تحقیق درباره نقش دین در زندگی دنیوی

دین(Religion)  در لغت به معنای جزا، حساب، طاعت، ورع، سلطه و قهر و غلبه، و نیز به معنای شریعت و آیین است.[1]

  اصطلاح دین دارای یک معنای واحد که مورد قبول همه باشد نیست بلکه پدیدار­های متعدد فراوانی تحت نام دین گرد می­آیند که به گونه­ای با هم ارتباط دارند[2] اما دین در تعابیر قرآنی مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتی است که برای اداره جامعه انسانی و پرورش انسان­ها باشد. گاهی همه این مجموعه حق، و گاهی باطل و گاهی مخلوطی از حق و باطل است. اگر مجموعه­ی حق باشد دین حق و در غیر اینصورت آن را دین باطل و یا مخلوطی از حق و باطل می نامند.[3] بنابراین دین حق عبارتست از آیینی که دارای عقاید درست و مطابق با واقع بوده و رفتار­هایی را مورد توصیه و تأکید قرار دهد که از ضمانت کافی برای صحت و اعتبار برخوردار باشد.[4]

 قلمرو دین و انتظار حداقلی و حداکثری از دین

  به طور کلّی، دیدگاه های مختلف در باب قلمرو دین را می­توان به دو دیدگاه عمده تقسیم کرد: 1. دیدگاه حدّاقلی؛ 2. دیدگاه حدّاکثری.

  در این حوزه هم عالمان مسلمان و هم دانشمندان غیر مسلمان اظهار نظر كرده­اند.

  نظریه دین حدّاقلی، امروزه میان روشنفکران و نواندیشان دینی رواج دارد. اینان با محصور کردن دین در سعادت آخرتی، منکر دخالت و حضور دین در عرصه اجتماع و امور سیاسی هستند در واقع گستره دین، در امور اجتماعی، سیاسی، اخلاقی و فقهی به حداقل تحویل داده شده، و شرع در این موارد حداقل لازم را به ما آموخته است. در واقع، «بینش اقلّی»، خود را در امور آخرتی محدود و منحصر کرده و در امور دنیایی هم به حداقل لازم، بسنده کرده است و بدین طریق، دین را سکولاریزه کرده، به جدایی دین از سیاست (یا دین و دنیا) قائل هستند.[5]

  تلقی دكتر سروش از دخالت دین در عرصه های گوناگون نخست حداقلی و بعد بالعرض است؛ یعنی «خداوند اولاً و بالذات دین را برای کارهای این جهانی و سامان دادن به معیشت درمانده ما در این جهان فرو نفرستاده است. تعلیمات دینی علی الاصول برای حیات اخروی جهت گیری شده اند؛ یعنی برای تنظیم معیشت و سعادت اخروی هستند.»[6] درنتیجه تمام آموزه های دینی اولا و بالذات برای آباد ساختن آخرت ما بیان شده و هدف دیگری از جمله توصیه های بهداشتی ، روانی ، نیازهای اقتصادی ، فرهنگی و... ندارد. [7]

در مقابل گروهی از متالهان مسیحی، وحی را جانشین همه معارف بشری اعم از علوم تجربی ، اخلاقی و مابعدالطبیعی می­دانستند و بر این باور بودند كه خداوند هرآنچه نیاز بشر بوده است را در كتاب مقدس آورده است. این گروه که قلمرو حداکثری برای دین قائل شدند معتقدند که باید صرفا شریعت را آموخت و نیاز به فراگیری هیچ چیز دیگر حتی فلسفه نیست .[8]

  در این بین دیدگاهی که در مقابل دیدگاه آخرت گرا [9]و دنیاگرا قرار دارد، دیدگاه جامع نگر است. دیدگاه جامع نگر در تفسیر جهت­گیری دعوت انبیا بر این باور است که تعالیم پیامبران، همه شئون حیات بشر، اعم از زندگی دنیوی و اخروی را شامل است و پیامبر اسلام (ص) به دلیل خاتمیت، پیامی جامع و کامل برای بشر آورده است. تصویر غالب دانشمندان جامع نگر، از جامع و کامل بودن پیام رسول گرامی اسلام (ص) این است که خداوند نه حداقل، بلکه حداکثر آنچه را که مورد حاجت بشر است بر وی ارزانی داشته است، بنابراین دین اسلام به همه نیازهای آدمی پاسخگوست و هر کس با هر حاجتی به دین روی آورد، بی نصیب نخواهد بود.

  برخی از متکلمان متأخر و متفکران معاصری همچون امام خمینی، علامه طباطبایی و... از کسانی اند که به دیدگاه جامع نگر قایل هستند.

  استاد مطهری نیز از نظریه دین حدّاکثری دفاع کرده و از همگرایی و همسویی دین و دنیا سخن گفته و دیدگاهی جامع نگرانه در این باب اتخاذ کرده است.[10]

 آثار و فوائد دین

1.    معنا بخشی به زندگی

  شاید این فایده از مهم‌ترین فواید دین باشد، زیرا زمانی زندگی برای انسان معنا دارد كه بداند هدف و معنای آن چیست و برای چه آفریده شده. در واقع، اگر معنای زندگی را در جهت تأمین جاودانگی انسان تبیین كنیم، به یكی از عظیم‌ترین و اصلی‌ترین فواید دین دست یافته‌ایم؛ ازاین رو گفته اند سرّ حاجت انسان به دین، جاودانه بودن و زندگی اخروی اوست و اگر جاودانگی‌ مطرح‌نباشد، زندگی‌ لغو خواهد بود.

 2.    راهنمایی به زندگی با آرامش

  دین اطلاعاتی را در اختیار انسان می نهد تا زندگی برای او در مجموعه هستی میسر و مطبوع شود و به تعبیری بین آدمی و جهان و زندگی و خویشتن او آشتی برقرار گردد و همه چیز را به دید مثبت بنگرد.[11]

  آرامش روانی، گمشده انسان است و او با تمام وجود در پی دستیابی به آن می­باشد.

  از دیدگاه دین، یگانه چیزی که می تواند این نیاز را برآورده کند، یادخداست. قرآن کریم با تأکید تمام، اعلام می­کند که آرامش روان، فقط در سایه توجه به خداوند امکان پذیر است « ألابذکرالله تطمئن القلوب [12]»[13]

 3.    تربیت و تکمیل انسان­ها فراخور استعداد­­ها

  افراد بشر از نظر درک کمال و تحصیل معارف و اکتساب فضائل گوناگونند چون عقول انسان­ها متفاوت است، انبیا مبعوث می­شوند که هر مستعدی را به نهایت کما ممکن او نایل کنند. بعبارت دیگر چون عقول انسان­ها متفاوت است و انسان کامل کمیاب، انبیا مبعوث می­شوند که هر مستعدی را به نهایت کمال ممکن او نایل کنند.[14]

 4.    از بین بردن ترس

  انسان به­دلیل وجود عقل، اگر بخواهد عملی را انجام دهد بیمناک است که مبادا مجاز نباشد و اگر بخواهد همان عمل را ترک کند بیمناک است که شاید وظیفه اش را انجام نداده است. از این­رو در هر جا از خشم خداوند بیمناک است، اما بوسیله بعثت انبیا و بیان حدود و فعالیت انسان، این ترس زائل خواهد شد و او بدون بیم وظایف خود را انجام می دهد.

 5. پاسخ به احساس تنهایی

  یکی از دردهای همیشگی انسان که پیوسته از آن رنج می برد، احساس تنهایی است. یکی از فوائد دین و بارو دینی این است که انسان خداباور هیچ گاه احساس تنهایی نمی کند زیرا باور دارد که خدا از رگ گردن به اون نزدیکتر است.«نحن اقرب الیه من حبل الورید[15]»

 6.    شناساندن اشیا سودمند و زیان آور به انسان

  عقل در صورتی سود و زیان اشیا را درک می کند که آنها را تجربه و آزمایش کرده باشد و آزمون و تجربه نیز نیازمند گذشت زمان های طولانی و تحمل زیان های فراوان است.

  فایده بعثت این است که انسان طبق رهنمود­ وحی، اشیای نافع و ضارّ را می­شناسد بدون اینکه خطر و ضرری متوجه او باشد.[16]

 7. اصلاح فرد و اجتماع

  جامعه‌ای كه به دین پایبند نباشد، واقع بینی و روشنفكری را از دست می‌دهد و عمر گرانمایه خود را درگمراهی و ظاهر‌بینی و غفلت می‌گذراند، عقل را زیر پا گذاشته، و چون حیوانات، كوتاه نظر و بی‌خرد زندگی می‌كند. دچار زشتی اخلاق و پستی كردار می‌شود و بدین ترتیب، به كلی امتیازات انسانی را از دست می‌دهد. چنین جامعه‌ای گذشته از این‌كه به سعادت ابدی و كمال نهایی خود نمی‌رسد، در زندگانی كوتاه و زود‌گذر این جهان نیز، نتایج شوم و آثار ناگوار انحرافات و كجروی‌های خود را دیده و دیر یا زود چوب غفلت خود را خواهد خورد و به روشنی خواهد فهمید كه تنها راه سعادت، همان دین و ایمان به خدا بوده است و سرانجام ازكردار خود پشیمان خواهد شد.[17]

 8.همبستگی اجتماعی:

  همبستگی و وفاق،‌ اساس یك زندگی اجتماعی است و زوال آن موجب فروریزی ساخت جامعه و از هم‌پاشیدگی حیات اجتماعی می‌شود. از طرفی هرفردی براساس غریزه‌ خویشتن‌دوستی، نفع خویش را می‌طلبد، گرچه به ضرر دیگران بینجامد و این حالت غریزی، موجب اختلاف و در‌گیری است. دین با تبیین حیات و مقدمه خواندن آن برای زندگی اخروی و نیز دعوت به گرایش‌های معنوی وتربیت ویژه‌ اخلاقی، این انسجام و همبستگی را فراهم می‌­آورد.

  برادرى و احساس اشتراك بر محور دیندارى سامان مى­یابد. دوركیم، جامعه شناس مشهور مى­نویسد: «مناسك دین براى كاركرد درست زندگى اخلاقى ما، به همان اندازه ضرورى اند كه خوراك براى نگه داشتن زندگى جسمانى ما ضرورت دارد، زیرا از طریق همین مناسك است كه گروه خود را تایید و حفظ مى كند.[18]

 9. جبران کاستی های دنیای مدرن

  علوم طبیعى با تمام پیشرفت هاى گسترده­اش، از پاسخگویى به نیازهاى غیر طبیعى انسان عاجز است و تنها از دین مى­توان انتظار داشت تا نیازهاى ماوراى طبیعى آدمى را برآورده كند. علامه طباطبایى مى­نویسد: «درست است كه علوم طبیعى چراغى است روشن كه بخشى از مجهولات را از تاریكى درآورده و براى انسان معلوم مى سازد ولى چراغى است كه براى هر تاریكى سودى نمى بخشد. از فن روان شناسى حل مسایل فلكى را نمى توان توقع داشت، از یك پزشك حل مشكلات یك نفر مهندس راه بر نمى آید و بالاخره علومى كه از طبیعت بحث مى نماید اصلا از مسایل ماورالطبیعه و مطالب معنوى و روحى بیگانه بوده و توانایى بررسى این گونه مقاصدى كه انسان با نهاد و فطرت خدادادى خود خواستار كشف آن ها است، ندارد.[19]

 10. تفسیر خوشبینانه از مرگ

بسیاری از افراد از مرگ نگرانند. اضطراب آنان به دلیل این امور است: خود مردن، از دست دادن چیزهای خوب در زندگی، و اطمینان نداشتن به آنچه قرار است بعد از مرگ رخ دهد. در اینجاست که دین تفسیری خوش­بینانه از مرگ به دست می دهد و آن­را نه نابودی و از بین رفتن، که انتقال از یک نوع زندگی موقت به نوع دیگری از زندگی که همیشگی وابدی است، تلقی می­کند.[20]                                                                                                                                   

 غرب و آثار زیان بار تکیه افراطی بر علم و عقل و گریز از دین

1.    پوچ گرایی، اضطراب و احساس تنهایی:

  شهید مطهری در این باره می­فرماید: امروز غالبا دریافته­اند که علم گرایی محض از ساختن انسان تمام ناتوان است. علم خالص انسان تک ساحتی می سازد نه انسان چند ساحتی. امروزه هم دیافته اند که عصر علم محض به پایان رسیده و یک خلأ آرمانی جامعه ها را تهدید می­کند.

  به گفته اریک فروم، رشد فن آوری نتوانسته است انسان را به آرامش روانی برساند که مهمترین بنیاد سلاکت از دیدگاه سازمان بهداشت جهانی است و نخستین گام در زندگی سعادتمندانه است. بلکه بر عکس آرامش را از او گرفته است.

 2.    خستگی روحی و احساس خلأ معنوی و اخلاقی

  علم و فن آوری و بهره­های مادی آن از ارضای نیاز­های فطری و معنوی انسان عاجزند، همین امر سبب روی آوردن بسیاری به دین شده است.

  انسان معاصر با وجود برخورداری از دانش تجربی و عقل، آن را برای هدایت اخلاقی و معنوی و پاسخگویی به نیاز­ فطری خود ناکافی می بیند، از اینرو جمع کثیری از نسل جدید اندیشه وران غربی اعتراف کرده­اند که « ماره گم کردگانی هستیم که ورای خود و آرای ضعیف خود در جستجوی کانون­هایی هستیم که رفتار و اندیشه ما را به سلاح اخلاق و معنویت مجهز سازد»[21]

 3.    ناتوانی در حل معظلات بشر معاصر

  طی ده­های اخیر، بسیاری از اندیشه وران غربی توصیف علم تجربی به­عنوان تنها راه کشف مجهولات بشری را سخنی ناصواب و خلاف واقع شمردند. برای مثال به اظهار ریچارد، استاد علم مصالح و مهندس برق «یکی از شدیدترین دروغ هایی که تاکنون تقریبا در همه جهان پذیرفته شده، این است که روش علمی تنها راه مطمئن به سوی حقیقت است.»[22]

 4.    افزایش تبهکاری

  علوم تجربی حداکثر توان فراهم سازی رفاه را دارد، ولی این امر برای ایجاد جامعه سالم و پویا کافی نیست، بلکه اگر هدایت نشود منشأ افزایش تبهکاری است. بر پایه تحقیقاتی که در یک کشور صنعتی جهان انجام گرفته، روشن شده است که افزایش تبهکاری در نتیجه فقر و عقب ماندگی مردم کشور­ها نبوده، بلکه در پی رفاه جوامع صنعتی و سیستم­های دموکراسی غربی ایجاد می­شود.[23]

 5.    حیرت و سرگردانی

  قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید: «کسانی که ایمان به آخرت ندارنداعمال بدشان را برای آنان زینت می دهیم بطوری که سرگردان می­شوند.»[24]

[1]. ابن منظور، لسان العرب، بیروت. 1408ق، ج4، ص460

[2]. ر.ک: هادوی مقدم، مهدی، مبانی کلامی اجتهاد. قم، چاپ اول، 1377، ص382

[3]. عبدالله، جوادی آملی، شریعت در آینه معرفت، قم، مرکز نشر فرهنگی رجا، چاپ اول، 1372، ص93

[4]. مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران: شرکت چاپ و نشر بین ااملل، 1377، ص11

[5]. فنائی، ابوالقاسم، «انتظار بشر از دین، درنگی در صورت مسأله»، مجله نقد و نظر، سال دوم، شماره 7 8، تابستان وپاییز 1375، ص 279 312.

[6]. سروش، عبدالکریم، آن که به نام بازرگان بود نه به صفت، مجله کیان، ش 28 و 48، مدارا و مدیریت، ص 135

[7] . سروش، عبدالكريم، بسط تجربه نبوي ، مقالات «‌ دين اقلي و اكثري »‌ و «‌ ذاتي و عرضي دين »‌‌، تهران: صراط، 1377.

[8]. اتيل ژيلسون، عقل و وحي در قرون وسطي، ترجمه شهرام پازوكي، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي،‌ 1371، ص 2 و 5.

[9]. در دیدگاه آخرت گرا از نظر دانشمندان مسلمان نقش دین در حیات دنیوی و معیشت این جهانی به صورت امری طفیلی و بالعرض می شود که در دعوت انبیا جایگاه عمده ای ندارد. اما نظریه آخرت گرایانه نزد برخی از معاصران مفهوم دیگری دارد:دین فقط برای آخرت است و امور مربوط به عالم سیاست، حکومت، قدرت، اقتصاد، فرهنگ و... به خود مردم وانهاده شده است و تمام سخنان دین به عالم بعد از مرگ مربوط است. (فرامرز قراملکی، احد، مبانی جهت گیری دعوت انبیا، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، 1376، ص 90)

[10]. فنائی، ابوالقاسم، پیشین، ص 279-312

[11]. قدردان قراملكي، محمد حسن، «فلسفه نياز به دين و پيامبران»، فصلنامه قبسات، 1382، ش27.

[12]. سوره رعد28 «آگاه باشید تنها با یاد خدا دلها آرامش می یابد.»

[13]. آذربایجانی، مسعود و موسوی اصل، سید مهدی، در آمدی بر روانشناسی دین، 1385، تهران: مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی سمت، چاپ اول، ص152- 151.

[14]. طوسی، خواجه نصیرالدین، تلخیص المحصل، تهران، انتشارات اسلامی، ص363

[15]. سوره ق آیه16

[16]. جوادی آملی، عبدالله، انتظار بشر از دین، پیشین، ص41تا47

[17] آموزش دين، جمع آوري و تنظيم از: سيد مهدي آيت الهي، قم، جهان آراء، ص 25.

[18]. هميلتون، ملكم، جامعه شناسي دين، ترجمه محسن ثلاثي، تهران، مؤسسه فرهنگي انتشاراتي تبيان، 1381، ج 2، ص 179.

[19]. طباطبايى، محمد حسين، فرازهايى از اسلام، ص 8.

[20].  در آمدی بر روانشناسی دین، پیشین، ص159

[21]. صفاوردی، سوسن، رستاخیزی در تاریکی، ص69. به نقل از: ساجدی، ابولفضل، دین و دنیای مدرن، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1378، ص109

[