زندگی نامه شیخ اذری اسفراینی

خلاصه : شيخ آذري بيهقي اسفرايني در سال 784 هـ.ق در طوس متولد گرديد پدرش عبدالملك از سوي سربداران صاحب اختيار اسفراين بود. در كودكي همراه با دايي خود به قراباغ رفت و با الغ بيك همباري شد و دوستي عميقي بين آنان پديد آمد. وي از جواني شروع به شاعري و مدح سلاطين، بويژه سلطان شاهرخ تيموري كرد. اما بزودي به عرفان روي آورد و ترك صوفيان چون شيخ محي الدين طوسي غزالي به شاه نعمت ا... ولي به سلوك مشغول شد و فرقه نعمت الهيه را دريافت نمود. سپس دوبار به حج رفت و يك سال در آنجا مجاور حرم شد و كتاب سعي الصفا را در باره مناسك حج نگاشت سپس به هند رفت و در دربار احمد شاه اول بهمني به مقام ملك الشعرايي و معلمي علاالدين همايون بن احمد شا رسيد و كتاب بهمن نامه را به وي تقديم كرد. و پس از سالها به خراسان بازگشت و تا پايان عمر در اسفراين به تربيت شاگردان و عبادت و تاليف مشغول بود. وي درعين انزوا با شاهزادگاني چون علاالدين همايون، بايسنقر ميرزا و الغ بيگ ميرزا پسران شاهرخ ارتباط داشت. وي در 86 هـ.ق وفات يافت و در اسفراين به خاك سپرده شد.

گروه : مشاهير ملي

رشته : زبان و ادبيات فارسي

گرايش : شعر

والدين و انساب : عبدالملك يا علي ملك از جمله سربداران بيهق بود و نسب وي به صاب الدعوه احمد بن محمد زمجي هاشمي مرورودي مي رسيد. شيخ خواجه علي ملك (پدر آذري) در روزگار سربداران مدتي نيز در اسفراين «صاحب اختيار» بود.

خاطرات کودکي : شيخ آذري بيهقي اسفرايني در سال 800 هـ.ق به همراه دايي خود به قراباغ رفته و در دربار امير تيمور گوركاني حضور داشت و مدتي همباري الغ بيگ ميرزا (نواده امير تيمور) بود و حكايات زيبايي براي وي مي گفت.

تحصيلات رسمي و حرفه اي : شيخ آذري بيهقي اسفرايني از جواني شروع به شاعري و مدح سلاطين نمود و مدتي در دربار بود اما به تصوف روي آورد و نزد شيخ محي الدين طوسي غزالي به مطالعه كتابهاي حديث پرداخت. پس از وفات شيخ طوسي غزال، در زمره مريدان سيد نعمت ا... ولي (شاه نعمت ا... ولي) درآمد و پس از سالها رياضت اجازه و خرقه سلسله نعمت اللهيه را از وي دريافت نمود. از آن پس نيز از محضر برخي ديگر از اوليا فيض برد.

خاطرات و وقايع تحصيل : شيخ آذري بيهقي اسفرايني در آغاز ورود به دربار سلطان شاهرخ تيموري، قصيده اي زيبا به شكل لغز (معما) در مدح وي سرود كه مطلع آن چنين است: «چيست آن آبي كه تخم فتنه برمي افكند خسرو گردون ز سهم او سپهري افكند» يكي از شاعران دربار بنام خواجه ابعدلاقادر عودي به معارضه شيخ برخاست و قرار شد كه شيخ را در چند قصيده از خواجه سلمان ساولي امتحان نمايند. و شيخ چنان پاسخ هايي داد كه بزرگان دربار و نيز شاهرخ آنرا پسنديد و به وي وعده ملك الشعرايي داد.

فعاليتهاي ضمن تحصيل : شيخ اذري بيهقي اسفرايني در آغاز جواني به مدح سلاطين تيموري از جمله شاهخ، آغاز كرد و به دربار راه يافت.اما مدتي بعد به عرفان روي آورد و به سلو و مطالعه و مسافرت پرداخت.

استادان و مربيان : شيخ آذري بيهقي اسفرايني پس از مدتي همنشيني با سلطان شاهرخ تيموري، ب عرفان روي آورد و شيخ محي الدين طوسي الغزالي را به مرادي خود برگزيد پس از وفات وي و بعد از سالها رياضت از محر شاه سيد نعمت ا... ولي خرقه و اجازه تبليغ دريافت نمود.

همسر و فرزندان : شيخ آذري بيهقي اسفرايني ، علاوه بر بايسنقر پسر شامخ، با پسر ديگر شامغ الغ بيگ از كودكي رابطه اي نزديك داشت و در سال 852 كه پس از سالها با وي ديدار نمود و شاهزاده او را شناخته و وي بردهاي الغ بيگ با ازبكان و شاهزاده علا الدوله بن بايسنقر را شاهد بوده است. وي در هند نيز با احمد شاه بهمني و پسرش علا الدين معاشرت داشت. شيخ آذري پس از مدتها اقامت در دربار هندخواستار بازگشت به ايران بود اما بدليل علاقه اي كه احمد شاه بهمني به وي داشت با مخالفت وي روبرو مي شد. تا اينكه همسر و فزندان وي به هند برده شدند. با اين وجود پس از مدتي به ايران بازگشت و تا آخر عمر در خراسان ماند.

وقايع ميانسالي : شيخ آذري بيهقي اسفرايني پس از مدتي مدح سلطان شاهخ، به تصوف روي آورد و به همراه استاد خود شيخ محي الدين طوسي غزالي به حج سفر نمود. اما شيخ محي الدين در ثمر حلب وفات يافت. شيخ آذري به ايران بازگشت و در خدمت شاه نعمت الله ولي به سلوك مشغول شد و حتي از وي خرقه دريافت نمود. سپس دوبار با پاي پياده به حج رفت و بمدت يك سالي در بيت ا... الحرام مجاور شد و در آنجا به تحقيق در مناسك حج و نيز تاريخ كعبه پرداخت، سپس به سرزمين هند رفت و مدتي در آنجا زيست. گفته اند كه سلطان احمد كه از جمله پادشاهان گلبرگه بود، به شيخ آذري يك لك رو پيه (پنجاه هزار درهم) داد تا برابر سلطان تعظيم كند اما شيخ نپذيرفت و به ايران بازگشت و به عبادت ادامه داده از آن پس در كنج انزاي خود شاگردان پرورد. و حتي بزرگاني چون سلطان محمد بن بايسنقر كه به عراق مي رفت. به زيارت وي مي رفتند.

زمان و علت فوت : شيخ آذري بيهقي اسفرايني پس از سي سال انزوا و تربيت شاگردان در اسفراين درسن هشتاد و دو سالگي وفات يافت و در همان جا به خاك سپرده شد. 866 هـ.ق

مشاغل و سمتهاي مورد تصدي : گرچه پدر شيخ آذري بيهقي اسفرايني «صاحب اختيار» اسفرايني بود و در زمره سربداران بشمار مي رفت، شخص شيخ هيچگاه منصب دولتي نپذيرفت. اما در ميان صوفيان بعنوان يكي از مهمترين شاگردان شاه نعمت ا... ولي و يكي از استادان فرقه نعمت اللهيه بشمار مي رفت.

فعاليتهاي آموزشي : بسياري از پيروان و شاگردان شاه نعمت ا.. ولي (فرقه نعمت اللهيه) شيخ آذري بيهقي اسفرايني را بعنوان شاگرد شاه نعمت ا... و حتي خليفه وي به استادي خود پذيرفته بودند.

ساير فعاليتها و برنامه هاي روزمره : ذكر و عبادت و رياضت از حالات هميشگي شيخ آذري بيهقي اسفرايني بوده است.

شاگردان : طالب جاجرمي كه از شاعران مقيم شيراز در عهد شاهخ تيموري و داراي اشعاري در جواب شيخ سعدي است، از شاگردان شيخ آذري بيهقي اسفرايني بيشمار است و شيخ احمد سهيلي زيد در جته نيز در جواني به خدمت شيخ آذري رسيده و تخلص خد را لردست روي خود برگزيده است(سهيلي) يكي از مريدان شيخ آذري. علا الدين همايون شاه (865-862 .ق) پسر احمد شاه اول بهمني دكي بود كه چنان علاقه اي به شيخ از خود نشان مي داد كه حتي پس از ترك هند توسط شيخ آذري، ارتباط و مكاتبه خود را با وي نگسست.

همفکران فرد : امير دولتشاه سمرقندي، در تذكره خود كههفت طبقه از شارعان را ذكر كرده نام شيخ آذري بيهقي اسفرايني را در طبقه ششم دركنار شاعراني چون مولانا علي شهاب ترشيزي، مولانا سليمي نيشابوري، مولانا يحيي سيبك نيشابوري، مولانا كمال الدين غياث شيرازي، مولانا بدخشي،‌مولانا خيالي بخاري، بابا سورائي، خالب جاجرمي، امير سيد نعمت ا... ولي كوهستاني. مولانا معيني جويني، سيد قاسم انوار، خواجه عصمت ا...، بساطي سمرقندي، ابواسحاق حلاج شيرازي، مولانا برندق خجندي،ؤ خواجه رستم خوريان، مولانا شرف الدين علي يزدي، مولانا بدر شيرواني،مولانا علي در دزد استرآبادي ياد آوري كرده است.

آرا و گرايشهاي خاص : شيخ آذري بيهقي اسفرايني همانند ساير صوفيان به حضرت محمد (ص) و نيز علي (ع) ارادتي وافر داشته است چنانكه در شعري مي سرايد :«از خسروان روي زمين ننگ آيدم تا من گواي حضرت ساقي كوثرم» وبه وازده اما شيعه نيز در اشعار خود اشاراتي دارد كه احتمال تشيع وي را افزايش مي دهد. چنانكه مي فرمايد: چنانكه هست فلكه را دوازده تمثال كه آفتاب بر آن دور مي كند مه و سال بر آسمان ولايت دوازده برجند چو آفتاب نبوت همه باوج كمال شهان بي سپه و خسروان بي شمشير ملوك بي حشم و اغنياري بي اموال از اين دوازده برج دوازده خورشيد علي است مهر سپهر كمال و مطلع آن علي است انكه بكنه حقيقتش نرسد بغير ذات خداوند ايزد متعال حديث معرفت او بمردم نا اهل همان حكايت آسبت و قصه غربال انتساب پدر شيخ آذري به سربداران حدس تشيع وي را به يقين نزيك مي كند. هنر شاعري شيخ آذري در اين است كه به خوبي اشعار پيشينيان از جمله سعدي ، مسعود سعد سلمان و حافظ و حسن دهلوي ... را پاسخ گفته است.

جوائز و نشانها : شيخ آذري بيهقي اسفرايني در ازاي مدح سلطان شاهرخ تيموري و نيز بدليل موفقيت درامتحان شوي كه شاعران دربار از وي نمودند، وعده لقب «ملك الشعرايي» را از سلطان دريافت نمود.وي در دربار شاه احمد ال بهمني در دكن عنوان ملك الشعرايي ياف و نيز در ازاي مدح شاه و ستهر و عمارات، جايزه هاي لايق كسب كرد.

چگونگي عرضه آثار : شخصي به نام «امينا» ديوان شيخ آذري بيهقي اسفرايني را نگاشته است كه اشتباهات املايي آن اندك نيست.شيخ آذري در جواني برخي از قصايد مدلي خود به سلطان شاهخ تيموري تقديم نموده بود، وي «بهمن نامه» را نيز به سلطان احمد شاه اول و بهمني دكن (838-825) تقديم نمود.

آثار :

    1  بهمن نامه

      2  ديوان اشعار شيخ آذري

      3  رساله جواهر الاسرار

      ويژگي اثر : مجموعه اي است از امثال و شرح ابيات مشكل صوفيه شاعران پيشين.[لطفعلي بيكاذر بيگدلي، آتشكده آذر، به اهتمام سيد جعفر شهيدي، تهران: موسسه نشر كتاب، 1337، ص 86] شيخ آذري در اشعار خود به پاسخگويي اشعار گذشتگان از جمله سيد حسن غزنوي نيز پرداخته است.[سمرقندي، تذكره الشعرا، صص 82 و 181] رساله جواهر الاسرار (تاليف 840) مورد استفاده تذكره نويساني چون امير دولتشاه سمرقندي بوده است ديوان اشعار شيخ آذري پر از قصيده، غزل، ترجيح،تركيب، طعه و رباعي است در پنج هزار بيت، بهمن نامه نيز اثري است در شرح سلطنت سلاطين بهمني دكن (933-784) تا روزگار سلطان احمد شاه اول و همايون شاه بهمني كه توسط ملا نظيري و ملا سامعي تا انقراضي سلسله بهمني بطور منظوم تكميل شد. اين اثر منظوم حماسي به تقليد از اسدي توسي سروده شده است. عجايب الغرايب منشومه اي است درباره عجايب سرزمني هاي مختلف «سعي الصفا در ذكر مناسك حج» وي در بسياري موراد نام خود «حمزه» را بعنوان تخلص بكار مي برد. [صفا، تاريخ ادبيات در ايران، ج4، صص 9-326]

4  سعي الصفا

      5  طغراي همايون

      6  عجايب الغرايب [هدايت، تذكره‌ي رياض العارفين، ص 49]