آنچه که مسلم است اهمیت عسل در طب قدیم به مراتب بیشتر از حال حاضر بوده است .
ابو علی سینا فیلسوف و بزرگترین شخصیت پزشکی ایرانی ، یکهزار سال پیش در کتاب قانون پزشکی خود نسخه های زیادی بر پایه عسل و موم تجویز می کرده و هم چنین بقراط حکیم پدر پزشکی و بنیانگذار طب یونانی حدود 2500 سال پیش در مورد اهمیت عسل چنین فرموده است : هر داروئی نیز از مواد غذایی درست می شود ، و متقابلا هر غذایی نیز جانشین دارو می گردد . عسل به این هر دو شرط جوابگوست . او به مقدار زیادی از عسل استفاده می کرده و در درمان اکثر بیماری ها از جمله زخم ها عسل تجویز می نموده است .
در اکثر کشورهای جهان از جمله شوروی سابق که بزرگترین کشور تولید کننده عسل در دنیاست ، تاکنون تحقیقات زیادی روی فرآورده های زنبور عسل از جمله عسل ژله رویال ، گرده ، موم ، بره موم و زهر زنبور عسل صورت گرفته و خواص پزشکی آنان بوسیله پژوهشهای علمی و نتایج بالینی مورد تایید بسیاری از محققین و پژوهشگران قرار گرفته است .
ولی متاسفانه در کشور ما که عسل تولیدی آن منحصر به فرد و در نوع خود بی نظیر است نه تنها به جنبه دارویی آن توجه نشده است بلکه از نظر مصرف غذایی هم مورد کم لطفی قرار گرفته است و این نعمت خدادادی و هدیه آسمانی که به راحتی می توان آن را تولید و در اختیار همگان قرار داد هنوز ارزش واقعی خود را بین سایر مواد غذایی بدست نیاورده و موجب عدم توجه بیشتر مردم به آن گردیده است
به طوریکه هنوز هم مربا ها و قندهای مصنوعی را به این غذای بهشتی و اکسیر حیات که از هر نظر برتری ممتاز و چشمگیری نسبت به همه مواد غذایی و خوراکی داشته و دارد رجحان می دهد که علل اصلی آن عدم شناخت از مزایا و ارزش های واقعی عسل می باشد .
اگر ما به عنوان یک درس علمی و طبی به شناخت انواع عسل و میزان قابلیت ها و مواد موجود در آن بپردازیم ، تولید عسل را در سطح کشور پرورش دهیم ، با عسل تقلبی مبارزه کنیم و موارد منع مصرف آن را پیدا نماییم ، آیا به طب ساده ، به اقتصاد کشور و به تعمیق تعالیم اسلامی کمک نکرده ایم ؟
خوشبختانه تحقیق در این مورد هم جالب و هم کم هزینه است . نیازی هم به کمک های خارجی نداشته و یا کمتر دارد . امید است متخصصین امور پزشکی ، داروسازان و محققین کشورمان هم در کنار کاوشها و تحقیقات خود خواص طبی عسل را مد نظر قرار داده تا عسل بتواند جایگاه واقعی خود را در بین سایر محصولات غذایی پیدا کند .

تاریخچه عسل

بدون شک در ابتدا عسل باعث شده است که توجه انسان به سمت زنبور عسل جلب شود . قدیمی ترین اثر تاریخی که به برداشت عسل توسط انسان تعبیر شده است مربوط به هفت هزار سال قبل از میلاد است که در اسپانیا مشاهده گردیده است . این اثر شامل قیافه حک شده یک انسان بر سنگ است که نرد بانی را برای رسیدن به محلی کلنی به کاربرده و ظرفی برای قراردادن شان های پر از عسل به کمر دارد . در حالی که زنبورداران عسل کارگر در اطراف سر او به پرواز در آمده اند . یک اثر نقاشی که از روزگاری بعد از مورد بالا حکایت دارد ، از آفریقا بدست آمده و نشان می دهد که فردی همان عمل را انجام می دهد ، با این تفاوت که او برای دور کردن زنبورداران از دود استفاده می کند .

استان شناسها حکایت می کنند که قبایل بدوی با جمع آوری عسل آشنا بوده اند . عده ای در برداشت عسل از وسایل دود کننده استفاده می کرده اند و عده ای برای داشتن عسل از لانه هایی که در صخره های تیز و مرتفع سنگی و در دره های عمیق قرار گرفته اند جان خود را به خطر انداخته اند . در بعضی از قبایل افرادی به طور منظم تنه تو خالی درختان را بررسی و برای برداشت عسل علامت گذاری می کردند . به نظر می رسد که این نشانه گذاری بیانگر این مطلب بوده است که این درختان مالکیت عام نداشته و همه نمی توانستند از آن استفاده کنند .
عسل در زندگی روحانی ، اجتماعی و اقتصادی مصریان باستان نقش مهمی بازی می کرده است . از حکاکیهای بجا مانده در پرستشگاه ها و دخمه های مردگان چنین بر می آید که عسل در آن روزگار اهمیت ملی زیاد داشته است ، در پاپیروس ها به اهمیت دارویی عسل اشاره شده است و در بیشتر داروها مقداری شیر و عسل به کار می رفته است ، مصریان قدیم از نوعی کوشاب که از جو ، عسل و گندم تهیه می شده است به مقدار زیاد استفاده می کردند ، زیرا الکل در دسترس آنها نبود . کتاب مذهبی یهودیان از سرزمین موعود چنین یاد می کند که در آن نهرهایی از عسل و شیر جاری است . در کتاب انجیل مسیحیان از عسل به عنوان مظهر فراوانی و نعمت یاد شده و در طومار بحرالمیت نیز از عسل نام برده شده ولی از زنبور داری اثری نیست .
در یونان باستان نیز عسل یکی از هدایای گرانبهای طبیعت انگاشته می شد . یونانیان تصور می کردند که خدایان چون خوراک بهشتی می خورند فناناپذیر و ابدی گشته اند . آنها تصور می کردند عسل یکی از اجزای مهم این خوراک بهشتی است .

بنیان و طبیعت عسل

عسل بیشر در شمار در شمار فرآورده های کشاورزی مانند ذرت ، سیب زمینی و غیر و شناخته شده است و بیشتر اوقات بهره برداری از زنبور عسل برای تولید عسل همزمان با گردش کار کشاورزی انجام می گیرد .
عسل یک هدیه رایگان طبیعت به انسانهاست که می توانند از آن بهر ه مند شوند . همچنین نشانه بار خیزی خاک و زمین است . یک منطقه بدون عسل بزودی برای کشاورزی بی بهره و نازا خواهد شد و بالعکس در سرزمینی که زنبورداران عسل را یابند همواره خیر و برکت و افزایش باروری و بار خیزی درختان ، گلها ، میوه ها و کشتزارها به همراه آورده و آن سرزمین میهماندار میهمانان زیادی خواهد شد ؛ موفق الدین ابولعباس الکواشی موصلی مفسر قرآن می فرماید : عسل فرستاده ( مائده ) آسمانی است که در بعضی نقاط زمین گسترده شده و پایدار گشته است . زنبورداران عسل آنرا می نوشند و به کندو می آورند و آن را در داخل سلولهای مومی شکل که از قبل آماده کرده اند ذخیره می نمایند . بنابراین چنین نیست که برخی می پندارند که عسل در شکم زنبور عسل درست شده و این چیزی است که قرآن کریم در سوره نحل ( زنبور عسل ) آیه های 68 و 69 صریحا روی آن تاکید کرده است .

تعریف عسل

عسل یک واژه عربی است که به فارسی آن را انگبین می گویند و آن عبارت است از ماده شیرینی که توسط زنبوران عسل از شهد گلهای گیاهان جمع آوری شده و پس از تغییرات لازم در سلولهاس مومی شانهای کندو ذخیره می گردد.

تعریف جامع تر عسل که در سال 1906 در آمریکا ارائه شده عبارتست از : ترشح مواد قندی درختان ، و شهد گل گیاهان که توسط زنبورداران عسل جمع آوری ، تغییر یافته و درون سلولهای قاب ذخیره می شود .

مراحل ساختن عسل

در قرآن مجید سوره مبارک نحل که در شان زنبور عسل نازل شده و آن موهبتی است که پروردگار توانا آنرا در گلهای گیاهان به ودیعه نهاده است . برای اینکه دانشمندان پی به دستگاه آفرینش برند به زنبور عسل داده شده است که آنرا از شیره گلها و برگها گرفته و عسل که حاوی نیکنوش های گوناگون به رنگ های مختلف است بسازد . اسرار ساختمان و نحوه عمل آن با وجود پیشرفت های علمی هنوز بر زیست شناسان و دانشمندان دیگر پنهان مانده و فقط می دانند که :
زنبور عسل پس از مکیدن شیره گلها و گیاهان به وسیله خرطوم خویش آنرا به کیسه عسلی که در شکم است برده و پس از چند عمل شیمیایی شناخته و نا شناخته آنرا به مایعی خوشبو و خوش طعم ، شیرین ، مقوی ، نشاط آور و نیکو حضال تبدیل کرده و در سلولهای مومی شکل که از قبل ساخته است ذخیره می نماید .

برای تهیه یک کیلوگرم از این شهد گوارا زنبور ناگزیر است 120 تا 150 هزار بار شهد حمل کند وبرای فراهم نمودن آن ده میلیون گل را بازدید کرده و از آنها شهد ( انگبین ) تهیه نماید و مسافتی معادل هفت بار دور زمین پرواز کند . شهدی که بدین طریق فراهم می شود 40 تا 80 درصد آب است و زنبورداران عسل باید میزان آب آنرا به 18 الی 20 درصد برسانند تا عسل آماده شده بدست آید . برای تغلیظ نمودن آن زنبورداران عسل مجبور هستند شهدی را که روز به کندو حمل کرده و درون سلولهای شان ذخیره نموده اند شب هنگام مجددا از داخل شان ها مکیده و وارد کیسه عسلی خود می نمایند در آنجا کمی از آب آنرا جذب و موادی از قبیل هورمون ها و آنزیم ها به آن اضافه می نمایند و بعد داخل حجره ها می ریزند . این عمل توسط سایر زنبورها تکرار می شود و مقداری از آب آنهم در مجاورت هوای کندو که از بال زدن زنبورها ایجاد می شود تبخیر شده و در پایان مواد دیگری از قبیل اسید های آلی و مواد ضد عفونی کننده به آن اضافه می نمایند . عمل تغلیظ آنقدر ادامه می یابد تا عسل به غلظت طبیعی خود برسد ، آنگاه آنرا در داخل سلولها ذخیره می کنند و درب آنرا با موم می پوشانند بدین ترتیب عسل انبار شده می تواند برای مدت طولانی نگهداری شود .

معده زنبور عسل

این حشره با تمام کوچکی اش دو معده دارد ، شهد گلهای مکیده شده وارد معده اول می شود که بوسیله دریچه ای به معده دوم مربوط است . معده دوم عملیات گوارشی را انجام می دهد .
معده اول را کیسه عسلی یا چینه دان می گویند کلیه مراحل تبدیل شهد به عسل در این معده انجام گرفته و عسل رسیده و آماده شده از طریق خرطوم زنبور به سلولهای مومی شکل ریخته می شود . کیسه عسلی به وسیله دریچه ای به معده دوم ( معده اصلی ) منتهی می شود زنبور عسل در صورت لزوم جهت تغذیه خویش با اندک فشار بوسیله ماهیچه های اطرافش دریچه را باز می کند و از این طریق عسل مورد نیاز زنبور وارد معده اصلی شده و صرف تغذیه آن می شود و سایر عملیات از جمله گوارش و دفع مدفوع مربوط به این معده می باشد .
بعضی از افراد فکر می کنند که عسل مدفوع یا فضولات زنبور عسل است در صورتیکه کاملا اشتباه است مدفوع زنبور عسل ماده ای است آجری رنگ تا قهوه ای که عموما خارج از کندو دفع می شود و به هیچ وجه قابل استفاده نمی باشد در صورتیکه عسل محصول داخلی کندو و یک ماده غذایی بوده و با مدفوع زنبور قابل مقایسه نیست . بنابراین عسل نه تنها مدفوع زنبور نیست بلکه هیچ رابطه ای بین عسل و مدفوع زنبور وجود نداشته و ندارد .
به هر حال باید دانست که عسل ماده حیات بخشی است که از مواد بی شمار زنده گل و گیاه ترکیب یافته است نه از فضولات گل یا زنبور .

آنزیم های عسل
آنزیم ها مواد پیچیده ای هستند که در سلولهای زنده تشکیل شده و در فعل و انفعالات حیاتی موجود نقش مهمی را بازی می کنند . عسل حاوی آنزیم های متفاوتی بوده که می تواند هر نوع قند دیگر را به قندهای مفید برای بدن تبدیل کند مهمترین آنزیم های عسل عبارتند از :

1- آنورتاز : این آنزیم از غده بزاقی زنبور ترشح و ساکارز موجود در شهد گل را به گلوکز و لوولوز تبدیل می نماید . فعالیت آنورتاز و دیاستازها که موجب تشکیل هیدروکسی متیل فورفورال ( HMF ) در عسل می شود بیانگر میزان حرارت دادن بیش از حد عسل خواهد بود .

2- آلفا و بتا آمیلاز :

منشا و عمل این آنزیم مشخص نیست ولی (آمون 1946)معتقد است که این آنزیم توسط زنبور عسل تهیه می شود.

3- گلوکز اکسیداز: این آنزیم از غده شیری زنبور عسل ترشح و باعث اکسید شدن گلوکز و تبدیل آن به اسید گلوکونیک و پراکسید ئیدروژن (2O2H) می شود.

4– آنزیم های دیگر:
مانند فسفاتاز و اینهیبین(inhibine) در عسل وجود دارند. اینهیبین خاصیت باکتری کشی دارد و از رشد باکتری در عسل جلوگیری می کند. آنزیم های عسل به مرور زمان و با درجه حرارت کاهش می یابد و ممکن است از بین بروند.

مقدار رطوبت (آب) در عسل
مقدار رطوبت عسل بسیار حائز اهمیت است زیرا آن در تخمیر و همچنین در تبلور عسل تاثیر بسزایی دارد، عسلی که به طور عادی در کندو رسیده باشد در صد رطوبت آن کمتر از 6/18% است و عسل هایی حاوی بیش از رطوبت فوق غیر استاندارد می باشند. البته رطوبت عسل بین 12 تا 14 در صد در نوسان است.
تعیین رطوبت عسل بوسیله ی اندازه گیری ضریب شکست نور (reforactive index) انجام می شود اگر رطوبت عسل بیش از مقدار مذکور باشد مخمر خاصی به نام osmophitic yeast در آن رشد می کند و باعث تخمیر عسل می شود.
رطوبت اکثر عسل های ایران بسیار کم است در حالیکه حداقل رطوبت عسل های کشورهای جهان بیش از %15 گزارش شده است طبق اندازه گیری های انجام شده رطوبت بعضی از عسل های ایرانی فقط %10/8 است.

وزن مخصوص عسل

وزن مخصوص عسل در 20 درجه ی سانتی گراد با توجه به میزان آب موجود در آن متفاوت است عسل با 14 در صد آب دارای وزن مخصوص 1/44404 سانتی متر مکعب می باشد وزن مخصوص آن با 21 درصد آب در حدود 1/3550 سانتی متر مکعب است.

مواد معدنی عسل
مقدار مواد معدنی در عسل بطور متوسط 0/17 درصد است، این مقدار از یک الی دو درصد متغیر می باشد. بیشترین عناصر موجود در عسل به ترتیب کلسیم، فسفر، گوگرد، پتاسیم، سدیم، کلر و منگنز می باشد. عسل های تیره رنگ مواد معدنی بیشتری در در مقایسه با عسل های روشن دارند. مقدار خاکستر عسل 1 تا 3 در هزار است یعنی از سوزاندن یک کیلوگرم عسل یک گرم خاکستر بدست می آید که نمایانگر مواد معدنی در عسل است. در صد مواد معدنی عسل خیلی شبیه به خون است.

پروتئین ها و اسیدهای آمینه
مقدار کمی پروتئین و اسی آمینه در عسل وجود دارد که هم منشا گیاهی دارد (گرده) و هم توسط زنبور تولید می شود. درصد نیتروژن عسل فقط در حدود 0/05 درصد است.
در سال 1960 کومامینی komamine مشخص کرد که در عسل 16 اسید آمینه وجود دارد. میزان پرولین
در عسل در حدود 50-85 درصد است

اسیدها
اسیدهای موجود در عسل در ساختن مزه خاص آن دخالت دارند.
PH اندازه گیری شده 490 نمونه عسل بین 3/42 تا 6/10 گزارش شده است (PH به طور متوسط 3/91).
PH عسل ایران بین 3/5 تا 4/8 گزارش شده است. اسید موجود درعسل احتمالا در عدم رشد میکروب ها در آن تاثیر دارد. بیشترین اسیدی که در عسل وجود دارد اسید گلوکونیک است که از تاثیر آنزیم گلوکز اکسیداز برروی گلوکز تولید می شود. در حین این واکنش پراکسید هیدروژن (2O2H) نیز تولید می شود که باعث جلوگیری از فساد آن در طول رسیدن می شود.
چندین اسید دیگر نیز در عسل وجود دارند که مقادیر آنها متغیر بوده و عبارتند از:
اسید استیک، اسید بوتریک، اسید سیتریک، اسید فرمیک،اسید لاکتیک، اسید مالیک، اسید پیروگلوتامیک، اسید فسفریک، اسید سوکسینیک، اسید اکسالیک.

ویتامین ها
عسل شامل مقدار کمی ویتامین های تیامین (B1)، ریبوفلامین(B2)، اسید پانتوتنیک(B5)، نیاسین(B3) و پیریدوکسین(B6) و اسید اسکوربیک (C) است.
با وجود اینکه مقدار ویتامین C اکثر عسل های جهان کمتر از 5 میلی گرم در 100 گرم عسل است، بعضی از عسل ها از جمله عسل نعناع دارای ویتامین C بالایی هستند (280-160 میلی گرم در هر 100 گرم) مقدار ویتامین C در بعضی از عسل های ایران بین 240-118 میلی گرم در 100 گرم عسل تعیین شده است.
اگرچه ویتامین های فوق الذکر در عسل به مقدار خیلی کم وجود دارند، اما از اهمیت زیادی برخوردار می باشند؛ زیرا آنها مخلوط با کربوهیدرات ها، املاح معدنی و اسیدهای آلی می باشند. مقدار ویتامین های موجود در عسل بستگی به مقدار گرده گلی دارد که توسط زنبوران عسل افزوده می شوند. عسل تصفیه نشده و عسل باموم (شان) از نظر ویتامین غنی است و تصفیه باعث کاهش ویتامین های عسل می شود. دانشمندان ویتامین های موجود در عسل را مرهون دانه های گرده آن می دانند.
شایان ذکر است که منشا ساختمانی عسل ارتباطی با دانه گرده ندارد و ممکن است بعضی مواقع گرده های ذخیره شده در کندو به مقدار جزئی با عسل مخلوط شوند.


خواص فیزیکی و شیمیایی عسل:
عسل حاوی اسید های فراوانی است که باعث واکنش های اسیدی قابل توجه در آن بوده و PH آن بین 3/5 الی 4/8 می باشد همین امر کمک به خوردگی فلزات می کند بنابراین نباید آنرا در ظروف فلزی نگهداری نمود . عسل ، مایع غلیظ و چسبناکی است که به علت غلظت خاص آن بندرت فاسد می شود. وزن مخصوص آن حدود ( 1/3 الی 1/4 ) مزه آن شیرین و داراری طعم مخصوص به خود بوده و متناسب با گیاهی است که زنبورداران از آن تغذیه می کنند . رنگ عسل نیز بر حسب نوع گیاه مورد استفاده زنبور معمولا از زرد کاهی تا قرمز تیره متغیر است .
عسل از نظر گردش نوری چپ گراست که حداکثر %25 آب %25 مواد معدنی و %8 ساکارز دارد .
در عسلی که از نوش گلها ساخته شده باشد هنگام عبور نور پولاریزه این نور به سمت چپ می چرخد ( Levorotatory ) حال آنکه عسلی که از عسلک درست شده باشد نورپولاریزه به سمت راست می چرخد ( Dextrorotatory ) جهت و چرخش صفحه می تواند درتجزیه و تشخیص عسل به کار رود ولی امروزه روش های اندازه گیری دقیق تری وجود دارد .

نامگذاری عسل

تساندر می گوید طبیعت در عسل گرانبهاترین هدیه ها را برای ما گرد آوری نموده است . این سرمایه بزرگ برای وجود انسان هنوز هم بسیار کم شناخته شده یا به شایستگی ارزشیابی نشده است .

عسل ها را از نقطه نظرهای مختلفی براثر خواص یا وضع بخصوصشان به شرح زیر تقسیم بندی می کنند :
1- برحسب منبع شهد گل ( نوع گیاه )

الف – عسل تک گل ( Monoflor ) که زنبورداران عسل شهد را از روی یک گل خاص جمع آوری می نمایند مانند عسل شبدر ، اقاقیا ، آفتابگردان ، عسل تک گل خالص با مشکل زیاد بدست می آید .

ب – عسل چند گل ( Polyflor ) که شهد از روی چندین گل جمع آوری می گردد مانند عسل کوهستان، عسل میوه مانند عسل مرکبات و انواع درختان مثمر و غیر مثمر .

2 – متناسب با زمان تولید

الف : عسل بهاره : مانند عسل مرکبات و اقاقیا ودرختان میوه که زنبورداران در اوایل بهار جمع آوری می کنند .
ب : عسل پاییزه : که تولید آن از اواسط تابستان تا اوایل پاییز صورت می گیرد .

3 – متناسب با منطقه تولید : عسل دماوند و عسل کوهرنگ

4– متناسب با رنگ عسل : عسل بی رنگ مانند عسل اقاقیا ، عسل زرد مانند عسل اسپرس ، عسل قرمز مانند عسل آویشن .

5 – برحسب نحوه تولید و استخراج : مانند عسل مایع ( شهد ) ، عسل کریستالیزه ( شکرک زده )، عسل شان ، مخلوط عسل مایع با عسل شان و عسل با موم که مخصوص کندوهای بومی است و به صورت تکه های خرد شده در ظرف های مخصوص بفروش می رسانند .

انواع عسل

عسل را به روشهای مختلف تقسیم بندی و نامگذاری کرده اندو بر اساس 3 نوع عسل که استثنایی هستند تعریف می شوند :

1 – عسل سمی

ثابت شده است که عسل حاصله از بعضی گیاهان برای انسان سمی بوده و ایجاد مسمومیت و عوارضی از قبیل استفراغ ، سر گیجه و عدم تعادل می نماید چون حاوی نوعی گلوکزید مسموم کننده است . این نوع عسلها برای خود زنبور سمی نبوده و زنبوران آنرا به راحتی مصرف می کنند . در مناطقی که گیاهان سمی می روید و زنبوران عسل جمع آوری می کنند زنبورداران می توانند از این مناطق برای تولید موم و بچه کندو استفاده نمایند . گیاهانی نیز وجود دارد که نوش و گرده تولیدی آنها برای زنبور عسل سمی است و عسل حاصل از آن برای انسان نیز مسموم کننده است .
مطالعات گوناگون نشان داده اند که عسل حاصل از شهد گیاهان زهری مانند بنکدانه ، گل انگشتانه ، خرزهره ، شوکران ، گل پنجه اعلی و غیره هرگز برای آدمی زهرناک نیستند .
نوعی گیاه که عسل تهیه شده از آن انسان را مسموم می کند نهالی است موسوم به Chama edaphne cahyeulata moench

این نوع عسل اگر چه برای انسان مضر است و خوردن آن عوارضی مانند استفراغ ، سرگیجه و درد شدید معده ایجاد می کند ولی در خود زنبور کوچکترین تاثیری نداشته بطوریکه می تواند در مصرف زمستانی او قرار بگیرد .
عسلی که بوئیدن آن تولید عطسه می کند و یا نوشیدنش سکر و مستی می آورد و چشیدنش گلو را می سوزاند این نوع عسل ها مسموم کننده هستند و برای تغذیه مناسب نمی باشد .

2– عسل مصنوعی
به مواد و ترکیباتی شبیه عسل اطلاق می شود که بدون دخالت زنبور ساخته می شود . و معمولا از قند نیشکر و میوه های شیری مانند خربزه ، هندوانه ، کدوی تنبل و خرما در ساختن چنین عسل هایی استفاده می کنند . هر چند به عنوان عسل از آنها نام برده می شود اما این مواد ، عسل نیستند بلکه از تغلیظ آب میوه ها به طریق مصنوعی و صنعتی بدست می آیند . این روش در ایران متداول نیست ولی در بعضی از کشورهای خارجی مرسوم است . در ایران هم در سالهای اخیر طرح تحقیقاتی تولید عسل از خرما توسط محققین کشورمان آغاز شده که جا دارد جهت روشن شدن مطلب به خلاصه ای از این طرح تحقیقاتی اشاره شود .
عسل خرما برای نخستینبار در کشورمان در سال 70 توسط موسسه تحقیقاتی مهندسی زراعی وزارت کشاورزی از خرماهای ضایعاتی درجه 3 و 4 تولید و به مردم عرضه شد . این عسل عصاره تغلیظ شده خرما می باشد که از طریق عملیات فیزیکی از نظر رنگ و عطر و مزه مورد پروسس قرار گرفته و تمام موارد نا شناخته شده آن در مقیاس آزمایشگاهی شناخته شده است وتا سر حد امکان به شرایط فیزیکی و شیمیایی عسل حاصله از زنبور عسل برسد .
تولید عسل خرما که در این تحقیق دنبال شده بود عصاره خرما می باشد که به وسیله روش استخراج ( Leaching ) و جداسازی جامد – مایع بوسیله فیلتر اسیون ( Filtration ) بی رنگ و بی عطر وتا حدی خوش طعم می شود و سپس در شرایط خاصی از درجه حرارت و فشار به نحوی که دوباره شکل ظاهری نامناسبی به خود نگیرد به حدی تغلیظ شده است که آب موجود در آن پایین تر از حداقل لازم برای رشد باکتریها قرار بگیرد . این عسل که خصوصیات فیزیکی و شیمیایی بسیار نزدیکی با عسل طبیعی کندو دارد ، از هر نوع خرما و از هر درجه ای قابل بازیافت است به عقیده کارشناسان این موسسه از هر یک کیلو گرم خرمای درجه 3 و 4 و یا ضایعاتی کارگاههای بسته بندی به صورت متوسط 300 گرم عسل تهیه می گردد که این مقدار می تواند تا 450 گرم نیز در تحت شرایطی افزایش یابد . تولید انبوه عسل خرما از طریق ایجاد یک واحد صنعتی در موسسه تحقیقاتی زراعی در دست بررسی است و پروژه مطالعاتی خرما به صورت مشترک بین موسسه تحقیقان مهندسی زراعی و دانشگاه صنعتی شریف ، مرکز مهندسی بیو شیمی در حال اجرا می باشد .

3 – عسل رادیو اکتیو
در برخی از انواع عسل ، مقدار خیلی ناچیزی رادیوم وجود دارد و این عمل با پوشانیدن شیشه های عسل با فیلم های حساس عکاسی و پوشانیدن آن با کاغذ سیاه و مشاهده تصاویری از تشعشع رادیوم در کاغذ حساس عکاسی ثابت شده است . این خاصیت مربوط به خاک و زمینی است که گیاهان عسل زا در آن رشد کرده اند .

عسل طبیعی

بر طبق تعاریف موجود در کشورهای پیشرفته و کشور ما ایران عسل به شهد گلها اطلاق می شود که زنبور عسل پس از تغذیه از گیاهان مختلف ساخته باشد . حال اگر زنبوری به جای شهد گلها از قند سفید یا شکر استفاده نماید فرآورده آن را نمی توان عسل نامید .
زنبورداران عسل دارای نیروی ذاتی هستند که گلهای مفید را از غیر مفید تشخیص می دهند آنها با علاقه فراوان سراغ تمام گیاهان طبی و گلهای شفا بخش می روند و عصاره ذیقیمت این گلهای قشنگ و مفید را گرفته و به بهترین شکل در اختیار ما قرار می دهند . این عسل کاملا طبیعی و سرشار از مواد غذایی و حیات بخش بوده و می تواند تمام نیاز های غذایی را بر طرف کند ، زیرا که تمام عناصر و املاح و ویتامین هایی را که گل فراهم می کند و زنبور می پروراند و آن را قابل جذب در خون می سازد را دارا می باشد . از طرفی کیفیت عسل طبیعی 10 برابر بیشتر از عسل مصنوعی است که از دادن آب و شکر به زنبوران بدست می آید . عسل مصنوعی صرفا برای تغذیه زنبوران تا حدی مناسب بوده و برای انسان اهمیت چندانی ندارد .

عسل غنی شده با ویتامین

امروزه هر کس اهمیت چشمگیر ویتامین ها را می شناسد و می داند که وجو د مقادیر بی اندازه کم ( به اندازه هزارم گرم ) نه تنها برای مصونیت بدن در برابر ناخوشی ها گوناگون ( حاصل از نبودن ویتامین) بلکه برای افزایش پایداریش در برابر عفونت ها و شرایط بد زندگی کافی است .
مشاهدات بالینی نشان دادهاند که اگر بیماری زیر نظر پزشک به درمان بپردازد و ویتامین های ساختگی را با غذایی که در اصل از فرآورده های طبیعی تهیه شده تغذیه کند ویتامین هایی مزبور بهتر جذب می شوند از این نظر عسل غنی از ویتامین به صورت فرآورده غذایی بسیار پر ارزش در خواهد آمد . این نوع عسل رامعمولا با مخلوط کردن ساده عسل و ویتامین ها می سازند که طرز تهیه یک نمونه از آن به شرح زیر است :
1 – عسل خالص 100 گرم 2 – ویتامین A 13200 واحد بین المللی (lu)
3 – ویتامین B1 – 8 گرم 4- ویتامین B2 – 8 میلی گرم
5 – ویتامین C - 300 میلی گرم 6 - ویتامین pp – 60 میلی گرم
7- نمک های کلسیم - 300 میلی گرم
ارزش غذایی این عسل برای بدن انسان قابل ملاحظه است و تغذیه 25 گرم ( یک قاشق مربا خوری ) آن در روز کافی است با وجود این با تجویز پزشک ، می توان آن را مصرف نمود .

عسل به علت خواص بسیار زیاد و قیمت نسبتا بالائی که دارد همواره مورد توجه سود جویان بوده و با دست زدن به تقلب در آن در آمد زیادی نصیب آنان می شود . گاهی اوقات اجبارا یا عمدتا عسل را از تغذیه مصنوعی زنبوران با محلول آب و شکر و یا شیره انگور و توت تهیه می کنند و آنرا به جای عسل طبیعی می فروشند این عسل دارای هیچ عطر و طعم مطبوعی نبوده و مسلما خواص عسل گلهای مختلف را ندارد و استاندارد عسل آنرا جز عسل های طبیعی نمی داند .
در بعضی از کشورها از جمله ایران گاهی عسل را به روشهای مختلف با شکر و یا گلوکز مایع مخلوط می کنند که این یک نوع تقلب در استحصال عسل محسوب می شود عین این کار قبلا در آمریکا نیز انجام می شده است . و دولت آمریکا به ناچار در سال 1926 در فصل مقررات راجع به دارو و غذا یک ماده تنبیهی برای آن قرار داد. بر اساس این ماده مخلوط کردن عسل یا هر نوع ماده قندی دیگر برای فروشنده جرم محسوب می شود .

عسلک Honeg dew

بعضی از حشرات راسته جوربالان (Homotera)

مانند شته ها و شپشک ها ضمن تغذیه از نباتات مختلف ، کربو هیدرات ( مواد قندی ) اضافی خود را از طریق مخرج در روی سطح برگ های نباتات مورد تغذیه دفع می کنند . در مواردی که در طبیعت شهد کمیاب باشد زنبور عسل بالاجبار مواد قندی مذکور و همچنین سایر ترشحات شیرین گیاهان ( بغیر از شهد گلها ) را جمع آوری و پس از تبدیل به صورت عسل در داخل سلولهای قاب ذخیره می نماید این نوع عسل که عسلک نامیده می شود از نظر عطر و رنگ و مواد متشکله آن از کیفیت کمتری نسبت به عسل معمولی بر خوردار است . عسلک در مقایسه با عسل رنگ تیره تر و لوولوز و دکستروز کمتری دارد . قندهای مرکب ، مواد معدنی ، نیتروژن و مواد اسیدی عسلک بیشتر از عسل می باشد .
مقدار مواد معدنی چون پتاسیم ، فسفر و آهن در عسلک بیشتر از عسل می باشد آن به علت دارا بودن این عناصر و بخصوص نمک پتاسیم در عسلک ، برای تغذیه زمستانی زنبور عسل مناسب نمی باشد زیرا ابتدا باعث اسهال و سپس مرگ و میر نوزادان می گردد. عسلک اغلب روی برگ درختانی نظیر بلوط ، راش ، تبریزی ، نارون ، افرا ، بید ، سدرا و غیره ترشح می شود و مورد استفاده زنبور عسل قرار می گیرد .

راههای جلوگیری از شکرک زدن

برای جلوگیری از شکرک زدن عسل مطالعات زیادی انجام شده و معمول ترین و عملی ترین راه جلوگیری از آن به تأخیر انداختن آن در کارخانه پاستوریزه کردن و بسته بندی عسل می باشد که عسل را حرارت داده و ذرات متبلور آن را ذوب می نمایند. برای این کار عسل را تا 77 درجه سانتی گراد حرارت داده و به وسیله ی صافی های مخصوص ناخالصی های آن مثل دانه گرده که ممکن است مرکز شروع تبلور باشد، را خارج می نمایند. بعد عسل را در این حرارت به مدت 5 دقیقه نگه داشته و سپس یک دفعه آن را خنک و درجه حرارت آن را به 57 درجه سانتی گراد می رسانند که قابل بسته بندی است و از شکرک زدن عسل برای چندین ماه تا چند سال جلوگیری کرده و عمر انبارداری آن را افزایش می دهد.

اوستین Austin در سال 1953 ثابت کرد که اگر عسل مایع برای مدت 5 هفته در صفر درجه سانتی گراد نگهداری و سپس در درجه حرارت انبار، فروشگاه و یا منزل قرار گیرد تمایل آن به شکرک زدن کم شده و گاهی تا بیش از دو سال به حالت مایع باقی می ماند. او توصیه کرده است که عسل را پس از استخراج برای مدت 5 دقیقه در حرارت 77 درجه سانتی گراد نگهداشته و سپس صاف کرده و به سرعت به درجه حرارت اتاق رسانده و بسته بندی کنند. سپس آن را برای مدت 5 هفته در صفر درجه سانتی گراد نگهداری کرده و پس از آن به بازار فروش یا مصرف کننده عرضه نمود.

روشهای ذوب کردن عسل شکرک زده

1- برای مایع نمودن عسلی که مفدار کمی شکرک زده است می توان از آب داغ استفاده کرد. برای این کار ظرف عسل را در آبی که حرارت آن 65 الی 70 درجه سانتی گراد است قرار می دهند تا عسل شکرک زده به تدریج ذوب شود و پس از اینکه قسمت اعظم حجم عسل ذوب شد باید آن را از داخل ظرف آب خارج کرده بقیه عسل با حرارت باقی مانده خواهد شد .

2- برای ذوب کردن عسل در مقیاس تجارتی که اغلب در ظروف بزرگ می باشد با استفاده از جریان هوای گرم دمای اتاق ذوب عسل را به 70 – 60 درجه سانتی گراد می رسانند سپس ظرفهای عسل را روی سکوهای شیبدار می خوابانند تا عسل به تدریج ذوب شده و از ظرف خارج شود . عسل خارج شده را در داخل ظرف دو جداره ریخته و با حرارت دادن مجدد و پاستوریزه نمودن آن بسته بندی می نمایند .

3 – عسل شان نیز شکرک می زند با وجود اینکه در این حالت نیز عسل سالم است ولی خریداران از خرید آن امتناع دارند عسل شان شکرک زده را می توان ذوب کرد و پس از جدا کردن موم آن را به صورت مایع به فروش رسانید . در صورتی که اتاقهای گرم با دمای قابل کنترل در دسترس باشند عسل شان شکرک زده را می توان به مایع تبدیل تبدیل نمود . اگر عسل شان را با استفاده از جریان هوای گرم تا 63 درجه سانتی گراد گرم کنند بلورهای قند عسل به مایع تبدیل می شود ، بدون آنکه موم آن ذوب گردد . با وجود این نظر به اینکه درجه حرارت نزدیک به نقطه ذوب موم است حرارت زیادتر از آن باعث ذوب کردن موم و خراب شدن عسل شان می گردد .

علت شکرک نزدن عسل های موجود در بازار چیست ؟
برای جلوگیری از تبلور عسل معمولا کارخانه های بسته کننده عملیاتی روی آن انجام می دهند که عبارتند از : حرارت دادن ، افزودن کمی جوهر لیمو در هر تن و ... در همه این موارد به خاطر وارد شدن ناخالصی در مجموعه قندهای موجود ، پدیده کریستالیزاسیون ( شکرک زدن ) عقب می افتد . در مورد کارگاههای نا شناخته که در آن حرارت دادن عسل یا به صورت مستقیم یا بدون کنترل صورت می گیرد نه تنها مواد موجود در عسل دچار صدمه می شوند بلکه بعد از دمای مشخصی ماده ای به نام هیدروکسی متیل فورفورال ( HMF ) پدید می آید که اگر نسبت آن در عسل زیاد شود مصرف آن خطرناک است .
میزان هیدروکسی متیل فورفورال HMF که در اثر حرارت دادن در عسل تولید می شود براحتی قابل اندازه گیری است . با اندازه گیری HMF می توان عسل مصنوعی را نیز از عسل طبیعی تشخیص داد . در این نوع عسل ساکارز را بوسیله اسید تبدیل به گلوکز و فروکتوز می کنند و در هنگام این واکنش مقدار نسبتا زیادی HMF تولید می شود . در کشورهای مختلف جهان برای اینکه عسل دارای شرایط استاندارد باشد هیدروکسی متیل فورفورال آن نباید از مقدار معینی تجاوز کند .

غلظت عسل
عسل رقیق بد است . عسل غلیظ خوب است . این هم از باورهای غلطی است که باید اصلاح شود . رقیق یا غلیظ بودن عسل بستگی به دو عامل دارد . اول و مهمتر میزان آبی است که در عسل وجود دارد . دوم درجه حرارت محیطی که به هنگام خرید مشتری در آن قرار دارد . در تابستان عسل کمتر کش می آید در زمستان بیشتر . علت این است که بر اثر حرارت عسل شل می شود و بر اثر برودت خودش را به اصطلاح جمع می کند . به همین دلیل بر روی بسته عسل ها ی خارجی برچسب هایی برای راهنمای مصرف کننده دیده می شود به این مضمون که گرم کنید تا نرم شود ، سرد کنید تا سخت شود.

“ WARM IT TO SOFTEN / CHILL IT TO HARDEN “

اما در مورد غلظت عسل های مختلف :
بطور مثال عسل جنگل های شمال ایران و عسل مرکبات رقیق تر از عسل ها مناطق کوهستانی مانند سبلان ، پلور ، محلات ، خوانسار و غیره هستند . به هیچ وجه این بدان معنی نیست که دسته اول از کیفیت پایین برخوردارند . هر دو عسل طبیعی و خالص هستند اما در یکی میزان آب موجود کمی بیشتر از دیگری است . در تعریف جهانی پذیرفته شده ، عسل قابل قبول برای عرضه به بازار عسلی است که از حداکثر %18 آب و حداقل % 82 مواد قندی ( عمدتا گلوکزو فروکتوز ) تشکیل شده باشد . آب بیش از 18 درصد در عسل موجب تخمیر می شود یعنی غلظت مواد قندی کمتر از82 % امکان رشد باکتری را فراهم می سازد اگر به عسلی برخوردید که رقیقتر از عسل های مورد شناخت شماست و از نظر ظاهری علایمی از ترشیدگی و تخمیر در آن نیست ، گمان مبرید که خدای ناکرده تقلبی است ، یا عسلی با درجه کیفیت پایین تر است از عسل هایی که مثال آوردیم آنهایی که در کنار دریای خزر ( مناطق مرطوب ) بدست آمده اند دارای 18 - 15 %
آب و آنهایی که در مناطق کوهستانی ( خشک ) تولید شده اند کمتر از %10 آب و بیشتر از %90 مواد قندی دارند . اما نمی توان گفت کدام عسل بهتر است . زیرا از نظر خاصیت عمومی و مشترک همه عسل ها که دارا بودن مواد قندی سریع الجذب برای بدن است هر دودسته مسانند . از نظر خواص طعم، بو ، مزه به گیاهی که زنبور روی آن نشسته است چه کسی می تواند بگوید خاصیت مثلا شهد گلهای بهار نارنج از شهد گون ، آویشن ، آلوچه ، گیلاس کمتر یا بیشتر است ؟ شاید جالب باشد بدانید که عسل مرکبات به خاطر میزان کم آن در دنیا نادرتر و در غرب خواهان بیشتری دارد در صورتی که به خاطر رنگ شفاف و زرد آن و غلظت پایین تر ، در بزرگترین بازار مصرف ایران ، تهران ، جایگاه بسیار پایینی دارد .
رنگ عسل

عسل بر حسب اینکه متعلق به کدام منطقه و کدام گل باشد رنگش متفاوت است . دامنه طیف رنگهای عسل از سفید به انواع زرد ( زرد نارنجی ، زرد مایل به سبز طلایی ) کهربایی ، عقیقی مایل به قرمز و حتی قهوه ای متغیر است .
عسل اقاقیا به رنگ سفیدی می زند ، عسل بهار نارنج زرد طلایی است ، عسل جنگلهای مازندران زرد مایل به سبز ، عسل آویشن عقیقی قرمز ، عسل کاج جنگلهای اروپا متمایل به قهوه ای می باشد . همه اینها عسل خوب و طبیعی هستند اما به خاطر گلی که زنبوران از آن تغذیه کرده اند رنگشان متفاوت است . همه اینها عسل خوب و طبیعی هستند اما به خاطر گلی که زنبوران از آن تغذیه کرده اند رنگشان متفاوت است . پس این باور غلط است که عسل خوب رنگ تیره دارد .
رنگ ، بو و طعم عسل تا حدودی به هم مربوط هستند در حالی که می توان رنگ عسل را به طور علمی و دقیق اندازه گیری کرد بو و طعم آن قضاوتی نظری است ولی به هر حال از نظر مصرف کننده خصوصیات مهمی می باشند . بسیاری از طعم های عسل که در یک منطقه جالب و خوب تلقی می شود در منطقه دیگر ناپسند است . عسل گندم سیاه وزیرفون ممکن است در یک منطقه بیشترین قیمت را داشته باشد اما در منطقه دیگر بازاری نداشته باشد . عسلی که ممکن است تصور شود مردم آن را نمی پسندند برای مصرف زنبور عسل نگهداری می شود .


عقاید و باورهای نادرست در مورد طبیعی یا مصنوعی بودن عسل

در مورد طبیعی یا مصنوعی بودن عسل و طرز تشخیص آنها از یکدیگر عده ای عقیده دارند عسل وقتی که متبلور ، کدر و ته نشین گردد تقلبی است و عسل سالم و طبیعی همیشه صاف و شفاف باقی می ماند و وقتی که عسل خریداری شده پس از مدتی کدر و ته نشین ( شکری زده ) شد ، ناراحت شده و به فروشنده اعتراض می کنند . این هم از نظریه ها و عقاید غلطی است که در کشور ما رایج است .
مصرف کننده ایرانی به ویژه تهرانی ها عسل خوب ، خالص و طبیعی را عسلی می دانند که رنگش کهربایی تیره یا همانند عقیق باشد ، سفت بوده و اصطلاحا کش بیاید ، اگر 24 ساعت در یخچال گذاشته شود ( شکرک ) نزند ، اگر قاشقی از آن برداشته شود قطراتی که سرازیر می شود به صورت باریکه ای ممتد باشد و قطع نشود . عده ای هم تکنیک های خاصی را برای شناسایی توصیه می کنند که پایه و اساس آن معلوم نیست مانند کبریت گرفتن کنار عسل ، ریختن چند قطره روی روزنامه و ...
هیچ کدام از این عقاید ، نظریات و تصورات ارتباطی با عسل از نظر طبیعی یا مصنوعی بودن و همچنین شکرک زدن آن نداشته و ندارد و از نظر عسل شناسان و علم تغذیه بطور کلی مردود است .
لازم به ذکر است که تشخیص عسل طبیعی و مصنوعی به کمک انگشت ، قاشق و یا مزه و غیرو غیر ممکن بوده و فقط به عهده آزمایشگاه و دستگاهی به نام رفراکتومترمی باشد .

ملاک انتخاب عسل خوب

استاد آقای دکتر اسفندیار رشید زاده عسل شناس و زنبوردار نمونه کشورمان در این باره می نویسد :
برای مصرف کننده یک راه بیشتر برای تشخیص عسل وجود ندارد : آن هم استفاده از ابزارهایی است که بدن در اختیارش گذاشته است با چشمانش شکل ظاهری عسل را ارزیابی می کند ، با بینی اش آن را بو می کند ، با زبانش آن را مزه مزه می نماید اگر مجموعه باب طبعش بود ، اگر عسل بخصوص عطر و طعم گلها را داشت این عسل ، عسل واقعی ( طبیعی ) است و ارزش آن را دارد که بهای آن را در حد معقول بپردازد .

درجه بندی عسل

امروزه در اغلب کشورهای تولید کننده و وارد کننده عمده عسل ، قوانین و مقررات خاصی وضع شده که نه تنها خصوصیات فیزیکی و شیمیایی عسل خالص و حدود تغییرات قابل قبول آنرا مشخص می نمایند بلکه انواع عسل را بر حسب کیفیت و خصوصیات آنها درجه بندی و معرفی می کنند . درجه بندی عسل اساسا بر مبنای خصوصیاتی از قبیل در صد رطوبت یا مواد جامد قابل حل در آب ، طعم یا مزه ، درجه خلوص یا عاری بودن از ناخالصی و صاف بودن آن انجام می شود . بر این مبنا ممکن است عسل را به درجات A ، B ، C ، D تقسیم بندی نمود بطوریکه درجه A از انواع عالی ، B بسیار خوب ، C خوب و D متوسط یا زیر استاندارد معرفی گردند .
معمولا تولید کنندگان قادر به درجه بندی عسل خود نیستند و نیازی به اینکار ندارند ولی در مورد صادرات و واردات عسل موسسات ذیربط دولتی از جمله موسسه استاندارد و تحقیقات کشورهای مربوط به بررسی کیفی عسل و تعیین نوع و درجه آن می باشند .
تعیین قوانین و مقررات مخصوص عسل و درجه بندی آن اغلب مورد توافق و قبول اکثر کشورهای صادر کننده و وارد کننده بوده و این کالای مهم اقتصادی را از هر گونه تقلب در کیفیت آن و همچنین از کالاهای مشابه مصنوعی مصون و متمایز می سازد .

درجه بندی عسل

امروزه در اغلب کشورهای تولید کننده و وارد کننده عمده عسل ، قوانین و مقررات خاصی وضع شده که نه تنها خصوصیات فیزیکی و شیمیایی عسل خالص و حدود تغییرات قابل قبول آنرا مشخص می نمایند بلکه انواع عسل را بر حسب کیفیت و خصوصیات آنها درجه بندی و معرفی می کنند . درجه بندی عسل اساسا بر مبنای خصوصیاتی از قبیل در صد رطوبت یا مواد جامد قابل حل در آب ، طعم یا مزه ، درجه خلوص یا عاری بودن از ناخالصی و صاف بودن آن انجام می شود . بر این مبنا ممکن است عسل را به درجات A ، B ، C ، D تقسیم بندی نمود بطوریکه درجه A از انواع عالی ، B بسیار خوب ، C خوب و D متوسط یا زیر استاندارد معرفی گردند .
معمولا تولید کنندگان قادر به درجه بندی عسل خود نیستند و نیازی به اینکار ندارند ولی در مورد صادرات و واردات عسل موسسات ذیربط دولتی از جمله موسسه استاندارد و تحقیقات کشورهای مربوط به بررسی کیفی عسل و تعیین نوع و درجه آن می باشند .
تعیین قوانین و مقررات مخصوص عسل و درجه بندی آن اغلب مورد توافق و قبول اکثر کشورهای صادر کننده و وارد کننده بوده و این کالای مهم اقتصادی را از هر گونه تقلب در کیفیت آن و همچنین از کالاهای مشابه مصنوعی مصون و متمایز می سازد .

نگهداری عسل

انبار یا هر جایی که عسل در آن نگهدازی می شود باید پاکیزه و براحتی قابل تمیز شدن باشد ، و در دسترس حشرات ، جانوران و یا آلودگی های نظیر گرد و خاک نباشد . دمای انبار و طول مدت نگهداری نیز بر کیفیت عسل تاثیر می گذارد . اگر عسل را بعد از بسته بندی نهای در دمای 22 تا 25 درجه سانتی گراد انبار کنیم تغییرات آن در سطح قابل قبول بوده و موجب از بین رفتن رنگ ، طعم و آنزیم های عسل خواهد شد . عسلی که مرحله نهایی ( حرارت ) را نگذرانده است باید در دمای کمتر از 10 درجه سانتی گراد نگهداری شود . انجام این کار روی رنگ ، عطر و طعم عسل حتی پس از سالها هیچ تاثیری نخواهد گذاشت . بهترین دما برای نگهداری عسل 7 الی 12 درجه سانتی گراد می باشد .

از آنجائیکه عسل خیلی زود بوهای خارجی را به خود جذب می کند بنابراین نباید آنرا نزدیک موادی مانند پارافین ، قیر ، بنزین و ماهیای دودی نگهداری نمود .
از آنجائیکه عسل شدیدا جاذب الرطوبه است بنابراین در هر جا که نگهداری می شود اعم از جاهای مرطوب ، خشک ، داخل یخچال و قفسه ها باید فقط در ظروف سر بسته با سر پوش محکم باشد .
بر خلاف اغلب مواد غذایی عسل را می توان برای مدت نامحدود نگهداری نمود . عسل طبیعی بسته بندی شده در اثر گذشت زمان کمی از نظر طعم تندتر و از نظر رنگ تیره تر می شود ، اما کیفیت آن در صورتی که در معرض هوا قرار نگیرد تغییر ی نخواهد کرد .
نگهداری عسل به مدت طولانی ، روی ترکیبات آن اثرات زیادی می گذارد ، عسل شبدر محصول سال 1923 با عسل شبدر محصول 1957 ، با هم مقایسه شده است . افزایش میزان هیدروکسی متیل فورفورال ( HMF ) در عسل در طی مدت نگهداری ( زمان و حرارت ) بیانگر کیفیت عسل می باشد . میزان HMF در عسل در طی مدت نگهداری و درجه حرارت را نشان می دهد .

درجه بندی عسل

امروزه در اغلب کشورهای تولید کننده و وارد کننده عمده عسل ، قوانین و مقررات خاصی وضع شده که نه تنها خصوصیات فیزیکی و شیمیایی عسل خالص و حدود تغییرات قابل قبول آنرا مشخص می نمایند بلکه انواع عسل را بر حسب کیفیت و خصوصیات آنها درجه بندی و معرفی می کنند . درجه بندی عسل اساسا بر مبنای خصوصیاتی از قبیل در صد رطوبت یا مواد جامد قابل حل در آب ، طعم یا مزه ، درجه خلوص یا عاری بودن از ناخالصی و صاف بودن آن انجام می شود . بر این مبنا ممکن است عسل را به درجات A ، B ، C ، D تقسیم بندی نمود بطوریکه درجه A از انواع عالی ، B بسیار خوب ، C خوب و D متوسط یا زیر استاندارد معرفی گردند .
معمولا تولید کنندگان قادر به درجه بندی عسل خود نیستند و نیازی به اینکار ندارند ولی در مورد صادرات و واردات عسل موسسات ذیربط دولتی از جمله موسسه استاندارد و تحقیقات کشورهای مربوط به بررسی کیفی عسل و تعیین نوع و درجه آن می باشند .
تعیین قوانین و مقررات مخصوص عسل و درجه بندی آن اغلب مورد توافق و قبول اکثر کشورهای صادر کننده و وارد کننده بوده و این کالای مهم اقتصادی را از هر گونه تقلب در کیفیت آن و همچنین از کالاهای مشابه مصنوعی مصون و متمایز می سازد .

ظروف نگهداری عسل:
عسل دارای خاصیت اسیدی بوده و نگهداری و بسته بندی آن در ظروف فلزی بسیار خطرناک است ؛ زیرا اسید موجود در عسل موجب خوردگی فلزات می شود سپس آن با مواد قندی عسل مخلوط می شود و روی کیفیت عسل تاثیر می گذارد . سالم ترین روش نگهداری عسل در حجم کم ظروف شیشه ای ، لعابی یا سفالی است .
برای نگهدار عسل به حجم زیاد باید از ظروف استیل ، گالوانیزه و یا ظروفی که سطح داخلی آنها بوسیله مواد مقاوم به اسید عسل پوشیده شده باشد ، استفاده نمود . امروزه اغلب زنبورداران ایرانی از ظروف پلاستیکی 40- 30 لیتری برای نگهدار عسل استفاده می کنند .
اینگونه ظروف برای نگهدار عسل مناسب نبوده زیرا در جریان حمل و نقل موجب شکسته شدن آن و ضایع شدن عسل می شود . از یک طرف در انبار آن تحت تاثیر اسیدهای عسل قرار می گیرند و خورده می شوند و از طرف دیگر بوی پلاستیک موجب کاهش کیفیت عسل شده و پس از متبلور شدن عسل در آنها در موقع حرارت دادن و ذوب کردن عسل با مشکلات زیاد مواجه خواهد گشت .


مخمرهای عسل

مخمرهای موجود در عسل از نوع اسمو فیلیک ( Osmophilic ) هستند و قادرند در محیط عسل رشد نمایند . اغلب مخمرها عسل متعلق به گونه ساخارومسیس( Saccharomyces ) می باشند . این مخمرها در محیط هایی حاوی بیش از 30 درصد قند قادر به رشد نیستند . در حالیکه مخمر های اسموفیلیک عسل متعلق به جنس زیگوساخارومسیس Zygosaccharomycs می باشند و در محیط غذایی که دارای فشار اسمزی زیاد باشد نظیر شربت افرا که در حدود 66 درصد ماده قندی دارد و هم چنین در عسل هایی که آب آنها بیش از 19 درصد باشد بخوبی رشد می نمایند .

تخمیر عسل:
عسل شدیدا جاذب الرطوبه(h igroscopic )بوده و رطوبت آب موجود در هوا را به شدت جذب نموده ورقیق می شود و وقتی که میزان آب آن به 19 درصد رسید مخمرهای اسموفیلیک Osmophilic شروع به تکثیر خواهند نمود .
براساس تحقیقات انجام شده عسل هایی که رطوبت آنها کمتر از 17/1 درصد باشد تخمیر نمی شوند از 17/1 تا 20 در صد امکان تخمیر شدن و بالاتر از 20 درصد قطعا در معرض خطر تخمیر قرار خواهند گرفت .
رطوبت بیش از حد در انبار نیز موجب تخمیر عسل و زنگ زدن و پوسیده شدن ظروف نگهداری عسل می گردد . توصیه می شود که ظروف نگهداری عسل در انبار باید کاملا مسدود و غیر قابل نفوذ باشد تا رطوبت انبار را جذب ننماید . و سعی شود میزان رطوبت عسل های انبار شده کمتر از 18/6 در صد باشد .
در ایران زنبورداران شمال بیش از همه با خطر تخمیر و شکرک زدن عسل مواجه هستند و باید دقیقا از موقع برداشت عسل تا بسته بندی آن نکات لازم را رعایت نمایند . باید توجه داشت که کلیه عسلها حاوی مخمر هستند و احتمال تخمیر عسل بعد از شکرک زدن افزایش خواهد یافت .

راههای جلوگیری تخمیر در عسل

1 – برای جلوگیری تخمیر در عسل می توان از حرارت ( غیر مستقیم ) جهت از بین بردن قارچ عامل تخمیر عسل استفاده کرد . این قارچ در حرارت 63 درجه سانتی گراد به مدت 7 دقیقه در 69 درجه سانتی گراد به مدت یک دقیقه و در 71 درجه سانتی گراد بلافاصله کشته می شوند .

2 – افزودن مواد شیمیایی مانند بنزوات سیدیم به نسبت 0/025 درصد نیز از خطر تخمیر عسل جلوگیری می کند ؛ ولی با توجه به اینکه مهمترین خصوصیات عسل برای مصرف انسان خالص و طبیعی بودن آن می باشد به هیچ وجه این روش توصیه نمی شود .

3 – عسل های شان نیز حاوی مخمر می باشد . برای جلوگیری از تخمیر عسل شان باید رطوبت اضافی عسل را حذف نمود . می توان این عمل را با قرار دادن شانها در اطاق گرم مجهز به رطوبت گیر انجان داد .