مرورى بر عملكرد مظفرالدين شاه قاجار

ايستادگى در مقابل لرد كرزن

اين قرارداد در هفت فصلعيناً مانند قرارداد گمركى ايران و روس با همان شرايط منتها به نفع دولت انگليستهيه و تنظيم گرديد. اين قرارداد به جاى فصل نهمعهدنامهپاريسمورخ چهارم مارس۱۸۵۷بود! و براى ايران همان معايب و مضار قرارداد گمركى ايران و روس راداشت.

نكته درخور توجه اينكه آنچه را كه دولت روس در سال ۱۸۲۸/ ۱۲۴۳ ه.ق به موجبمعاهده تركمانچاى به ايران تحميل كرد دولت انگليس در سال ۱۸۵۷/۱۲۷۳ ه.ق براساسعهدنامهپاريسبه دست آورد. اگرروس ها قفقاز را از ايران مجزا كردند انگليس ها افغانستان را از ايران منتزع نمودندو همه امتيازات تجارتى كه دولت انگليس با بستنعهدنامهپاريساز آن برخوردار شدهمان ها بود كه روس ها طبقعهدنامهتركمانچاى نصيبشانشده بود! و قراردادهاى گمركى منعقده دولتين روس و انگليس با ايران آنچنان ظالمانه ومنطبق با منافع اين دو دولت استعمارى بود كه جانشين پاره اى از موادعهدنامه هاى منحوستركمانچاى وپاريسقرار گرفت!

اگرچه انگليسى ها توانستند همزمان با اجراى تعرفه گمركى ايران و روسعين آن را براى خود به دست آورند و از اين نظر از روس ها عقب نمانند ولى برترى نفوذروس ها در ايران نسبت به انگليسى ها محرز و مسلم بود و اين بستگى به چند عامل مهمداشت كه يكى از اين عوامل وجود نيروى بريگاد قزاق تحت نظر روس ها بود كه عنصرايرانى هيچ نقشى در آن نداشت و براى اجراى مقاصد روس ها در ايران وسيله بسيار موثربه شمار مى رفت. عامل مهم ديگر بانك استقراضى روس بود كه نفوذ فوق العاده اى درشئون سياسى و اقتصادى ايران داشت. اين بانك در ايران تجارت نمى كرد و دنبال سودنبود و فقط سياست دولت استعمارى روس را در ايران ترويج مى نمود. اين بانك با قرضدادن پول به درباريان و شخصيت هاى صاحب نفوذ با شرايط ساده و طولانى مدت اين اشخاصرا وام دار و زير نفوذ دولت متبوع خود قرار مى داد و چه بسا اتفاق مى افتاد كه «مبلغ قرض چند برابر از اعتبار مالى طرف زيادتر بود و در اين راه بانك مزبور چنانبه افراط رفتار مى كرد كه وقتى در سال ۱۳۲۲ ه.ق وزارت دارايى روسيه اعتبار سياسىبانك را گرفت معلوم شد كه از ۳۰ ميليون منات سرمايه اوليه بانك فقط ۳ ميليون مناتدر صندوق هاى آن باقيمانده و بقيه در محل هاى بى اعتبار در قرض دادن به اعيان وتجار و علماى ايران به مصرف رسيده و تنها در شهر تهران طلب بانك از اشخاص شانزدهميليون منات بوده است۱۷ و سومين عامل برترى نفوذ روس ها نسبت به انگليس ها در ايرانشخص ميرزا على اصغرخان اتابك صدراعظم ايران بود كه پس از رنجش از انگليسى ها روابطبسيار نزديكى با روس ها پيدا كرد و با اخذ دو فقره وام پياپى از روسيه تماماختيارات حكومت ايران را در دست دولت روس قرار داد! گرچه اتابك قلباً علاقه اى بهروس ها نداشت و پس از بريدن از انگليسى ها مى خواست به هر حيله رهى در دل دوستانسابق خود پيدا كند كه برقرارى روابط نزديك با سرآرتور هاردينگ وزير مختار انگليس ودادن امتياز استخراج نفت جنوب ايران به يك تبعه انگليسى به نام «ويليام فاكس. دارسى» براى به دست آوردن دل رميده زمام داران انگليس بود. اتابك براى برقرارىتوازن سياسى با دولت هاى روس و انگليس حتى حاضر بود وام دوم را از انگليسى ها بگيردكه براى منع استقراض از دولت هاى خارجى به جز دولت روسيه راهى پيدا مى شد چنانكه دراواخر صدارتش وامى از انگليس دريافت كرد كه عنوان آن را «مساعده» گذاشت! اتابك براىگرفتن اين وام بارها با هاردينگ محرمانه به گفت وگو نشست و هاردينگ بسيار كوشيد كهاين مقصود عملى شود ولى لندن با اتابك كنار نيامد!

روس ها در نتيجه تفوقى كهنسبت به حريف خود در ايران داشتند توانستند برترى تجارى انگليس در ايران را به سودخود تغيير دهند. امتعه روسى در همه نقاط ايران از آذربايجان در غرب گرفته تا خراسانو سيستان و بلوچستان در شرق و جنوب شرق به طور فراوان توزيع مى شد و كشتى هاى روسىبه تدريج راه خود را به طرف خليج فارس باز مى كردند و محصولات كارخانه هاى روسى رابه سواحل خليج فارس مى رسانيدند و «روزنامه هاى روسيه پيشنهاد مى كردند كه دولتتزارى بايد از فرصت استفاده نموده و با دادن پولى به دولت ايران در سواحل خليج فارسپايگاه جنگى ايجاد كند و چون انگليسى ها در آن موقع گرفتار جنگ با بوئرها در جنوبآفريقا بودند۱۸ و مجالى براى جلوگيرى از نفوذ روس ها نداشتند اين فكر روز به روزبيشتر قوت مى گرفت۱۹ در همين ايام بود كه يك كشتى جنگى روسيه به خليج فارس وارد شدو داخل شط العرب گرديد و تا بصره پيش رفت و متعاقب آن يك كشتى جنگى ديگر به مسقط،بوشهر، لنگه و بندرعباس سفر كرد.

اين كم توجهى انگليسى ها نسبت به مسئله ايرانمورد اعتراض لرد كرزن فرمانفرماى مقتدر هندوستان قرار گرفت. وى نظرش بر اين بود كه «موضوع كروگر (قائد و رهبر بوئرها) چندان قابل اهميت نيست اين شخص در دريا حكم حبابرا دارد و به زودى محو خواهد شد اما مسئله ايران داراى اهميت است كه طرف توجهنيست.»۲۰ و نيز به لردلنزداون وزير امورخارجه انگليس نوشت «شما بايد تصميم بگيريدتا كجا راضى خواهيد شد روس ها به طرف جنوب ايران تجاوز كنند و شما در مقابل آنهامقاومت نكنيد...»۲۱

همين اعتراضات و پيگيرى هاى بيش از حد لرد كرزن براى اقداماتمتقابل، نسبت به عمليات روس ها در خليج فارس بود كه در اوايل سال ۱۹۰۲ لرد لنزداونبه وزير مختار انگليس در ايران دستور داد كه به دولت ايران خاطرنشان كند كه «دولتانگليس به هيچ وجه اجازه نخواهد داد كه روس ها به نواحى جنوبى ايران دست اندازىكنند كه اگر با اين اخطار باز هم دولت ايران توسعه نفوذ روس ها را در اين مناطقتشويق كند دولت پادشاهى انگليس مجبور خواهد بود در سياست خود كه تا اين تاريخ حفظبقاى ملى و تماميت ارضى كشور ايران است تجديد نظر كند.»۲۲ و عين اين اظهارات را خودلنز داون در موقع مسافرت شاه به لندن كه چند ماه بعد صورت گرفت با او درميان گذاشتو پارلمان انگليس نيز بيانيه اى مبتنى بر اهميت منافع سياسى و بازرگانى انگلستان وهندوستان در خليج فارس منتشر نمود و در آن خليج فارس به عنوان «كليد بازرگانىهندوستان» نام برده شد و به دنبال بيانيه پارلمان لردلنز داون وزير امور خارجهاعلاميه بالفور را به نام دولت بريتانيا در پارلمان انگليس به شرح زير قرائت كرد: «دولت بريتانياى كبير برقرارى يك دژ محكم ساحلى يا يك پايگاه دريايى در خليج فارسرا اقدامى خصمانه نسبت به منافع خود تلقى خواهد كرد و بدون ترديد با تمام وسايل كهدر اختيار دارد از آن جلوگيرى به عمل خواهد آورد.»۲۳

انگليسى ها كه در اين موقعاز جنگ با بوئرها فراغت حاصل كرده بودند به تحكيم مواضع خود در جنوب ايران پرداختندو روس ها با همه كوششى كه به كار بردند موفق به گرفتن پايگاه دريايى در خليج فارسنشدند و در نوامبر سال ۱۹۰۳ لردكرزن با موافقت دولت متبوع خود براى به نمايشدرآوردن قدرت دريايى انگليس و بازديد از شيخ نشين هاى تحت حمايت بريتانيا با چندكشتى عازم خليج فارس شد. و نخست از مسقط ديدار كرد و طى مراسم باشكوهى در عرشهكشتى، نشان صليب اعظم ستاره هند را به امام مسقط اعطا نمود و در ضمن نطق موثرى وىرا فرمانرواى مطلق مسقط معرفى كرد و بعد به هر جاى ديگر كه وارد شد بر عرصه كشتىدربارى تشكيل داد و قدرت و نفوذ و جلال و شوكت امپراتورى بريتانيا را به رخ شيوخعرب كشيد و به هر يك از آنها كه مورد نظرش بود نشان و يا تحفه اى مخصوصداد.
كرزن در سخنرانى هاى خود براى شيوخ عرب به عمد از به كار بردن نام صحيح ايندريا كه خليج فارس باشد خوددارى مى كرد و به جاى آن «كلمه بسيط خليج»۲۴ را به كارمى برد و اين شيوخ را مطيع و دست نشانده انگليس معرفى مى نمود و به آنها اطمينانمى داد كه دولت بريتانياى كبير! هميشه حافظ و پشتيبانشان خواهد بود.

كرزنمهمترين سخنرانى خود را در اجتماع شيوخ تحت حمايت انگليس در سواحل خليج فارس كه درشارجه تشكيل گرديد ايراد نمود و در آن به پيشينه خدمات يكصد سال دولت انگليس وحكومت هند در سركوبى دزدان دريايى و استقرار امنيت در خليج فارس كه به انعقاد پيمانسال ۱۸۲۰ ميان دولت بريتانيا و شيوخ ساحلى انجاميد و به دنبال آن به پيمان هاىمشابهى (از جمله پيمان سال ۱۸۵۳ معروف به پيمان صلح پايدار) كه بسته شد اشاره كرد۲۵و سپس چنين ادامه مطلب داد:

ايهاالشيوخ: از خلال روابطى كه بدين سان به وجودآمد، وظيفه پاسدارى و ايجاد صلح و آرامش در اين منطقه با رضايت خود شما برعهدهبريتانياى كبير واگذار شد و پيوندهاى سياسى ميان حكومت هندوستان و فرد فرد شماجوانه زد و رشد كرد. در نتيجه اين پيوندها بود كه انگلستان سالار اين خليج و نگهبانرسمى شما شناخته شد. به طورى كه اكنون هيچكدام از شما با هيچ دولتى غير از ما رابطهنداريد. هركدام از شما كه اصطلاحاً «شيوخ متصالح» اين كرانه ها ناميده مى شويد،چنانچه خودتان نيز مى دانيد تعهد سپرده ايد كه وارد هيچگونه قرارداد يا مكاتبه بادولت هاى ديگر جهان نشويد. كارگزاران هيچ دولت خارجى را به خاك خود راه ندهيد و هيچنقطه اى از خاك كشورتان را به ديگرى واگذار نكنيد. اين تعهدات برگردن فرد فرد شماستو همه تان موظف به رعايت آن هستيد كما اينكه همه تان نيز تاكنون به تعهداتتان عملكرده ايد. قراردادهايى كه به آنها اشاره كردم يكطرفه نيستند بلكه در همان حال كهتعهداتى براى شما ايجاد كرده اند، تكاليفى نيز برگردن ما گذاشته اند. از جمله اينكهتا موقعى كه شما به تعهدات و قول هاى خود عمل كنيد هرگز نبايد اين ترس و واهمه راداشته باشيد كه بريتانياى كبير بگذارد كسى از خارج مخل و مزاحم آزادى هاى شمابشود.۲۶
لرد كرزن در اين سفر به بازديد از سه بندر ايرانى بندرعباس، لنگه وبوشهر نيز اظهار تمايل كرد و اين تمايل به وسيله سر آرتور هاردينگ در تهران بهآگاهى وزارت امور خارجه ايران رسيد. در بندرعباس و بندرلنگه تشريفات استقبال انجامشد و رضاقلى خان سالارمعظم۲۷ حكمران كل بنادر در كشتى به ديدار نايب السلطنه هندرفت و از سوى شاه ايران خوشامد گفت ولى در بوشهر نظر به موقعيت مهمى كه داشت زمينهبرگزارى تشريفات باشكوه ترى فراهم آمد و چون برنامه نايب السلطنه هند توقف در بندربوشهر بود بنا به مشورتى كه با مظفرالدين شاه و صدراعظمش عين الدوله (جانشينميرزاعلى اصغرخان اتابك) صورت گرفت مقرر گرديد كه دولت ايران دو ساختمان مناسب درحوزه بندر بوشهر يكى براى پذيرايى از نايب السلطنه و همراهان و ديگرى براى اقامتميرزا احمدخان علاءالدوله حكمران فارس ۲۸ كه ميزبان تعيين شده بود در نظر گرفتهشود. طبق برنامه تنظيمى قرار بر اين بود كه حكمران بنادر در كشتى از فرمانفرماى هنداستقبال نمايد و پس از پياده شدن از كشتى علاءالدوله در اسكله بوشهر به لرد كرزنخيرمقدم بگويد و سپس او را تا منزلى كه برايش در نظر گرفته شده همراهى نمايد. سپسفرمانفرماى هند به علاءالدوله بازديد پس بدهد و در ضيافتى كه حاكم فارس به افتخارشترتيب خواهد داد شركت نمايد كه نايب السلطنه خودخواه و متكبر هند در آستانه ورود بهبوشهر به بهانه كسالت همسرش ليدى كرزن اين برنامه از پيش تنظيم شده را برهم زد۲۹ واز كنسولگرى انگليس در بوشهر به مقامات ايرانى اطلاع داده شد كه طبق نظرنايب السلطنه برنامه هرگونه ديدار از ايشان در عرشه كشتى و كنسولگرى انگليس انجامخواهد گرفت! چون اين برنامه با برنامه تصويب شده قبلى كه با نظر مقامات سفارتانگليس تهيه شده بود مغايرت داشت علاءالدوله از مركز كسب تكليف كرد و ميرزانصرالله خان مشيرالدوله وزير امور خارجه ايران تلگراف حكمران فارس را به نظرمظفرالدين شاه رسانيد. شاه تغيير برنامه را نپذيرفت و پس از گفت وگو با عين الدولهچنين دستور داد: «... يك ماه قبل با اطلاع سفارت انگليس پروگرامى و قراردادى شدهاست و ما هم نظر به دوستى اى كه با دولت انگليس داشتيم تماماً را قبول كرديم... حالا اين عنوانات نمى دانم براى چيست؟ آن قرارداد تغيير نمى كند در صورتى كهبخواهند در بوشهر پياده شوند بايد مطابق همان پروگرام و قرار سابق باشد والا ميلپياده شدن را نداشته باشند ميل خودشان است. مقصود اين است آن پروگرام نبايد تغييركند. امضاء شاه» ۳۰

وصول اين تلگراف نگرانى اعضاىسفارت و كنسولگرى بوشهر را فراهم آورد و سرآرتور هاردينگ كه براى شركت در استقبالاز نايب السلطنه هند در بوشهر به سر مى برد كوشيد مشكل پيش آمده را به گونه اى حلكند! در حالى كه گفت وگوها ادامه داشت كشتى ويژه لرد كرزن به نام «ناو هاردينگ»۳۱ ورزمناوهاى اسكورت او در آب هاى بوشهر نمايان شد. علاءالدوله و هاردينگ ازگفت وگوهاى خود نتيجه نگرفتند. علاءالدوله فرصتى خواست تا بار ديگر از مركز كسبتكليف نمايد كه صدراعظم عين الدوله در جواب تلگراف علاءالدوله نظر شاه را درتلگرافى كوتاه چنين اعلام كرد:

«برنامه همان است كه قبلاً توافق شده جنابفرمانفرماى هندوستان ميل دارند پياده شوند ميل دارند پياده نشوند.»۳۲

بدين گونهبه مصداق «عيب او جمله بگفتى هنرش نيز بگوى» مظفرالدين شاه كه يكى از خصوصياتاخلاقى اش ترس بى اندازه بود، در اينجا بى آنكه از قدرت و توانايى نايب السلطنهمقتدر هندوستان بيمى به خود راه دهد با شجاعت در برابرش ايستاد و حاضر نشد دربرنامه پذيرايى پرهزينه او۳۳ تغييرى صورت گيرد كه اين تغيير برنامه اهانتى بود بهشاه و دولت ايران!
لرد كرزن پس از توقفى ۴۸ ساعته در كشتى ويژه خود بدون آنكه پابه خشكى گذارد در چهارم دسامبر ۱۹۰۳ برابر با ۱۴ رمضان ۱۳۲۱ آب هاى ساحلى ايران راترك كرد و رهسپار هند شد.
پى نوشت ها:

۱۷- كتاب گنج شايگان محمدعلى جمال زادهبه نقل از كتاب عصر بى خبرى يا تاريخ امتيازات ص ۳۴۸.

۱۸- بوئرها اصلاً هلندىهستند كه در آفريقاى جنوبى در ترانسوال براى خود دولتى تشكيل دادند. انگليسى ها بهوطن آنها طمع ورزيدند و جنگ بين اين ملت جسور با امپراتورى انگليس قريب سه سال (۱۸۹۹تا ۱۹۰۱) طول كشيد. در اين مدت به ارتش انگليس شكست هاى سخت وارد آمد و خونزيادى از انگليسى ها به زمين ريخته شد و دولت انگليس تلفات مالى و جانى زيادى رامتحمل شد. عاقبت بوئرها از پا درآمدند و سرزمين شان ضميمه امپراتورى انگليسشد.

۱۹- عصر بى خبرى... ص ۲۴۵.

۲۰تا ۲۳- تاريخ روابط سياسى انگليس و ايرانبه ترتيب جلد پنجم ص ،۴۲۶ جلد ششم ص ،۲۵۷ جلد پنجم ص ۴۴۳ و جلد ششم ص ۳۶۴.

۲۴- خاطرات سياسى هاردينگ ضميمه ۲ ص ۳۲۲.

۲۵- پيمان ۱۸۲۰ كه اولين گام استقراربريتانيا در خليج فارس به شمار مى رود پيمانى است كه حكومت هند با شيوخ عرب ساحلىخليج فارس امضا كرد كه به موجب آن اين شيوخ تعهد سپردند كه از راهزنى هاى دريايى وغارت اموال يكديگر دست بردارند و مزاحم امنيت خليج فارس نشوند كه بعدها بعضى از اينشيوخ تعهدات خود را زيرپا گذاشتند و باز هم به حرفه ديرين خود ادامه دادند. بريتانياى كبير ناچار به مداخله شد و همه آنها را منكوب و مجبورشان كرد پيمان متممىرا كه به پيمان صلح پايدار معروف است امضا نمايند (سال ۱۸۵۳)* پيمان ۱۸۲۰ و پيمانمتمم آن و همچنين پيمان هاى محلى ديگر تا سال ۱۹۷۱ يعنى زمانى كه نيروهاى انگليسىمستقر در خليج فارس از آنجا خارج شدند ادامه داشت.

۲۶- خاطرات سياسى هاردينگضميمه ۲ ص ۳۲۵.

۲۷- رضاقلى خان سالار معظم برادرزاده حسينقلى خانم نظام السلطنهمافى از رجال معروف قاجار است كه پس از درگذشت او نامبرده ملقب به نظام السلطنهگرديد. در جنگ جهانى اول كه موضوع مهاجرت پيش آمد حكومت موقت ملى تحت رياست همينرضاقلى خان نظام السلطنه در كرمانشاه تشكيل شد.

۲۸- ميرزااحمدخان علاءالدوله پسرمحمدرحيم خان قاجاردولو كه به خشونت طبع و قساوت مشهور و معروف بود همان كسى است كهوقتى حاكم تهران بود نظر به گران شدن قند كه علت آن وقوع جنگ روس و ژاپن بود (۱۹۰۴) عده اى از تجار واردكننده قند را به دارالحكومه احضار كرد و پس از پرخاش زياد چندتناز آنان را به چوب بست و همين عمل باعث تعطيل شدن بازار و اجتماع بازاريان در مسجدشاه گرديد و زمزمه خواستن عدالتخانه از اينجا برخاست كه سرانجام به مشروطيت منتهىگرديد.

۲۹- كسالت همسر لرد كرزن براى تغيير برنامه بهانه اى بيش نبود وگرنه بهنوشته سرآرتور هاردينگ «ساده ترين راه حل قضيه بدون شك اين بود كه لرد كرزن همسرشرا كه كسالت داشت براى يك شب در عرشه ناو هاردينگ بگذارد و خودش بقيه تشريفاتپذيرايى را طبق همان برنامه اى كه قبلاً تنظيم شده بود اجرا كند.» صفحه ۲۴۲خاطرات.

۳۰- لرد كرزن در خليج فارس از انتشارات دفتر مطالعات سياسى و بين المللىوزارت امور خارجه ص ۵۵.

۳۱- ناو هاردينگ به نام پدربزرگ سرآرتور هاردينگوزيرمختار انگليس در ايران در سلطنت مظفرالدين شاه كه زمانى فرمانرواى كل هندوستانبود نامگذارى شده بود.

۳۲- لرد كرزن در خليج فارس ص ۶۲.

۳۳- تعمير و تزئين ومبلمان دو عمارت معروف به چهار برج و كلاه فرنگى كه براى اقامت دوروزه لرد كرزن وهمراهان در نظر گرفته شده بود از جمله اين هزينه ها بود كه «از روز يكم تا ششمرمضان بيش از يكصدنفر بنا، نقاش، نجار و شيشه بر در عمارت چهاربرج مشغول به كاربودند و پس از تعمير و تزئين ساختمان هاى چهاربرج به نصب پرده و ميز و مبل و آمادهكردن وسايل پذيرايى اشرافى پرداختند، مقدارى از اين وسايل را علاءالدوله از شيرازآورده و مقدارى هم از هندوستان خريدارى شده و در همان روزها با كشتى به بوشهر رسيدهبود. تالار پذيرايى و تالار غذاخورى با فرش هاى ابريشمين و گرانقيمت ترين ميز و مبلو صندلى و پرده هاى مخمل آراسته گرديده بود...» لرد كرزن در خليج فارس ص۳۵.

*پيمان اخير همه شيوخ ساحلى را متعهد مى كرد براى هميشه از دزدى دريايى وتجاوز به اموال هم دست بردارند و اگر اختلافى بين شان پيش آمد مسئله را به نظرنماينده دولت هند در خليج فارس برسانند و طبق نظر او عمل نمايند