موضوع :

نقدي بر كتاب زندگي قوام السلطنه

درس مربوطه:

تاريخ معاصر

استاد راهنما:

جناب آقاي دكتر كلهر

دانشجو:

سيده سهيلا طباطبائي

شماره دانشجويي:

82822258480

گروه:

تاريخ

پائيز 86-85

مقدمه:

كتاب «ميرزا احمد خان قوام السلطنه» حاصل تحقيق و نگارش آقاي دكتر باقر عاقلي است كه وي اين مجموعه را براساس اسناد معتبر گرد آوري كرده اند و به شرح سوانح زندگي قوام السلطنه پرداخته است.

بنابه اظهارات آقاي دكتر عاقلي دوستان وي ايشان را در گرد آوري اين مجموعه ياري داده اند از قبيل كساني همچون جناب آقايان مسعود سالور، آقاي نظام شهيدي، آقاي امير باقري كه نويسنده از همه اين دوستان كمال تشكر را دارد.

اين كتاب با همكاري همه دوستان در بهار 1376  در انتشارات جاويدان تدوين و به چاپ رسيده است. اين كتاب داراي نثري روان و با قلمي زيبا به نگارش درآمده است و دراين مجموعه همه سالها به يك صورت  ذكر شده  (يعني همه سالها شمسي ذكرشده) حوادث به ترتيب سالها مورد بررسي قرار گرفته. دراين كتاب فعاليتها و همه وقايع زندگي آقاي قوام السلطنه در دو بخش مجزا مورد بررسي قرار گرفته است. كتاب دو بخش دارد:

بخش اول: قوام در دوران قاجار: كه شامل فعاليتهاي قوام السلطنه در قبل از مشروطيت 2/ بعداز مشروطيت 3 / فرمانرواي كل خراسان و سيستان  4/ بركناري سيد ضياء الدين و رئيس الوزرائي قوام السلطنه 5/ رئيس الوزرائي دوم قوام السلطنه.

بخش دوم: قوام در دوران پهلوي: 1/ قوام در اروپا 2/ نخست وزيري چهارم قوام السلطنه 3/ نخست وزيري پنجم قوام السلطنه.

زندگينامه قوام السلطنه:

احمد قوام در 1252 ش. در تهران متولد شد مادرش طاووس خانم دختر ميرزا محمد خان مجدالملك سينكي و پدرش معتمد السلطنه مردي نسبتاً با سواد و در امور مالي بصير وآگاه بود فوق العاده خسيس بود و درجمع آوري مال و منال از هيچ كوششي فروگذار نمي كرد و در مشاغل خود منافع شخصي اش را در نظر مي‌گرفت نه منافع دولت را. احمد قوام يكسال بيشتر نداشت كه از نوازش مادر براي هميشه محروم شد. بعد از 6 سالگي تحصيلات مقدماتي آغاز كرد پس از فراگرفتن خواندن و نوشتن و تلاوت كلام ا… ، تحصيلات متوسطه و عالي خود را آغاز نمود.

او نيم قرن از عمر خود را در دوران حكومت قاجاريه گذرانيد و مانند تمام اعيان‌زادگان آن زمان تحصيلات خود را در سطح عالي تحت نظر معلمين خصوصي به اتمام رسانيد و دروسي مانند ادبيات فارسي وعربي و سياقنوسي، معاني بيان منطق و علم كلام و فقه و اصول را به طور كامل فرا گرفت او خط را به زيبايي مي‌نوشت. در تربيت و مراقبت از تحصيل قوام دودايي از ميرزاعلي خان امين الدوله و محمد تقي خان مجدالملك ثاني كه از اعاظم رجال سياسي و علمي بودند سهمي به سزا داشتند. وي براي ادامه تحصيل چندي به اروپا سفركرد.

قوام السلطنه درمسائل سياسي شمي قوي داشت و هميشه شخصيت ايراني و استقلال فكري خود را بروز مي داد. و در برابر خارجي ها هرگز احساس حقارت نمي‌كرد. قوام مردي مقتدر و جاه طلب بود از اين رو به احدي حتي شاه اجازه دخالت درامور مربوطه را نمي داد. در دشمني كينه توز و در دوستي وفادار بود به حفظ قانون اساسي اعتقاد داشت اديب و ادب پرور بود فطرتاً درويش مسلك بود.

قوام مردي متمول بوده و در عين حال بذال و خراج هم بود. مايه اصلي ثروت او از اجاره داري آستانقدس رضوي سرچشمه گرفته بود قبل از رفتن به خراسان بهترين و زيباترين خانه تهران متعلق به او بود. او پروردة  دوران استبداد بود پيشكش دادن و پيشكش گرفتن جزء آداب و رسوم كهن ايران بود از اين رو قوام از اين قبض و اقباض روگردان نبود و طبق سنن آن روز به اين عمل دست مي‌زد.

قوام در 20سالگي با اشرف الملوك دختر محمد حسن خان حاجب الدوله ازدواج كرد. در دسال 1325 با خانم زهرا فدائي در لاهيجان ازدواج كرد و صاحب يك پسربه نام حسين شد درهنگام فوت قوام حسين 8 ساله بود واو هم در سال 1362 در اروپا درگذشت.

قوام پس از پشت سرگذاشتن 82 بهار از زندگي اش در 31 تير 1334 در تهران درگذشت.

فصل اول

قوام السلطنه قبل از مشروطيت :

قوام السلطنه از اواخر سلطنت ناصر الدينشاه وارد دربار شد و تا زمان 5 پادشاه بعد از اوهم داراي مقامات بزرگ بود. قبل از مشروطيت 2 بار صدر اعظم شد و مدتي هم رياست دربار مظفرالدين شاه را بر عهده داشت كه ميزرا احمد خان وزير حضور با پيشكشي پنج هزار اشرفي به مظرالدينشاه اين لق با از آن خود ساخت و معروف شده به ميرزا احمد خان «قوام السلطنه».

قوام چندي در دربار ناصرالدينشاه منشي حضوري بود ولي سوداي تحصيل دراروپا داشت بعد از مرگ ناصرالدينشاه تصميم به دامه تحصيل در اروپا گرفت ولي صدارت امين الدوله دايي او چندي اين تصميم به تعويق انداخت پس از كناره گيري امين الدوله از صدارت قوام عازم اروپا شد و قريب سه سال به تحصيل پرداخت توقف وي در اروپا در طرزتفكرش اثر گذاشت صاحبنظر و متجدد شد و به اصول دموكراسي اعتقاد پيدا كرد از اين رو در راه استقرار مشروطه كوششهاي زيادي نمود و تا آخر عمر به رژيم مشروطه وفادار ماند.

فصل دوم

قوام السلطنه بعد از مشروطيت:

عصر روز 24 تير 1288 – جنگ درتهران كه از چند روز قبل بين قواي قزاق و مجاهدين مشروطه خواهان آغاز شده بود با شكست قواي قزاق و پيروزي مشروطه خواهان پايان پذيرفت.

قوام پش از صدور فرمان مشروطيت تا فوت مظفر الدينشاه همچنان رئيس دفتر بود. پس از انتخاب شدن سردار اسعد بختياري به وزارت امور داخله ميرزا احمد خان قوام السلطنه را به معاونت وزارت داخله برگزيد. حضور قوام در عمارت بهارستان و عضويت او در هيئت صدور احكام او را با كميسيون عالي آشنا ساخت و سردار اسعد علاقه زيادي به قوام پيدا كردسردار اسعد در امور ديواني و اداري سابقه‌اي  نداشت پس به شخصي كه اين سابقه را داشته باشد نياز داشت و او در بين مشروطه خواهان كسي مناسبتر از قوام را نيافت. بعد از سردار اسعد مستوفي الممالك نخست وزير شد و او ميرزا احمد خان قوام السلطنه را به وزارت جنگ منصوب كرد. قوام دركابينه صمصام السلطنه وزارت داخله را عهده دار بود. و از همان زمان براي تشكيل ژاندارمري اقدام كرد. واز افسران سوئدي براي اين امر درنظر گرفت اولين گروهي كه در 1290 ش . وارد ايران شدند 3 نفر بودند كه بعد از اين تعداد بيشتر شد. او در طول زندگي سياسي خود هميشه به ژاندارمري توجه خاص داشته است. بعداز صمصام السلطنه ميرزا محمد علي خان علاء السلطنه به رئيس الوزرايي انتخاب شد و ميرزا احمد خان را وزير ماليه كرد. و مدتي هم فرمانروايي آذربايجان را به عهده داشت.

فصل سوم

قوام فرمانرواي خراسان و سيستان:

كابينه مستوفي الممالك دربهمن / 1296 براي اداره امور ايالت پهناور خراسان به قوام السلطنه اختيارات مطلق داد.

قوام السلطنه تنها فردي بود كه واليگري خراسان و سيستان را تواماً خواستار شد ازجمله كارهايي كه در طي اين دوران انجام داد:

1-   تاسيس ژاندارمري  و تظميم

2-   گارد مخصوص والي

3-   خريد پنچ هزار قبضه تفنگ

4-   مجازات شديد براي شهرب مسكر

5-   تعميم و گسترش فرهنگ و معارف

6-   قوام از شهر مشهد كانديداي مجلس چهارم شد.

7-   اجاره داري آستان قدس را بر عهده داشت.

8-درهمين زمان (1300) بود كه بازداشت شد و به مدت 52 روز در زندان كودتاگران عشرت آباد افتاد.

فصل چهارم

بركناري سيد ضياء الدين و رئيس الوزرائي قوام:

هنگاميكه قوام در سال 1300 در زندان عشرت آباد زنداني بود ملك آراء رئيس تشريفات به ملاقات او آمد و قوام را با خود به كاخ فرح آباد برد و قوام در آنجا فرمان رئيس الوزرائي خود را دريافت كرد.

درهمين ملاقات بودكه موافقت احمد شاه را  براي آزادي زندانيان سياسي كه حدود 200 نفر وبودند جلب كرد.

اقدمات قوام پس از رسيدن به منصب رئيس الوزرايي :

قوام از زمانيكه فرمان رئيس الوزرائي را دريافت كرد: (او دركابينه اول خود سردار سپه را به وزارت جنگ منصوب كرد)

      ·  ازمجلس براي وزير ماليه اختياراتي دريافت كرد و درامور مالي و اصلاحاتي انجام شد.

      ·  براي اولين بار بودجه مملكتي را به مجلس برد و به تصويب مجلس رساند.

   ·قرارداد 1921 كه بين ايران و شوروي بود مدتهابود كه بلاتكليف مانده بود و شوروي خواهان مشخص شدن وضعيت اين قرارداد بود در زمان قوام در 23 آذر 1300 به تصويب مجلس رسيد در 26 فصل تنظيم شد.

   ·قوام در اين زمان قشون متحد الشكلي را مركب از بريگارد مركزي، قزاقها، ژاندارمرها و باقي مانده پليس جنوب بودند و تعداد آنها 30 هزار نفر بود بوجود آورد وپنج لشگر مجهز درمركز وشرق و غرب و جنوب و شمال غربي پي ريزي كرد.

در 29دي 1300 به علت مشاجره شديدي كه بين او و مصدق السلطنه وزير ماليه خود بوجود آمد از كار كناره گيري كرد و مشير الدوله جانشين وي شد.

به علت مشكلات عديده اي كه در زمان مشير الدوله بوجود آمد ازجمله (تحصن آزاديخواهان در مجلس و اجتماع مخالفين درمسجد شاه) و … مردم و مجلس خواهان بركناري او شدند و مجلس مجدداً قوام را به رئيس الوزرائي برگزيد. و قوام اين بار كار خود را با قاطعيت تمام آغاز كرد.

فصل پنجم:

رئيس الوزرايي قوام السلطنه : (1301-1300)

قوام پس از اينكه براي دومين بار از سوي مجلس به مقام وزرايي انتخاب شد مهم ترين مشكلش در اين زمان تندرويهاي رضاخان سردار سپه بود. قوام كسي نبود كه در مقابل خود سري هاي سردار سپه سكوت كند ابتدا درمقام موعظه و نصيحت با سردار صحبت كرد و سپس به رهبري سيد حسن مدرس درمجلس او را موعظه كرد كه حملات مجلس به سردار سپه ابعاد گسترده اي يافت و درمطبوعات نيز منعكس شد.

قوام در روز بعد از جريان مجلس هيأت وزيران را تشكيل داد و سردار سپه را نسبت به كارهايش مورد توبيخ و سرزنش قرار داد و درنهايت هم او را از وزارت جنگ بركنار كرد (برخورد با سردار سپه)

اقدامات قوام در دوره دوم نخست وزيري:

1. بركناري سردار سپه از وزارت جنگ كه تخم كينه و دشمني در دل سردار سپه ايجاد كرد و او قصد از ميان برداشتن قوام را داشت چون فقط قوام دربرابر خواسته‌هاي سردار سپه مي  توانست مقاومت كند.

2. قوام مي خواست با بوجود آوردن خط سومي در سياست خارجي ايران را از استثمار دو همسايه شمالي و جنوبي شوروي و انگليس نجات دهد او مي خواست در اصلاح امور اقتصادي از امريكا كمك بگيرد و به همين مناسبت هم منابع نفتي شمال را به يك شركت امريكايي به نام استاندار اويل واگذار كرد و اين امر را با متوليان مجلس و هواداران خود از جمله حسن مدرس، تيمور تاش و نصرت الدوله درميان گذاشت و در روز 20 آبان 1300 اين طرح را به تصويب مجلس رساند.

3. قانون هيأت منصفه و حاكمه وزراء را تقديم مجلس نمود به تصويب رساند.

4. همچنين قانون يا طرح استخدام مستشاران خارجي را براي سامان دادن به اوضاع اسفناك ماليه را نيز به تصويب رساند.

5. قانون تشكيل خزانه داري كل را نيز به تصويب مجلس رساند.

6. قانون ديگري تحت عنوان اعزام محصلين نظامي به اروپا به تصويب مجلس رسانيد. او ابتدا تصميم داشت نيروهايي از فرانسه استخدام كند ولي انگليس موافقت نكرد ونيروهاي نظامي به اروپا اعزام شدند.

قوام السلطنه در 5 بهمن 1301 در سراشيبي سقوط قرار گرفت و اين درحالي بودكه 46 نفر از 83 نفر حاضر در مجلس به او رأي اعتماد دادند و قوام با مخالفت هرچه بيشتر سردار سپه و يارانش مواجه شد. درنهايت قبل از اينكه با راي عدم اعتماد مواجه شد در 6 بهمن 1301 استعفاي خود را به احمد شاه تسليم نمود و مستوفي الممالك جانشين او شد. در دوره چهارم قوام ازمشهد كانديد مجلس چهارم شده بود.

بخش دوم

فصل اول : قوام در اروپا

قوام انتخابات در دوره پنجم (1302) باز هم كانديداي نماينده مجلس شد اما اين بار از تهران وراي لازم را آورد. ولي قبل از افتتاح مجلس به اروپا تبعيد شد و در 16 مهر 1302 توسط وزارت جنگ به اتهام رهبري شبكه ترور رضاخان بازداشت شد و به اروپا تبعيد گرديد (1309-1302)

با بركناري قوام زمينه براي زمامداري سردار سپه فراهم شد و فرمان رئيس الوزرائي وي توسط احمد شاه امضاء شد. ]با مخالفت انگليسي ها با قوام و موافقتشان بارضاخان باعث شد در 9 آبان 1304 زمينه خلع قارجاريه اعلام شود. قوم پس از هفت سال از اروپا به ايران بازگشت مشروطه به اينكه درلاهيجان به چايكاري و برنجكاري بپردازد.[

احمد شاه پس از امضاي فرمان رئيس الوزرائي سردار سپه عازم اروپا شد. بعد از چهار ماه مجلس پنجم افتتاح گرديد از همين زمان بودكه نغمه تبديل رژيم به جمهوريت نواخته شد ولي با مخالفت شديد مواجه شد بطوريكه سرانجام سردار سپه از برقراري جمهوري صرفنظر كرد.

احمد شاه زمانيكه در اروپا بود از اين موضوع اطلاع يافت و با قوام السلطنه به مشاوره پرداخت و از او چاره جويي كرد قوام به احمد شاه پيشنهادهايي داد:

1.      عزل سردار سپه ازنخست وزيري.

2.      جانشيني مستوفي الممالك به نخست وزيري كه داراي وجهه علمي بود و مورد قاطبه مردم.

3.      واگذاري وزارت جنگ به امير اقتدار كه بين قشون از محبوبيت بالايي برخوردار بود.

4.   قوام تصور كرده بود كه با عزل سردار سپه سرو صدا و تظاهرات بلند و به همين علت از شاه خواست كه بزودي تسليم برنامه هاي سردار سپه نشود.

5.   ازشاه خواست طي تلگرافي رمزي خزعل را ازماجرا با خبر سازد تا درصورت تصرف تهران توسط نيروهاي سردار سپه سلطنت طلبان خوزستان به مركز حمله كنند.

و درنهايت نتيجه اين شدكه : احمد شاه معتقد به تسليم بود و قوام السلطنه معتقد به مبارزه.

نصايح قوام درشاه موثر واقع نشد و بالاخره با تائيد و صلاح انديشي مجلس شواري ملي دستور صدور فرمان رئيس الوزرائي او را به وليعهد صادر نمود ودر حقيقت اولين قدم براي خلع سلسله قاجاريه برداشته شد. قوام وقتي در سال 1309 بر ايران بازگشت و با رضاشاه ملاقات كرد رفتار و كردار قوام در آن ايام بسيار محافظه كارانه و متين بود به طوري كه كوچكترين سوءظني ايجاد ننمود و براي او پرونده اي تشكيل نشد تا 1320 وضع بر همين منوال بود.

در3 شهريور 1320 با ورود متفقين ازچند طرف به ايران لشكرهاي مرزي از هم پاشيده شد، امنيت ظاهري بهم ريخت بعد از سه هفته از ورود متفقين رضاشاه به طور اجباري از سلطنت كناره گيري كرد واز ايران خارج شد در همين زمان قوام السلطنه كه در لاهيجان بود به تهران آمد و خانه او ميعادگاه مردان سياست پيشه و ستمديدگان دوران ديكتاتوري شد. جرايد تازه انتشار يافته از دولتمرداني مثل قوام السلطنه و مؤتمن الملك و مصدق السلطنه تجليل فراوان مي كردند و آنها را به ميدان سياست مي خواندند.

قوام السلطنه هم مثل فروغي اعتقاد به انعقاد قرارداد بين سه كشور كه ضامن بقاء و استقلال ايران مي شد از اين رو دولت فروغي مورد تأييد قرار مي داد البته به شرطي كه قرارداد اتحادبين ايران و دولتين بسته شود درغير اينصورت دولت فروغي هم بايد از بين برود. فروغي از قوام السلطنه خواست تا به عنوان وزير مشاور وارد كابينه شود ودولت از نظر سياست خارجي و داخلي مشاوره دهد ولي قوام اين پيشنهاد را نپذيرفت. وطي اعلاميه اي انصراف خود را از سياست اعلام كرد.

بعد از امضاء اتحاد بين ايران و شوروي و انگليس دولت فروغي هم متزلزل شد و دوستان قوام تلاش كردند قوام را به نخست وزيري برسانند.

محمدرضا شاه از اطرافيان خود درباره ي برخورد قوام با پدرش و قدرت او بسيار شنيده بود و دردل نسبت به او كينه داشت و دراولين برخورد به آنچه شنيده بود يقين يافت و در ملاقاتش با قوام از قوام خواست تا از حمايت علي سهيلي براي رسيدن به نخست وزيري دريغ نكند قوام هم در ملاقات با محمدرضا پهلوي او را كودكي فرض كرد و با سخنان تحقيرآميز او را از دخالت درا مور كشور منع نمود.

فروغي رفت و سهيلي جاي او نشست. قوام شروع به تجهيز قوا نمود و چهار ماه بعد 8 مرداد 1321 علي سهيلي از صحنه سياست خارج ساخت و خود با راي مجلس زمام امور را در دست گرفت.

سومين دوره نخست وزيري قوام : (مهر تا بهمن 1321)

آغاز سومين دوره نخست وزيري قوام مقارن بود با جنگ جهاني دوم و توقف نيروهاي نظامي خارجي درايران كه مشكلات فراواني بوجود آورده بود از آن جمله بي امنيتي و كمبود غذا و خوار وبار بود وقوام درپي برداشتن اين مشكلات وحفظ مصالح كشور كه مورد توجه اكثريت و تأييد مجلس شوراي ملي قرار گرفت.

اقدامات قوام در اين دوره:

1.      تاسيس وزارتخانه اي به نام وزارت خوار و بار كه به علت داشتن رئيس نالايق ناموفق ماند.

2.   وزير مختارهاي انگليس و شوروي دائم از ايران تقاضاي ريال مي نمودند و قوام براي رفع اين بحران تقاضاي اختيارات نمود ولي مجلس اين تقاضا را رد كرد.

3.   براي سرو صورت دادن به وضع مالي كشور، دكتر ميلسپوامريكائي رابراي رياست كل دارايي استخدام كرد وبه دنبال آن درهمين دوره قوام لايحه تعليمات اجباري را به مجلس تقديم كرد.

پائيز 1321 قحطي ظاهر شد 17 آذر و به دنبال اين مشكل مردم و تظاهر كنندگان به مجلس شوراي ملي هجوم بردند و خسارات زيادي به بار آوردند مغازه ها را غارت كردند، روزنامه اطلاعات را به آتش كشيدند و سرانجام هم به خانه قوام رفتند و آنجا را به آتش كشيدند و اثاثيه منزل او را غارت كردند.

دولت قوام ناچار شد با خشونت با آنها برخورد كند امتياز روزنامه ها لغو شد تمام روزنامه ها توقيف شدند و تمام كسانيكه درحادثه 17 آذر (شورش كمبود نان و قحطي) نقش داشتند بازداشت كرد وبا آنها برخورد شد. درحادثه 17 آذر دست شاه ديده مي  شد و عامل اجرايي آن روزنامه اطلاعات و برادران مسعودي بودند. بعد از اين واقعه قوام كابينه خود را ترميم كرد و چهره هاي تازه اي را وارد كابينه نمود ولي با كارشكني هاي زيادي مواجه شد ودربهمن ماه از كاركناره گرفت.

كابينه قوام درسال 1321 مجموعاً شش ماه ودوازده روز طول كشيد و قوام بعد از استعفا به لاهيجان رفت اودر پي فرصت براي بازگشت مجدد بود.

فصل دوم

نخست وزيري چهارم قوام:

نظري اجمالي بروقايع سال 1324:

سال 1324 پرمخاطره ترين و خطرناكترين دوره تاريخ ايران به شمار مي رود.

ا. چهار نخست وزير پي در پي جاي خود را عوض كردند.

2. حزب توده ايران در منتهاي قدرت بود.

3. آذربايجان و كردستان ومازندران درآستانه سقوط بودند.

4.      اغتشاش و خونريزي درتمام شهرها به چشم مي خورد

5.   مجلس به جاي كمك به دولت خود سري آغاز كرده بود و به دنبال مصالح شخصي اش بود اعضا مجلس اكثريت 79 نفري با اقليت 40 نفري مبارزه علني داشتند.

6.   حكيمي زمام امور را به دست گرفت- آذربايجان و كردستان سقوط كردند-لشكر تبريز تسليم شد و دموكرات فرقه سي و حزب كومله كردستان حكومت را دردست گرفتند.

شورويها در امور مداخله مي كردند وجلوي هر اقدام نظامي ايران را سد كرده بودند، حكيمي باحمايت انگليس بركرسي صدارت نشسته بود و شوروي ها از اين مسئله ناراضي بودند. بحران و ناامني همه تهران را فراگرفت وهمه خواهان روي كارآمدن فردي مقتدر بودند كه مورد اعتماد روسها باشد و بتواند جلوي طوفان عظيمي كه سراسر كشور را تهديد مي  كرد بگيرد. درهمين زمان تدريجاً روزنامه ها نام قوام سياستمدار چيره دست و كاركشته را به ميان كشيدند.

بالاخره به تلاش همه جانبه قوام مورد توجه عده اي از نمايندگان مجلس قرار گرفته و او را كانديداي نخست وزيري نمودند. حكيمي استعفا داد چون مي دانست كه مرد اين ميدان نيست و مجلس با و جود مخالفين سرسخت و طرفدار انگليس با 52 رأي درمقابل 51 رأي قوام بر صندلي صدرات نشست.

مجلس پانزدهم و قوام :

قوام دربحراني ترين زمان روي كارآمد بطوريكه مردم از موفقيت او نيز مأيوس شده بودند و كار مملكت را تمام شده مي  دانستندقوام از لحظه اي كه رأي اعتماد گرفت بازي هاي سياسي خود را آغاز كرد اولين بازي كه با موفقيت انجام گرفت مماشات با مجلس چهاردهم بود كه مزاحمتي براي او فراهم نسازد.

دراين مجلس افرادي مثل سيد ضياء الدين، علي دشتي، دكترطاهري، سيد كاظم جليلي كه طرفدار انگليس بودند حضور داشتند و با قوام سرسختانه مبارزه مي كردند چون عمر مجلس چهاردهم روبه پايان بود قوام سعي كرد دراين مدت برخوردي بامجلس نداشته باشد پس از 18 روز وزيران خود را به شاه و مجلس معرفي كردو فرداي آن روز به مسكو عزيمت نمود.

قوام دراين مسافرت با چند مسأله مواجه بود:

1.      تخليه ايران از قواي نظامي شوروري كه  بايد تا شش ماه پس از خاتمه جنگ انجام مي‌گرفت.

2.      نجات آذربايجان از دست دموكرات فرقه سي بود كه آنهم مورد موافقت واقع نشد.

3.      روسها خواستار امتياز نفت شمال بودند آن هم نه بصورت شركت مختلط.

درتمام مدتي كه قوام و هيئتش درمسكو بودند هيچگونه موافقتي با خواسته هاي مشروع و قانوني قوام السلطنه به عمل نيامد. قوام پس از بي نتيجه ماندن مذاكراتش با روسها به فكر افتاد كه بايد به امريكائيها نزديك شود. سفير جديد شوروي سادچيكف درتهران در روز 29 اسفند وارد تهران شد و از سوم فروردين مذاكرات خود را با قوام آغاز كرد درهمين زمان موضوع تخليه ايران درشوراي امنيت مطرح بود. بالاخره مذاكرات قوام و سادچيكف 15 فروردين 1325 پايان يافت و موافقت نامه هايي بين طرفين امضاء شد.

روسها طبق مقاوله نامه امضاء شده درموعد مقرر خاك ايران را تخليه كردند و قوام نيز براي ترضيه خاطر شوروي امتيازاتي به آذربايجان داد و از آنها براي مذاكرات حضوري به تهران دعوت نمود. دراين زمان قوام در مورد اعتماد كامل شورويها بود و حزب توده ايران و شوراي متحد كارگري و احزاب چپ نما از او حمايت و پشتيباني مي‌كردند و قوام دست به اقداماتي مي‌زد كه رضايت بيشتر حزب توده رافراهم كند ازجمله به بازداشت عده اي از مخالفين روسها كه متهم به همكاري با انگليسي ها بود اقدام نمود مانند : سيد ضياء الدين طباطبائي، علي دشتي، دكتر طاهري.

قوام پس از بازگشت از مسكو بازيهاي سياسي خود را آغاز كرد اولين قدم او باز گرفتن قدرت از حزب توده وتشكيل شوراي عالي كار بود و شوراي عالي اقتصاد را بوجود آورد وبراي روابط زارع و مالك مقرراتي وضع كرد و بالاتر از همه تشكيل يك حزب سياسي به نام حزب دموكرات ايران بود. زيرا او خوب مي  دانست كه براي مقابله با جمعيت موجود يك جمعيت مشابه لازم دارد. بنابراين براي پاشاندن حزب توده و فرقه دموكرات آذربايجان و حزب كومله كردستان لازم بود كه حزب قوي تشكيل دهد تا در زمان لزوم آن حزاب را بكوبد. (حزب قوام حزب آزادي نام داشت) درهمان روزهاي اوليه نخست وزيري خود يك سازمان مخفي تشكيل داده بودكه به نفع قوام جاسوسي مي  كردند. قوام در اواخر مهرماه استعفاي خود را به شاه تسليم كرد و مجدداً مأمور تشكيل كابينه گرديد. انتخابات دوره پانزدهم بعد از رفع غائله آذربايجان در سرتاسر كشور آغاز شد.

روز 25 تيرمجلس پانزدهم افتتاح گرديد و بالافاصله سردار فاخرحكمت كانديداي حزب دموكرات به رياست مجلس انتخاب گرديد.

قوام در سراشيبي سقوط:

بالاخره قوام در 29 مهر 1326 درمجلس حضور يافت گزارش خود را از مسافرت مسكو تنظيم مقاوله نامه نفت را قرائت كرد اين طرح در مجلس رد شد و اين امر باعث شد  باب گفتگويي با شركت نفت ايران و انگليس گشوده شود. رسانه هاي گروهي حملات خود را به قوام شروع كردند و او را عامل ارتجاع خواندند! از همين زمان بود كه توطئه ها از هر طرف عليه قوام آغاز شد و شاه رهبري اين مخالفين را به عهده گرفت. همه كسانيكه طرفدار و وفادار به قوام بودند حالا برضد قوام به پا خواستند، شاه به قوام تكليف استعفا كرد قوام پاسخ داد با راي مجلس آمده ام و با رأي مجلس ازكار خارج خواهم شد.

قوام در مجلس حضور يافت و طبق نطق مفصل و مستندي درباره 22ماه زمامداري خود توضيحات لازم را برشمرد و از مجلس تقاضاي راي اعتماد كرد و مجلس را ترك نمود از 112 نفر حاضر در مجلس 46 رأي مثبت و 38 رأي كبود به مجلس داده شد درنتيجه دولت قوام پس از 22 ماه سقوط كرد.

قوام السلطنه در دوران خانه نشيني :

دولت تنظيم پرونده :

قوام پس از سقوط را اروپا را در پيش گرفت ولي دولت حكيمي از صدور گذرنامه براي او خودداري كردند و او با گذرنامه عادي به فرانسه رفت، دولت حكيمي براي قوام پرونده اي تشكيل داد و قوام پس از اطلاع از پرونده مطروحه روز18 ارديبهشت 1327 به تهران بازگشت و توسط جرائد له وعليه او استقبال بي سابقه اي به عمل آمد.

بازداشت قوام :

قوام در واقعه 15 بهمن 1327 كه جريان ترور شاه دانشگاه تهران بود بازداشت شد ولي چند روز بعد عازم اروپا شد قوام در اروپا مطلع شد كه شاه براي ازدياد قدرتش درمورد تشكيل مجلس و موسسان برآمده و در جلسه اي كه سران نهضت مشروطيت هم در آن شركت داشته اند شاه خواسته چند اصل از قلم قانون اساسي را تغيير دهد.

نامه هاي قوام به شاه:

قوام در اروپا نامه اي نصحيت آميز دركمال ادب و فروتني براي شاه فرستاد و درآن متذكر شد «براي ممكلت هيچ خطري بزرگتر و لطمه اي عظيم تر از اين نيست كه تنها وثيقه بقاي ايران يعني قانون اساسي وسيله بازيچه و دستخوش تغيير و تبديل گردد…»

عريضه سرگشاده قوام از روي حسن نيت و تواضع كامل و براساس خيرخواهي و جلوگيري از استبداد درايران نوشته شده بود درشاه تأثير سوئي بخشيد و درجواب نامه اي اهانت آميز به امضاي حكيمي براي قوام ارسال داشت و درپايان، نامه لقب «جناب اشرف» را از او سلب نموده بود.

قوام از اروپا پاسخ محمد رضا را با تهور كامل و بي پرده و عريان نوشته بود درجرايد انتشار داد و درآن نامه شاه را بي رحم و بي انصاف و ديكتاتور خوانده بود و درپايان نامه افزوده بود:

فصل سوم :

پنجمين نخست وزيري قوام :

قوام در نيمه دوم سال 1329 به ايران بازگشت و به زندگي عادي خود ادامه داد، مرگ برادرش وثوق الدوله دربهمن ماه همين سال در روحيه او دگرگوني ايجاد كرد درتيرماه 1331 مصدق وزير وقت ازكار كناره گيري كرد محمدرضا پهلوي به قوام پيشنهاد نخست وزيري قوام را داد و او هم پذيرفت.

پنجمين نخست وزيري قوام در 26 تير 1331 آغاز شد و روز 30 تيرماه همانسال باشكست فاحش سياسي پايان يافت و قريب 3 سال آثار مترتب به آن قوام را روحاً و جسماً ناتوان كرد زير بناي نخست وزيري پنجم توسط اشرف پهلوي بنيان گرفت.

شكست مفتضخانه قوام مولود ناتواني شاه درتصميم گيري او بود. اين رويداد مهم سياسي محمد رضا پهلوي و خانواده او را خوار و خفيف و دربه دركرد درهفته دوم زمامداري مصدق درباره دفاتر خانواده سلطنتي اعم از مادر وخواهران و برادران شاه بسته شد و آنها به صورت تبعيد به خارج رفتند.

دستورات شاه به اجرا در نمي آمد- مصدق ماننديك فاتح آنچه را مي خواست انجام مي‌داد. قوام دراين شكست نقش مهمي داشت.

انگيزه هاي قوام از نوشتن خاطراتش :

قوام السلطنه پس از ارسال پاسخ متهورانه به شاه درصدد برآمد براي دفاع از خود خاطرات سياسي و تلاش خود را براي بازگرداندن آذربايجان واستقلال ايران بنويسد تابعد از مرگش انتشار يابد، او در تابستان 1329 دست به اين اقدام مهم زد. در همين زمان به جنوب فرانسه و شهر ساحلي دوويل رفت. مهمترين عاملي كه موجب نوشتن خاطرات شد، نامه اي بودكه حكيم الملك وزير دربار وقت به دستور پهلوي آنرا را امضاء و براي قوام السلطنه فرستاده بود.

قوام براي نوشتن خاطرات يكي از گردانندگان حزب دموكرات ايران را كه مدتي هم دريكي از كابينه هاي او وزير بود به دوويل دعوت كرد تا به كمك وي خاطرات خود را بنويسد نوشتن اين خاطرات قريب 15 روز صبح وعصر طول كشيد (هرروز 6ساعت)

قوام پس از اتمام يادداشتهاي به پاريس مراجعت كرد و آنرا دربانكي به امانت گذاشت تابعداز مرگش منتشر شود و قوام كليد بانك را نزد همان وزير به امانت سپرد. قسمتي از آن انتشار يافت ولي يادداشتها بعد به دست ساواك توقيف شد و از دست صاحب آن خارج به سرنوشتي نامعلوم دچار شد.

نگاهي گذرا بر ظهور تا سقوط قوام السلطنه (نتيجه گيري)

-         از اواخر سلطنت ناصرالدينشاه وارد دربار شد.

-         قوام ظرف چهل سال 24 فرمان وزارت دريافت كرد: 13 بار وزير داخله، 4 بار وزارت امور خارجه و …..

-         ظرف سي ويك سال 5 بار نخست وزير شد:

-         ا/خرداد تا بهمن 1300     2/خرداد تا بهمن 1301                   3 /مهر تا بهمن 1321

- 4/ اسفند 26-1324           5/ 27-30 تير 1331.

-         3 سال فرمانرواي كل خراسان وسيستان بود.

-         2 دوره رئيس مجلس ملي گرديد (دوره چهارم و پنجم)

-         بارها به زندان افتاد

1. 1300  52 روز در زندان كوتاگران افتاد.

2. 1302 16 روز در زندان قزاقها زنداني بود.

4.      1309-1302 به اروپا تبعيد شد.

-         يازده سال هم در لاهيجان تحت نظر نظميه قرار داشت.

-         درطول زندگيش 3 بار اموالش مصادره و غارت شد.

1.      فروردين 1299 وقتيكه والي خراسان و سيستان بود توسط كلنل محمد تقي خان اموالش ضبط شد.

2.   17 آذر 1321 خانه اش را به آتش كشيدند و تمام اموالش را به غارت بردند. (مصادف با سومين دورن نخست وزيري)

3.      30 تير 1331  براساس مصوبه مجلس اموالش غارت شد و به مصادره درآمد.

-    قوام سرانجام در 31 تير 1334 در سن 82 سالگي درتهران درگذشت و در صحن نوي قم در مقبره خانوادگي مدفون گرديد.

قوام وصيت نامه رسمي خود را در دفترخانه 52 به مديريت شرف العلماء تنظيم كرده بود و هرساله آنرا تجديد مي كرد.

قوام از ثلث دارايي خود براي مدت 75 سال نماز و روزه گذاشته بود و مبلغي براي كفن و دفن و كمك به مستنمندان و تعمير مقبره خانوادگي در نظر گرفته بود.

دارائي او بعد از پرداخت بدهي ها ده  ميليون تومان ارزيابي شده است.

نقدي بركتاب ازديد نگارنده اين مقاله:

كتاب زندگي قوام السلطنه توسط جناب آقاي دكتر باقر عاقلي درهفتصد صفحه و دو بخش گردآوري شده است، در انتشارات جاويدان به چاپ رسيده است درسال 1376.

كتاب داراي نثري روان و سليس و با قلم شيوايي نگارش يافته است.

   ·كتابهاي خاطرات جزء آن دسته كتابهايي است كه درآنها به خوبي به جزئيات دوره خاص مورد بررسي مي  پردازند.

   ·ازنقاط ضعف اين گونه كتابها شايد آن باشد كه ما بدانيم كتابي كه مطالعه مي‌كنيم جزء كتابهايي است كه توسط موافقان رژيم يااوضاع دوره مورد بررسي نوشته شده يا توسط مخالفان آن دوره بعد از آن است كه بايد بالعكس آن را هم مورد مطالعه قرار دهيم تا بتوانيم به تحليل درست برسيم.

   ·نكته ديگر از آنجاكه خاطرات اكثر اوقات توسط خود افراد نگارش و جمع آوري مي شود بيشتر به نفع خودشان و با موضع گيري خاصي نگارش مي يابند كه اين مي تواند نقطه ضعفي بركتاب به شمار آيد كه در اين موقع نويسنده كمتر به خطاها واشتباهات خود يا كوتاهي هايي كه كرده اشاره مي‌كند و بيشتر نقاط مثبت زندگي اش را پررنگتر جلوه گري مي نمايد. كه دراين زمان بايد تسلط بيشتر داشت تا به اظهارنظر درست و صادقانه پرداخت.

      ·  ازنقاط مثبت كتابهاي خاطرات بالاخص اين كتاب مورد مطالعه:

اين است كه كتاب را در دو بخش مجزا كه مربوط به دو دوره خاص است جداگانه به وقايع هردو پرداخته وبطور كلي وقايع را بصورت سالشمار شرح مي  دهند و اين امر كار خواننده را راحتتر مي‌كند.

    ·ازنقاط مثبت ديگر كتابهاي خاطرات اين است كه چون اكثر اين خاطرات پس از مرگ آنها به انتشار مي‌رسد صادقانه تر به شرح وقايع مي پردازند و از اظهار حقايق هيچ ابايي ندارند و آنها را كتمان نمي كنند .

   ·ازآنجا كه كتابهاي خاطرات بيشتر شرح حال و زندگي افراد است مخصوصاً افراد خاص و برجسته افراد تمايل بيشتري به مطالعه اينگونه كتابها دارند.

درنهايت اين گونه كتابها:

از آنجا كه سريعتر انسان را به مقصد مي رساند و راحتتر انسان را به آنچه مي خواهد مي رساند كتاب مورد پسند تري است.

خاطره نويسي در ايران بيشتر در دوره معاصر رواج يافته است. (ازدوره قاجار باب بوده اما در معاصر بيشتر شده است).

فهرست مطالب

         عنوان                                                                                                          صفحه

مقدمه:............................................................................................................... 2

زندگينامه قوام السلطنه:................................................................................. 3

فصل اول........................................................................................................... 5

قوام السلطنه قبل از مشروطيت :................................................................... 5

فصل دوم.......................................................................................................... 6

قوام السلطنه بعد از مشروطيت:.................................................................... 6

فصل سوم........................................................................................................ 8

قوام فرمانرواي خراسان و سيستان:............................................................. 8

فصل چهارم...................................................................................................... 9

بركناري سيد ضياء الدين و رئيس الوزرائي قوام:...................................... 9

اقدمات قوام پس از رسيدن به منصب رئيس الوزرايي :.............................. 9

فصل پنجم:..................................................................................................... 11

رئيس الوزرايي قوام السلطنه : (1301-1300)............................................ 11

اقدامات قوام در دوره دوم نخست وزيري:.................................................. 11

بخش دوم....................................................................................................... 13

فصل اول : قوام در اروپا............................................................................... 13

سومين دوره نخست وزيري قوام : (مهر تا بهمن 1321)............................. 16

اقدامات قوام در اين دوره:............................................................................. 16

فصل دوم........................................................................................................ 18

نخست وزيري چهارم قوام:........................................................................... 18

نظري اجمالي بروقايع سال 1324:............................................................... 18

مجلس پانزدهم و قوام :................................................................................ 19

قوام در سراشيبي سقوط:............................................................................ 21

قوام السلطنه در دوران خانه نشيني :......................................................... 22

دولت تنظيم پرونده :.................................................................................... 22

بازداشت قوام :.............................................................................................. 23

نامه هاي قوام به شاه:................................................................................... 23

فصل سوم :.................................................................................................... 24

پنجمين نخست وزيري قوام :....................................................................... 24

انگيزه هاي قوام از نوشتن خاطراتش :........................................................ 25

نگاهي گذرا بر ظهور تا سقوط قوام السلطنه (نتيجه گيري)....................... 26

نقدي بركتاب ازديد نگارنده اين مقاله:......................................................... 27

موضوع :

معرفي كتاب زندگي قوام السلطنه

درس مربوطه:

انقلاب اسلامي

استاد راهنما:

جناب آقاي دكتر فياضي

دانشجو:

سيده سهيلا طباطبائي

شماره دانشجويي:

82822258480

گروه:

تاريخ

پائيز 86-85