضبط تربیت کنید.

اختلاف نظر بین نوجوان و والدین اجتناب ناپذیر است. اما در هر حال در برخی از موارد، والدین باید مراقب رفتارهای نوجوانشان باشند و آنها را منضبط بار آوردند. نوجوان به یک انضباط همیشگی از طرف والدینی که دوستشان داشته باشند، نیاز دارند. اما اکثر والدین روشهای انضباطی شان را براساس آزمون و خطا یاد می گیرند. ولی ما در اینجا یک پیشنهاد بهتر داریم که قبل از اعلام هر نوع اعمال انضباط یا تنبیهی، آرام باشید. خیلی واضح و روشن درمورد مشکل پیش آمده فکر کرده و اختیارات خود را در نظر بگیرید. سپس یک تصمیم قابل اجرا بگیرید که محکم و منصفانه باشد. فراموش نکنید که هدف اصلی انضباط ، تنبیه نیست بلکه شامل آموزش و پرورش نوجوان برای ایجاد کنترل نفس و آماده کردن وی برای بزرگسالی است. این کار شامل پاداش ها، محدودیت ها و به تعویق انداختن امور لذت بخش است که البته باید متناسب با سن فرزندتان باشد.

هدف اصلی انضباط ، تنبیه نیست بلکه شامل آموزش و پرورش نوجوان برای ایجاد کنترل نفس و آماده کردن وی برای بزرگسالی است...

10 - شنونده خوبی برای نوجوان خود باشید.

زمانهایی را صرف گوش کردن به صحبتهای نوجوان خود کنید. برای مثال:

- واقعاً به حرفهای نوجوان خود گوش دهید. مثلا آنچه را که انجام میدهید متوقف کنید، تماس چشمی با او برقرار کنید و صحبتهایش را قطع نکنید.

- برای نظرات نوجوان خود ارزش و احترام قائل شوید و توجه کنید که او دیدگاهی متفاوت از شما نسبت به دنیا دارد.

- به جای ضمیر «تو» از ضمیر «من» استفاده کنید. برای نمونه به فرزند خود نگویید که «تو هیچگاه به حرفهای من توجه نمی کنی و برای من توضیح نمی دهی که به کجا می روی» به جای آن بهتر است بگویید: «اگر برای من توضیح ندهی که کجا می روی من نگران تو می شوم»

- توجه داشته باشید که اگر به حرفهای نوجوان خود گوش نداده و توجه نکنید، او ارتباطش را با شما قطع می کند.

ويژگی های يادگيری و تدريس مؤثر مطالعات اجتماعی

 يادگيری يک فرايند مادام العمر است و در طول حيات يک فرد به طور مستمر ادامه دارد؛

 يادگيرند گان به روش های مختلف ياد می گيرند؛

 يادگيرندگان به روش های متفاوت مهارت های تفکر و عمل را بروز می دهند؛

 يادگيری می تواند از طيف گسترده ای از روش ها و فنّاوری (تکنولوژی )ها بهره گيری کند؛

 يادگيری و آموزش تلاشی جمعی تلقی می شود؛ دانش آموز، معلم و همه ی افراد دخيل در

يادگيری، هم در مسئوليت و هم در نتيجه ی کار سهيم اند.

بر اين مبنا، يادگيری فرايند شکل دادن به معنا از طريق تجربه است. آموزش و تدريس فرايند

رهبری و تسهيل يادگيری است.

فراگيرنده در درجه ی اوّل به دانش آموز اطلاق می شود. اما نه تنها دانش آموز بلکه همه ی افراد

دخيل در فرايند ياددهی  يادگيری در حال آموختن اند؛ بنابراين، واژه ی فراگيرنده می تواند به معلمان،

٥٨

اوليای مدرسه، والدين و هر فرد ديگری که در اين فرايند دخالت دارد نيز اطلاق شود.

از آن جا که همه ی دانش آموزان و معلمان ابعاد گوناگون يادگيری را تجربه می کنند، دامنه و

تعداد ابعاد به نسبت تعداد شرکت کنندگان در فرايند افزايش می يابد. به علاوه، يادگيری تلاشی جمعی و

متضمن مشارکت است. معلم در درجه ی اول به فرد حرفه ای واجد شرايط در حوزه ی تعليم و تربيت

که فعاليت هايش يادگيری را هدايت و تسهيل می کند، اطلاق می شود. در عين حال، مواردی نيز وجود

دارند که دانش آموزان، کادر مديريت مدرسه، والدين، مراقبان و ناظران و اعضای ديگر مجموعه نيز

اين نقش را ايفا می کنند.

به منظور آموزش و يادگيری مؤثر مطالعات اجتماعی، پنج اصل يا ويژگی بايد در نظر گرفته شود.

اين پنج اصل هم ارز يکديگرند و با هم موجب اثربخشی اين فرايند می شوند.

١١پنج ويژگی اساسی در آموزش و يادگيری مطالعات اجتماعی

الف) آموزش و يادگيری مطالعات اجتماعی زمانی مؤثر است که معنادار باشد:

محتوايی که برای آموزش برگزيده می شود و هم چنين روش هايی که به اين منظور طراحی می شود بايد

با زندگی واقعی دانش آموزان مرتبط باشد. حفظ کردن مجموعه ای از اطلاعات يا تمرين مهارت ها به

خودی خود و جدا از متن زندگی دانش آموزان موجب می شود که آن ها نتوانند پيوندی ميان آن چه ياد

می گيرند با فضای خارج از مدرسه برقرار کنند؛ در حالی که چنان چه محتوا و روش ها بتواند موجب

اتصال دانش ها، مهارت ها و باورها و نگرش ها شود و در زندگی واقعی دانش آموزان مؤثر افتد، برای

آن ها معنادار می شود.

اين نوع آموزش، دانش آموز را به دنيای اطراف خود حساس می کند و موجب می شود او

بتواند دانش ، تفکر و مهارت های خود را در محيط اجتماعی به کار ببندد و از سوی ديگر، به يادگيری

اجتماعی علاقه ای مستمر پيدا کند. در اين نوع آموزش، هم چنين معلمان بيش از آن که برای انتقال

اطلاعات گسترده و زياد به ذهن دانش آموزان تلاش کنند، همّ خود را در کاربرد محتوا و الگوهای

موقعيت های واقعی به کار می بندند و به علاوه در حين آموزش ايده ها، واقعيت ها، مهارت ها و نگرش ها

را با هم می آميزند و بر يک بعد يا جنبه، تکيه ی بيش از حد نمی کنند.

فعاليت ها و ارزش يابی از کار دانش آموزان در آموزش مؤثر مطالعات اجتماعی، زمانی معنادار

طراحی می شود که بتواند پيوندی ميان محتوا و تجارب فراگيرندگان برقرار کند؛ برای مثال، به جای

تأکيد بر برچسب گذاری اسامی مکان ها روی نقشه، می توان از دانش آموزان خواست که مسيری را

٥٩

روی يک نقشه به عنوان مسافر واقعی، مشخص کنند يا به جای فهرست کردن فوايد برخی قوانين

و مقررات، اهميت رعايت کردن مقررات يا عدم رعايت آن ها را در محيط زندگی خود مثلاً مدرسه،

کلاس، بازی و نظاير آن شناسايی کنند يا به جای تعريف برخی اصول و ارزش های اخلاقی، اين

ارزش ها را در موقعيت های مختلف زندگی روزمره به کار ببندند. معلم در چنين شرايطی بايد به خوبی

به نيازهای اجتماعی و شهروندی دانش آموزان آگاهی و حساسيت داشته باشد تا بتواند اين فرايند را

برای آن ها معنادار کند. يکی از جنبه های معنادار کردن آموزش مطالعات اجتماعی تأکيد بر آموزش

تاريخ، جغرافيا و فرهنگ محلّ زندگی دانش آموزان است.

ب) آموزش و يادگيری مطالعات اجتماعی زمانی مؤثر است که تلفيقی باشد: مطالعات

اجتماعی ماهيتاً يک حوزه ی يادگيری تلفيقی است که با طيف وسيعی از موضوعات، منابع و فعاليت های

يادگيری سروکار دارد. با اين حال، آموزش و يادگيری مؤثر آن زمانی رخ می دهد که اين تلفيق،

هم آميزی و يکپارچه سازی در همه ی جنبه ها به خوبی رعايت شود.

در انتخاب موضوعات بايد به گونه ای عمل کرد که محتوا از مرزهای ديسيپلين ها عبور کند.

آن چنان که موضوعات واقعی که دانش آموز در محيط زندگی خود تجربه می کند، به يک رشته ی خاص

تعلق ندارد و آميزه ای از موضوعات فرهنگی، اجتماعی، جغرافيايی، اقتصادی، دينی، اخلاقی، هنری

و … است. مطالعه ی فضای جغرافيايی در زمان و مطالعه ی تاريخ مکان ها با توجه به شرايط محيطی،

فرهنگی و از منظرهای گوناگون صورت می گيرد. اين تلفيق و هم بسته سازی به ويژه بايد خود را در

يکپارچگی ميان دانش مهارت ها، ارزش ها و نگرش ها جلوه گر کند. هم آميزی فنّاوری های گوناگون و

متعدد در آموزش و جمع آوری اطلاعات از طريق استفاده از فيلم ها، اسلايدها، رايانه ها، منابع نوشتاری

و الکترونيکی، يکی ديگر از جنبه های اين تلفيق است. در نهايت، آموزش و يادگيری مطالعات اجتماعی

بايد با ساير حوزه ها نيز درآميزد و آن ها را تقويت کند. خواندن متون، نوشتن متون، انجام محاسبات،

بهره گيری از هنر و ادبيات، بهره گيری از حوزه ی دين و اخلاق موجب می شود ساير برنامه های درسی

که با هدف تربيت اجتماعی و شهروندی برای دانش آموزان يک کشور طراحی می شوند، از طريق درس

مطالعات اجتماعی، تقويت شوند.

پ) آموزش و يادگيری مطالعات اجتماعی زمانی مؤثر است که ارزش محور باشد:

انتخاب محتوا و روش های آموزش مطالعات اجتماعی بايد به گونه ای باشد که مسئوليت پذيری،

اخلاق گرايی، نوع دوستی، تعاون و ساير ارزش های محوری را در دانش آموزان نهادينه کند.

فعاليت های ياددهی  يادگيری، پرسش ها، روش های ارزش يابی و … بايد به گونه ای تهيه و طراحی

٦٠

شوند که دانش آموزان را به سوی اهداف ارزشی و نگرشی برنامه سوق دهند و به آن ها ياد بدهد که

چگونه از طريق بحث و گفت وگو، کاوشگری، استدلال و مفاهمه، مسائل فردی، اجتماعی و محيطی

را تجزيه و تحليل و ارزيابی کنند. زمانی که تضادهايی ميان اهداف ارزشی با ارزش های شخصی و

خانوادگی دانش آموزان يا هنجارهای اجتماعی وجود دارد، بايد دانش آموزان را از اين پيچيدگی ها

و تضادها آگاه کرد و به آن ها ياد داد که به شناسايی و نقد نظرها و ديدگاه های مختلف بپردازند و سپس

دانش آموزان را به سوی ارزش های موردنظر هدايت کرد. البته در اين زمينه، يکی از راه های مؤثر نيز

به نمايش گذاشتن ارزش ها در قالب رفتار عملی معلم است.

ت) آموزش و يادگيری مطالعات اجتماعی زمانی مؤثر است که چالش برانگيز باشد:

در انتخاب محتوا و روش های آموزش مطالعات اجتماعی بايد تلاش کرد که دانش آموزان با موقعيت های

چالش برانگيز  نه تنش زا  روبه رو شوند. وقتی دانش آموزان در طی بحث و کارگروهی با چنين

موقعيت هايی مواجه شوند، ياد می گيرند که به طور دقيق و فعال گوش کرده، پاسخ هايی مبتنی بر تفکر

درباره ی نظر ديگران ارائه کنند. هم چنين آن ها به تدريج ياد می گيرند که از رفتارهای نامناسب در حين

بحث يا کار با ديگران بپرهيزند؛ به اين منظور، معلم در فرايند تدريس، دانش آموزان را با فعاليت های

برانگيزاننده ای مواجه می کند که در آن ها منابع مختلف اطلاعاتی و ديدگاه های متضاد و مختلف ارائه

می شود و پس از طرح مسئله ها و سؤال ها، زمان کافی در اختيار آن ها قرار می دهد تا به تفکر درباره ی

اظهارنظرهای يکديگر بپردازند و پاسخ های خود را نيز بر مبنای تفکر جمع بندی کنند. اين سؤال ها

معمولاً پاسخ های متعددی دارند.

ث) آموزش و يادگيری مطالعات اجتماعی زمانی مؤثر است که معلم و فراگير هر دو

فعال باشند: آموزش و يادگيری مطالعات اجتماعی نيازمند به کارگيری روش های فعال در انتخاب

محتوا و طراحی و اجرای تجارب يادگيری است. معلم با دانش آموزان در فرايند يادگيری کاوشگری

و اکتشاف مشارکت می کند.

معلم از موادّ آموزشی متعدد استفاده می کند و تجارب يادگيری را با زندگی دانش آموزان مرتبط

می سازد و در روند جريان يادگيری، فعالانه به هدايت دانش آموزان می پردازد. به طور مداوم، ابهامات

و مشکلات را رفع می کند.

دانش آموزان نيز منفعل نيستند و فقط به حفظ کردن و کپی کردن نمی پردازند بلکه با توجه به

تجارب يادگيری معلم، دانش آموزان به تحرک و فعاليت وا داشته می شوند، آن چه را باز می يابند و

فرامی گيرند، متعلق به خود می دانند؛ لذا يادگيری عميق و پايدار رخ می دهد. در روش های فعال، گاه

٦١

معلم و دانش آموز يا دانش آموزان با هم به توليد يا گردآوری موادّ آموزشی مورد نياز يا طراحی مدل

يادگيری دست می زنند. يادگيری فعال به ويژه به طور گروهی دانش آموزان را برای تبديل شدن به عناصر

فعال اجتماعی مهيا می کند. مصاحبه، جمع آوری داده ها از منابع مختلف در زمينه ی محلّ زندگی،

ايفای نقش، بازديد ميدانی، مراجعه به نهادهای محلی، گفت وگو با اعضای خانواده (برای مثال در

مورد مصرف انرژی)، خواندن روزنامه ها و مجله ها تکميل يا انجام يک پروژه، همگی موجب می شود

که دانش آموزان درک و فهم و مهارت های اجتماعی خود را توسعه دهند.

٢طراحی واحد يادگيری

واحد يادگيری عبارت است از پيشبرد زنجيره وار درس ها برای بسط يک موضوع يا مضمون

که در آن محتوا، مفاهيم، مهارت ها و ارزش ها با بيانی روشن و دقيق بسط داده می شود.

بر وحدت و يکپارچگی دلالت دارد. لذا زمانی که به عنوان يک معلم آموزش « واحد » واژه ی

خود رادر قالب واحد يادگيری سازماندهی می کنيم، اين امکان را برای خود و دانش آموزان فراهم

می آوريم که انسجام و يکپارچگی رادر فرايند آموزش تجربه کنيم.

طراحی يک واحد يادگيری به منزله ی طراحی اسکلت يک ساختمان يا معماری آن است که

با توليد منابع لازم، طراحی و پياده سازی تکاليف يادگيری، چگونگی پشتيبانی از دانش آموزان و

فعاليت های مربوط به مرور و ارزيابی برروی اين اسکلت توسعه می يابند.

استفاده از واحد يادگيری در بيش تر موقعيت های تدريس و يادگيری، رويکرد مفيدی است؛

زيرا تلاش های معلم و دانش آموزان را بر روی موضوع اصلی يا مجموعه ای از مفاهيم نظام مند متمرکز

می کند. چنين تمرکزی باعث می شود که يادگيری به شکل اصولی و به سمت اهداف کاملاً مشخصی

پيش برود و معلمان از افتادن در دام صرفاً تدريس مفاهيم و فعاليت ها و صفحات ويژه ای از کتاب

درسی مصون بمانند. تمرين و مهارت ورزی در طراحی واحد يادگيری مناسب به تدريج به معلمان کمک

می کند که بتوانند با استفاده از در دست داشتن سرفصل ها وعناوين و اهداف برنامه ی درسی، خود به

تنظيم و توليد محتوا و سازماندهی فعاليت های يادگيری اقدام کنند. قبل از طراحی واحد يادگيری،

معلم بايد به سه سؤال اساسی پاسخ دهد:

 چه چيز را قصد داريم بياموزيم (اهداف)؟

٦٢

 از کدام روش ها، مواد و وسايل استفاده می کنيم (روش ها)؟

 چگونه تحقق رسيدن به اهداف را متوجه می شويم (ارزش يابی)؟

١٢فرايند طراحی

به طور کلی، فرايند طراحی يک واحد يادگيری شامل مراحل زير است:

الف) انتخاب ____________موضوع: اوّلين گام آن است که معلم براساس اهداف کلّی دوره و ترم و

هم چنين سرفصل های کلّی برنامه ی درسی، موضوع را انتخاب کند. در برنامه ی درسی تلفيقی، معلم

به طور مبتکرانه مضمونی را که به چند حوزه ی موضوعی پوشش می دهد، انتخاب می کند. در اين

زمينه، انتخاب موضوع به خلاقيت و هنر معلم بستگی دارد. هر قدر موضوع جذاب تر و با نيازها و

زندگی واقعی مخاطبان هماهنگی بيش تری داشته باشد، يادگيری مؤثرتر و با نشاط تری به وقوع خواهد

پيوست.

ب) شرح اجمالی: دومين گام اين است که برای آن واحد، شرحی اجمالی در چند بند شامل

يک استدلال درباره ی هدف موضوع مورد انتخاب و نيز بيان مختصری از محتوا نوشته شود و حدود

موضوع مورد آموزش مشخص شود. مواردی که انتظار می رود در عمل از خود بروز دهند، به

اختصار در اين بخش نوشته می شود.

پ) اهداف عينی واحد يادگيری: اهداف واحد يادگيری بايد کاملاً واضح و شفاف نوشته

شود و هر يک تصريح کند چه عملکردی از دانش آموزان انتظار می رود. اهداف عينی از اهداف کلّی

دوره استخراج می شود. اهداف عينی بايد به صورت يک سری جمله ی خبری نوشته شوند و نشان دهند

دانش آموزان در پايان واحد يادگيری:

 چه چيزهايی را بدانند؛

 چه چيزهايی را بتوانند انجام دهند؛

 به چه چيزهايی ارزش بگذارند.

آن چه انتظار می رود دانش آموزان بدانند از اهداف کلّی دوره و سرفصل ها يا محتوای اصلی

نشأت می گيرد و آن چه انتظار می رود دانش آموزان بتوانند انجام دهند، ناظر به پرورش و بروز مهارت هايی

است که در خلال يا پس از فرايند يادگيری به وقوع بپيوندد.

ت) توليد محتوای واحد يادگيری: معلم ممکن است برای فراهم کردن اطلاعات لازم،

به ناچار، به منابع اطلاعاتی متنوعی مراجعه کند.

٦٣

محتوای فراهم شده توسط معلم بايد به روز، معتبر و در راستای اهداف واحد يادگيری باشد.

هم چنين، حجم آن با زمان اختصاص يافته به آموزش آن واحد، واقع گرايانه و متناسب انتخاب شده

باشد. پس از انتخاب محتوای مناسب، معلم بايد به سازماندهی آن بپردازد و درباره ی نحوه ی ارائه ی

آن تصميم گيری کند.

ث) فراهم کردن منابع و موادّ آموزشی مورد نياز: در اين مرحله، معلم براساس محتوا

و پيش بينی تجارب و فعاليت های يادگيری، به گردآوری، توليد و فراهم کردن موادّ آموزشی اقدام

می کند. اين موارد ممکن است شامل چند کتاب مرجع، يک فيلم کوتاه داستانی يا مستند، اسلايد

و عکس، پوستر يا نرم افزار رايانه ای مرتبط با موضوع باشد. کار برگ هايی که برای انجام فعاليت ها

به دانش آموزان داده می شوند و برگه های حاوی آزمون های خودسنجی، همتاسنجی يا ساير ابزار

ارزش يابی، از اجزای مهمّ بسته ی آموزشی اند که معلم آن ها را تهيه، طراحی و تکثير می کند. موادّ

آموزشی طيف گسترده ای دارند و ممکن است از ابزار و وسايل فيزيکی تا دعوت از صاحب نظران و

مقامات مسئول يک نهاد يا بازديد از يک مؤسسه را نيز شامل شوند.

ج) شيوه ی تدريس و سازماندهی تجارب يادگيری: در اين مرحله، معلم به انتخاب شيوه يا

ترکيبی از شيوه های آموزشی دست می زند؛ برای مثال، ممکن است در قالب روش بارش مغزی در ابتدا

واژه ای را روی تخته بنويسد و از دانش آموزان بخواهد آن چه را به ذهنشان می آيد، بگويند و سپس

به طبقه بندی يا تفسير آن ها اقدام کند يا در آغاز درس، فيلم کوتاهی را به نمايش بگذارد يا داستانی

چالش برانگيز را بخواند و از دانش آموزان بخواهد درباره ی عملکرد بازيگران يا قهرمانان داستان به

گفت وگو بپردازند و در مرحله ی ديگر از آن ها بخواهد به طور گروهی، پس از نتيجه گيری از گفت وگو،

به تهيه ی پوستر يا نقاشی يا تهيه ی چارت يا نقشه ای که موارد را نشان بدهد، اقدام کنند يا برای بازديد

از يک مؤسسه و ملاقات با مسئول يا صاحب نظری، سؤالاتی طراحی کنند.

در اين مرحله، معلم در قالب شيوه يا شيوه های منتخب تدريس برای آن موضوع، تجارب و

فعاليت های يادگيری را سازماندهی می کند و به آن نظم می بخشد و آن ها را به اختصار و شفاف، به طور

من » متوالی و مرتب و در واحد يادگيری طراحی شده، منظور می کند؛ برای مثال، در درسی با عنوان

در سال سوم ابتدايی: « بزرگ تر می شوم

خواندن داستان شناسنامه

توضيح شفاهی درباره ی فعاليت، پرکردن فرم های مشخصات و توانايی های خود

گروه بندی و ترغيب دانش آموزان به گفت وگو درباره ی تفاوت ها و تشابهات بين خودشان

٦٤

توزيع تست های خودارزيابی

جمع بندی گفت وگو توسط دانش آموزان و گزارش آن به کلاس

فرصت لازم برای اين که دانش آموزان خود را با توجه به اطلاعات فرم هايی که پرکرده اند،

معرفی کنند.

چ) ارزش يابی: معلم هنگام طراحی واحد يادگيری، روش های ارزش يابی را نيز معين می سازد

و ابزار و لوازم آن را شامل سياهه ی مشاهدات يا انواع برگه های آزمون يا پوشه ی کار و امثال آن از

پيش تهيه می کند. معلم در هر واحد يادگيری طراحی شده در ستون مربوط به ارزش يابی، به اختصار

ظهور و بروز نتايج يادگيری را به نحوی که انتظار می رود و محورهايی که مورد نظر است، مشخص

می کند.

برای مثال:

محورهای ارزش يابی پيشنهادی برای اين واحد يادگيری عبارت اند از:

ميزان مشارکت در بحث و گفت وگو

ارائه ی شفاهی مطالب جمع بندی شده

پرکردن فرم ها وفعاليت های کاربرگ به طور صحيح

( پرس وجو و فراهم کردن اطلاعات درباره ی موضوع فعاليت ( ٢

فراهم آوردن مدارک و شواهدی درباره ی تغييرات خود

معين کردن نکات کليدی داستان (پاسخ به پرسش ها به طور صحيح).

ح) تخصيص زمان: معلم به عنوان يک کارشناس براساس نحوه ی طراحی واحد يادگيری و

حجم و ميزان مفاهيم و فعاليت ها، زمان لازم برای آموزش آن واحد و زمان تقريبی برای هر فعاليت را

مشخص می کند؛ بايد توجه شود که پيش بينی ظرف زمانی و مظروف فعاليت های ياددهی  يادگيری،

معقولانه و متناسب صورت گيرد.

٦٥

صفحه ی ١

عنوان واحد يادگيری:

عنوان درس: زمان آموزش:

پايه: …… جلسه

…… ساعت

شرح اجمالی: در اين درس دان شآموزا ن……

اهداف:

انتظار م یرود دان شآموزان: ……

(بدانند) ………………………………………………….......…..

(بتوانند) …………………………………………………………….

(ارزش بگذارند) …………………………………………………….

منابع، مواد و وسايل مورد نياز:

٦٦

صفحه ی ٢

تجارب و فعاليت های ياددهی  يادگيری:

 …………… زمان تقريبی مورد نياز:

 ……………

 ……………

 ……………

 ……………

محورهای عمده ی ارزش يابی: چگونگی ارزش يابی:

١ …………… ………

٢ …………… ………

٣ …………… ………

٤ …………… ………

٥ …………… ………

٦٧

٣روش های مؤثر در آموزش مطالعات اجتماعی

درس مطالعات اجتماعی بنابر ماهيت خود با موضوعات متنوع و هم چنين رشد فردی و اجتماعی

دانش آموزان سروکار دارد؛ لذا استفاده از روش های متنوع و فعال يادگيری در اين حيطه، الزامی و

اجتناب ناپذير است.

١٣گسترش روش های فعال

تاريخ پيدايی روش های نوين در آموزش و پرورش را که به روش های فعال از آن ها ياد می شود، »

بيش از همه بايد در بنيان گذاری روان شناسی تکوين (رشد) و روان شناسی اجتماعی دوران کودکی و

فعاليت مربيان، روان شناسان و انديشمندانی دانست که در طول بيش از دو قرن به مرور به شکل گيری

چنين روش هايی کمک کردند. اين انديشه که کودک دارای شيوه های مشاهده، تفکر و احساس خاص

خويش است که با بزرگ سال فرق می کند و هم چنين کودک يک فرايند رشد هوش عملی به سمت

هوش نظری را طی می کند، از اهميت بسيار برخوردار شد. اصولاً کودک از راه درک فعالانه ی امور

است که چيزی ياد می گيرد. روش های نو در آموزش و پرورش که به روش های فعّال مشهورند، ريشه

در فعاليت های علمی و جمعی روان شناسان و مربيان معاصر در قرن بيستم داشته است که به يک کشور

يا منطقه ی خاصی اختصاص ندارند. اين تحول در روان شناسی باعث شد تا نگاه به کودک و رشد و

. ... تکوين عقلانی و يادگيری او عوض شود ١

با پيشرفت علوم تربيتی، روش های ياددهی  يادگيری دچار تحول شد. اين روش ها را به دليل

تازگی روش های نو، در همين قياس بايد روش های ماقبل آن را روش های قديمی، سنتی يا کهنه نام

داد. بايد توجه داشت که اطلاق اين نام ها به روش های مختلف، در سطح نظری فاقد جنبه ی ارزش

داوری است و بد يا خوب بودن از آن ها مراد نمی شود. روش های نو را براساس ماهيت آموزش

را روش های مستقيم نام داد. « سنتی » می توان روش های غيرمستقيم هم ناميد و در مقابل، روش های

روش های نوين ياددهی  يادگيری را می توان روش های فراشناختی هم ناميد و در تعريف آن

اظهار داشت که روش فراشناختی يک استراتژی آموزشی است که طیّ آن، معلم با روش های مختلف،

فراگيرندگان را متوجه مجهولات ذهنی خود می کند و اين آگاهی هرچه بيش تر باشد، ميل به دانستن

١سلسبيلی، نادر؛ آشنايی با تجربيات و طراحی رويکرد حلّ مسئله و پژوهشگری با تأکيد بر مطالعات اجتماعی، ١٣٨٨ ، صص

. ٢٩  ٢٨

٦٨

و تبديل آن ها به مجهولات از قوت بيش تری برخوردار می شود؛ روند تبديل مجهولات به معلومات از

مراحلی مانند مطالعه، مشاهده، مباحثه و نتيجه گيری می گذرد و نتايج حاصل که همان مجهولات تبديل

شده به معلومات است با استدلال پذيرفته می شود. اين فرايند هر اندازه عمق بيش تری برخوردار باشد،

را دانستن بدانيم، فراشناخت « شناخت » فراشناخت عميق تری حاصل خواهد شد؛ به بيان ساده تر، اگر

را عميق تر دانستن، دانستن همراه با استدلال و دانستن برآمده از تفکر بايد بدانيم.

تعريف فوق، تعريف روش های غيرمستقيم آموزش نيز است. در اين روش ها، معلم آن چه را

فراگيرندگان بايد بدانند آماده و به صورت معلومات مسلم در اختيار آن ها نمی گذارد. بلکه فراگيرندگان را

درگير پروسه ای از فعاليت های علمی، ذهنی و فکری می کند تا آنان در فرايندی کاوشگرانه و مشارکتی

بر دانش و معرفت خود بيفزايند و آن چه را معلومات تلقی می کنند، با استدلال همراه سازند. نتيجه ی

چنين آموزشی بر اعماق ذهن نقش می بندد و از پايداری بيش تری برخوردار می شود مقايسه ی دو

تعريف فوق، بنيان مشترکی را ميان آن ها نشان می دهد چنان که در سطح نظری و بر مبنای تعاريف فوق

می توان روش های فراشناختی را همان روش های غير مستقيم ياددهی  يادگيری دانست.

روش هايی مثل ايفای نقش، حلّ مسئله، تبيين ارزش ها و نمايشی را می توان در مجموعه

طبقه بندی کرد؛ زيرا از توان بالقوه برای تحقق اهداف فراشناختی « روش های غير مستقيم يا نوين »

برخوردارند. در اين جا يادآوری اين نکته ضروری است که به کارگيری صورت اين روش ها می تواند

فرايند آموزش را از قالب فراشناختی يا غيرمستقيم خارج کند.

اما روش های مستقيم يا سنتی آموزش، فرايندی تقريباً ساده است که آن چه بايد

آموزش داده شود در کتاب درسی نوشته می شود و معلم با شيوه ها يا روش های مختلف

از جمله توضيح يا سخنرانی، روخوانی و پرسش و پاسخ يا تلفيقی از آن ها، محتوای

مذکور را به اطلاع دانش آموزان می رساند و دانش آموزان نيز در مطلوب ترين حالت،

صددرصد آن محتوا را به حافظه می سپارند و در زمان پرسش و آزمون بازگو می کنند.

تلاش ذهنی دانش آموز در اين فرايند بر تقويت حافظه و انتقال بی کم و کاست مطالب

استوار است؛ بنابراين، هر شيوه يا روش آموزشی که چنين فرايندی را بپيمايد و به هدف

فوق نايل آيد، هرچند دارای نام های مختلفی باشد در مجموعه ی روش های مستقيم يا

سنتی جای می گيرد؛ برای مثال، معلم می تواند با روش هايی مثل پرسش و پاسخ، طرح چند

سؤال اضافی، يافتن پاسخ آن ها توسط دانش آموزان به صورت فعاليت گروهی يا فعاليت

در خانه، بررسی پاسخ ها در کلاس، مشخص کردن جواب های صحيح از کتاب، ملزم

٦٩

ساختن دانش آموزان به نگارش سؤال ها و جواب ها به صورت پاکنويس در دفتری خاص،

چنين پندارد که روش فعال يا مشارکتی به کار گرفته است و کلاس را از حالت يکنواختی

خارج کرده است. اما اگر توجه کند که آن چه دانش آموز در نهايت فرا خواهد گرفت عين

متن کتاب است، در خواهد يافت که از قالب آموزش مستقيم خارج نشده است. البته

مسلم است که به کارگيری اين روش ها، تنوع فعاليت آموزشی به دنبال دارد و در قياس با

روش های يکنواخت، از امتياز بالاتری برخوردار است اما در نهايت، از ماهيت آموزشی

روش های مستقيم پا فراتر نمی گذارد.

ايفای » ، عکس حالت فوق می تواند در اجرای روش های غير مستقيم اتفاق بيفتد؛ برای مثال

در کلاس اجرا شود اما آن چه ممکن است مدنظر معلم باشد دريافت عبارات رد و بدل شده « نقش

و اسامی ايفاگران نقش توسط بقيه ی شاگردان و انعکاس آن ها باشد. در چنين حالتی بايد گفت که

فراگيرندگان آن چه را بايد به حافظه می سپردند، به دليل عينی شدن مطالب، راحت تر يادگرفته اند؛

به عبارت ساده تر، دانش آموزان هيچ تلاش فکری و ذهنی برای پذيرش معلومات و چرايی پذيرش آن ها

به کار نبرده اند.

پس آن چه می تواند مرز و شاخص روش های مستقيم و غيرمستقيم (سنتی و نو) ياددهی

يادگيری باشد، ميزان دوری و نزديکی به ماهيت آموزشی مورد انتظار براساس تعاريف اين دو مجموعه

است.

نکته ی مهمّ ديگر، نيازمندی روش های مستقيم و غير مستقيم و تداخل حيطه های آن هاست؛

يعنی اين که هيچ روش آموزشی را شايد نتوان بدون استفاده از روش های ديگر به کار برد. چنان که در

اجرای روش غيرمستقيم، گاهی از توضيح و سخنرانی در محدوده ای کوچک و به عنوان شيوه استفاده

می شود و آموزش های حاصل از ياددهی  يادگيری مستقيم در مواردی می توانند به سطح آموزشی

روش های غيرمستقيم نزديک شوند.

روش های نوين، فعال يا غيرمستقيم که در مقابل روش های سنتی قرار می گيرند، طيفی

از روش های مختلف را در برمی گيرند؛ برای مثال، روش های ايفای نقش، مطالعه ی

موردی، بحث گروهی، نمايش، استفاده از کارت های آموزشی بارش مغزی (بيان

ايده های آنی)، روش تبيين ارزش ها، اکتشافی، حلّ مسئله و بازديد علمی، از آن

جمله است.

اين روش ها به تفصيل در کتاب های روش تدريس مورد بحث قرار گرفته است و دانشجويان

٧٠

عزيز می توانند برای يادآوری و مرور اين روش ها به اين کتاب ها مراجعه کنند. هر يک از اين

روش ها برای اجرا، ويژگی های خاصّ خود را دارند و با توجه به مضامين و موضوعات مختلف

و ويژگی های مخاطبان، انتخاب می شوند. استفاده از مؤثرترين روش در آموزش هر مضمون يا

موضوع نيز به هنر و مهارت معلم بستگی دارد؛ زيرا در صورتی که روش متناسب با موضوع

انتخاب نشود، خود، آثار منفی به دنبال دارد؛ برای مثال، زمانی می توانيم از روش بحث

گروهی برای يک موضوع استفاده کنيم که آن موضوع قابليت بحث و نقد و گفت وگو

داشته باشد؛ به عبارت ديگر، درباره ی آن موضوع ايده های مختلف وجود داشته باشد؛ در

حالی که برای آموزش يک پديده و موضوع قطعی و مسلم، به کاربرد اين روش نيازی نيست

يا روش بيان ايده های آنی (بارش مغزی) به نوعی ارزش يابی تشخيصی، جذاب کردن فضای

کلاس و انگيزه ايجاد کردن نيز است. از روش ايفای نقش در مواردی استفاده می شود که

در آن، کنش های افراد يا ديدگاه ها مطرح باشند؛ برای مثال، در تاريخ، مباحثات و مذاکرات

بين شخصيت های تاريخی يا در جغرافيا و مدنی، رفتارهای افرد هنگام وقوع بلايای طبيعی يا

تصميم گيری های محيطی و اجتماعی يا در نقش کارکنان و مسئولان مؤسسات مختلف ظاهر

شدن، از آن جمله است. شايان ذکر است که به کارگيری هر يک از روش ها، ارزش يابی خاص

و منطبق با همان روش را نيز طلب می کند. روش تلفيقی: روش تلفيق

شرایط مناسب برای درس خواندن

به طور سنتی، زمان امتحانات مدارس که نزدیک می شود، همه به تکاپو می افتند! دانش آموزان به دنبال کامل کردن جزوه ها، مرور در درس های مانده، در صورت نیاز رفتن به کلاسهای کمکی و... و والدین درصدد فراهم آوردن فضایی مناسب تر برای درس خواندن بچه ها. اما درس خواندن خود آداب و رسومی دارد. آداب و رسومی که باعث بالا رفتن کیفیت آن می شود و ضمناً، ضامن سلامتی نیز هست. گرچه همه ی ما کمابیش با آنها آشناییم، اما یادآوری آن، آن هم از دید متخصصان، خالی از لطف نیست. فاصله ی چشم تا کتاب، قوس طبیعی کمر، دمای اتاق، سروصدا و... از مهمترین مواردی است که در کار خواندن و نوشتن تأثیر دارد. مطلب حاضر این موارد را از دید پزشکان مورد بررسی قرار داده است.

 اینگونه درس بخوانید

 دماسنج:

دمای 20 درجه را بیشتر کارشناسان، مناسب ترین دما برای مطالعه می دانند.

ساعت:

پس از آن که در مکان مطالعه قرار گرفتید، فوراً مطالعه را شروع کنید و به هیچ عنوان وقت را به بهانه انجام کارهای دیگر تلف نکنید.

لباس:

هنگام مطالعه لباس راحت بپوشید. لباسی که نه زیادی زبر باشد و نه زیادی نرم، نه بسیار گشاد و نه بسیار تنگ.

وضعیت بدن:

بهترین حالت برای مطالعه، حالت نشسته است و بعد از آن حالت ایستاده و بدترین حالت، حالت خوابیده یا درازکش است. مطالعه در حالت هایی نظیر درازکش روی شکم، به پشت خوابیدن، در حال راه رفتن، تکیه زدن به دیوار و امثال این ها به هیچ وجه توصیه نمی شود، چرا که مطالعه کننده در چنین موقعیت هایی به سختی می تواند تمرکز حواس خود را حفظ کند.

کمر:

هنگام مطالعه باید قوس طبیعی ستون فقرات حفظ شود. مطالعه در حالت خمیده به جلو، به ویژه برای یک مدت طولانی، با خطر ایجاد تغییر شکل در ستون فقرات و کمردرد همراه است. نگذارید خم شدن کمر به شکل عادت درآید.

پا:

بهترین وضعیت پاها به هنگام مطالعه، وضعیتی است که فشار کمتری روی عضلات پا وارد شود. به همین دلیل توصیه می شود که در وضعیت ایده آل مطالعه (که همان وضعیت نشسته است)، ترجیحاً از یک صندلی راحت استفاده شود که پاهای مطالعه کننده روی آن راحت باشد و بتواند کمی هم به سمت جلو مایل شود. بهتر است در فواصل مطالعه که به چشمتان استراحت می دهید، وضع نشستن خود را تغییر دهید تا خون در پاهایتان حرکت داشته باشد.

رعایت آداب و رسوم خواندن و نوشتن، کیفیت آنها را بالا می برد.

استفاده همیشگی از چراغ مطالعه خوب نیست، زیرا نور موضعی چشم ها را خسته می کند.

صندلی:

از آن جا که فرایند یادگیری یک فرایند شرطی است، هر کسی می تواند خودش را به محیط یا زمانی خاص عادت بدهد و به اصطلاح، خودش را شرطی کند. عادت های تمرکز هر شخص هم با اشخاص دیگر متفاوت است. صندلی می تواند یکی از همین عادت های تمرکزی باشد، به نحوی که هر وقت روی صندلی مخصوصتان نشستید، تمرکزتان برای مطالعه و یادگیری افزایش پیدا کند. اما یادتان باشد که صندلی تان نباید خیلی هم راحت باشد، چرا که صندلی های بسیار راحت باعث لمیدن، چرت زدن و احساس خواب آلودگی می شوند.

خودکار، کتاب و وسایل مورد نیاز:

عادت کنید تمام آنچه را که برای مطالعه نیاز دارید، از ابتدا فراهم کنید و هر کار متفرقه ای را که دارید قبل از مطالعه انجام دهید و پس از این که نشستید، فوراً شروع کنید به مطالعه.

تنفس:

در جایی که مطالعه می کنید، حتماً باید هوا به خوبی جریان داشته باشد و تنفس در آن محیط، راحت صورت گیرد.

چشم:

ور متوسط ، برای مطالعه مناسب تر است. نور اطراف و قسمت هایی که در زاویه ی دید چشم ها هستند باید یکنواخت باشد. پس استفاده ی همیشگی از چراغ مطالعه خوب نیست، زیرا نوری که فقط روی کتاب می افتد،  باعث خستگی چشم می شود. نور لامپ های مهتابی به خاطر این که نوسان دارد، برای مطالعه مناسب نیست. بهترین فاصله ی کتاب تا چشم نیز حداقل 30 سانتی متر است.

سر:

ممکن است حواس پرتی شما ناشی از گرسنگی و تشنگی شدید، بی خوابی، خستگی یا علل درونی دیگر باشد. در چنین موقعیتی هرگز مطالعه نکنید.

گوش:

محرک های محیطی از قبیل صدای رادیو، تلویزیون، تلفن و... باعث حواس پرتی می شوند. آن ها را از موقعیت مطالعه ی خود حذف کنید. ذهن نمی تواند در یک آن بر دو موضوع تمرکز داشته باشد. گوش کردن به موسیقی همزمان با مطالعه یعنی حواس پرتی.

برگه های کاغذ:

چند برگ کاغذ روی میز مطالعه ی خود داشته باشید و افکار منحرف کننده و مزاحم را یادداشت کنید و بعد از مطالعه نسبت به حل آنها در حد امکان اقدام نمایید.

دوره کردن دروس

شاید باور نکنید اما اکثر دانش آموزان دوره کردن را بلد نیستند! مثلا خیلی از بچه ها در دی ماه برای یادگیری مبحثی 10 ساعت وقت گذاشته اند بعد برای فروردین ماه نیز دوباره همان مقدار وقت صرف می کنند یعنی دوره کردن برای آن ها مساوی است با دوباره خوانی دروس.

در حالی که اصلا قرار نیست هنگام دوره نمودن مطالب آن ها را از اول بخوانیم زیرا هیچ گاه آن چیزی را که بلدیم بیشتر بلد نمی شویم. زیرا دوره کردن درست وقتی نتیجه بخش است که قبلا با توجه به نکات (روش های یادگیری و مطالعه) نکته برداری و خلاصه نویسی را به دقت انجام داده باشیم.

پس هنگام دوره کردن یک مطلب، بهتر است بتوانیم چیزهایی را که از یادمان رفته است پیدا کنیم و توجه داشته باشیم که بیشتر مباحث خوانده شده در ذهنمان وجود دارد و باقی مانده ی مطالب را پیدا کنیم و چنان چه بخواهیم تمام مبحث را دوباره از اول تا آخر مثل بار اول که خوانده بودیم بخوانیم نتیجه آن خواهد شد که بیشتر وقتمان را تلف کرده ایم پس مطابق آن چه گفته شد می توانیم به صورت زیر عمل کنیم:

1- خواندن اجمالی و سریع: فرض کنید که می خواهید درسی مثل معارف را دوره کنید کتاب درسی را باز کرده و از بالا به پایین سریع نگاه می کنید از مطالب آشنا گذشته و در مورد مطالب مبهم می ایستید و آن را بازخوانی می کنید. در این روش برای گذشتن از هر صفحه حداکثر 3 تا 4 دقیقه وقت کافی است این روش برای دروس حفظی بسیار موثر است. مخصوصا یادگیری مطالبی مثل معنی لغات، ادبیات و امثالهم.

2- نگاه کردن و مطالعه ی یادداشت ها: چنان چه خلاصه برداری خوبی داشته باشید می توانید دوره ی عالی تری نیز داشته باشید.

3- دوره کردن مطالب مشکل تر: در هنگام دوره کردن قرار نیست تمام تست ها و تمریناتی را که قبلا حل نموده اید دوباره حل کنید کافی است تنها تعدادی از آن ها را انتخاب کنید. باید از میان تست هایی که زده اید آن هایی را که به نظرتان مبهم یا نکته دارتر بود. علامت بزنید تا بعدا با خواندن آن ها سریعا مفاهیم برای شما جابیفتد این سوالات را نیز می توانید به صورت زیر مشخص کنید:

الف) سوالاتی که نتوانستید بار اول آن ها را بفهمید یا حل نکرده اید.

ب) سوالاتی که کلا اصل و پایه مباحث را بسط و تشریح می کنند.