مختصري از وضع ايران در زمان افشاريه

 نادرشاه افشار در قلعه دستجرد درگز در خانواده اي از ايل قرقلو از طايفه افشار چشم به جهان گشود و به نام جد خود (نورقلي بيك) موسوم گرديد. وي با شجاعت و شهامتي كه در دوران جواني در مقابله با حملات طوايف مختلف از خود نشان داد. از طرفي به دليل ضعف شاه صفوي بر اثر آخرين شكست از نيروهاي عثماني نادر به پادشاهي ايران برگزيده شد.

در زمان پادشاهي نادر ايران از جنبه هنري و فرهنگي پيشرفت زيادي نكرد. به همين دليل در كتاب هاي هنري و در رشته هاي مختلف هنر جاي مكتب افشاريه خاري است و از مكتب صفوي به سراغ قاچار رفته اند. و اگر اثر هنري يا فرهنگي از نادر به جاي مانده بيشتر جنبه معماري دارد.

و يكي از دلايل اينكه در زمان پادشاهي وي مسائل هنري كمتر بوده است اين است كه دوره افشاريه دروه اي سراسر جنگ بوده و نادر از بچگي مردي جاه طلب و لجوج بود . ور در دوران پادشاهي خود غنايم جنگي را نيز به كساني مي داد كه بيشتر با دشمنان مقابله مي كردند. نادر در زمان جنگ لباس رزم مي پوشيد . تا از ساير سپاهيان شناخته نشود. و در مراسم مذهبي تغيير لباس مي داد. و هنگامي كه بر تخت جلوس مي كرد لباس سلطاني مي پوشيد . كه ابهت خاصي داشت. و درهنگام عصبانيت لياس قرمز مي پوشيد.

نادر از بيست سالگي عمر خود را بر روي اسب و چادر اردوگاهها گذراند. اسناد و شواهد نشان مي دهد كه نادر يك نابعه بزرگ  نظامي بوده نبوغ نظامي او را همچون نپلئون ، اسكندر و تيمور مي دانند.

البته نادر نيز كارهاي براي هنر ايران كرده است. هر چند محدود ولي در زمان نادر ايوان طلا و ايوان نادري و گنبد طبرسي توسط هنرمندان هندي كه نادر با خودش به ايران آورده است ساخته شده و نيز كارهاي زيادي براي حرم حضرت رضا (ع) انجام داده است و نيز نادر در سال 1151 مناره و تپه ايوان حضرت علي (ع) را تعمير و تذهيب نموده است.

آثار و ابنيه در زمان افشاريه (نادر شاه)

1-    بناي آرامگاه و سقاخانه آب انبار در شهر مشهد.

2-     مطالعه نمودن ايران طلاي صحت عقيق حضرت رضا (ع)

3-     ساختمان مناره شمالي صحن عقيق حضرت رضا (ع) و مطلا نمودن آن

4-     اهدا 700 جلد كتاب گرانبهاي خطي به كتابخانه آستان قدس رضوي

5-    بناي شهر جديد در نزديكي شمالي داغستان

6-     ساختمان محل تولد خود در دستگرد نزديكي درگز به نام مولود خانه و بناي مسجدي متصل به آن

7-    ساختمان آرامگان خود در كلات به نام عمارت خورشيد

8-     اهدا تنديسهاي گرانبها و تعميرات ديگر در آستان قدس رضوي

9-    ساختمان تالاري به صورت ايوان در يكي از باغهاي قزوين كه بنام  نادر منسوب است.

10-     مطلا نمودن ايوان مرقت علي بن ابيطالب در نجف و هدا نذورات بسيار و تعيمرات حرم و و صحن آن حضرت.

و همچنين  ميرزا عبدالرزان نشاء تبريزي كه در عصر نادر مي زيسته است . در سال 1188 هجري قمري 28 سال پس از قتل نادر قصيده اي به زبان تركي سروده و در بالاي ايوان نجف با طلا و شگرف به خط نستعليق بسيار زيبا نوشته شده است.

10- آثار ساختماني زيادي نيز از نادر شاه در قفقاز و باغستان بر جاي مانده است.

عمارت خورشيد در كلات:

نادر شاه براي خود در كلات در سالهاي 1155 و بعد از آن  آرامگاهي  عظيمي به مباشرت كريم خان زند و بوسيله معماران و حجاران ساخته شده اين بنا كه عمارت خورشيد نام دارد و به 2 دليل اين نام بر او نهاده شده است. 

1- به اين دليل كه از طلوع تا غروب خورشيد آفتاب بر اين كاخ مي تابيده است و دوم اينكه چون نام يكي از همسران نادر خورشيد بوده است و چون نزد نادر احترام خاصي داشته به نام او نامذگاري شده است. اين بنا كه اكنون در نهايت استحكام و تقريباٌ 15 متر ارتفاع آن است. نماي خارجي آن تماماً از سنگ هاي بزرگي است كه معروفست و به دستور نادر از مراغه به آنجا حمل گرديده پوشيده شده است. واصل بنا عبارتست از:‌

محل مقبره كه تقريباً 5*5 متر و داراي چهار ستون سنگي است. به ارتفاع 6 متر و در وسط آن جاي مقبره ساخته شده و چهار ايوان در 4 طرف كه داخل آن گچ بري و نقاشي هاي تصويري رنگي داشته و فعلاً آثاري از آن باقي است.

بقيه بنا  اطراف آن اطاقهايي دارد كه متصل به مقبره است. در روي بنا برجي قرار گرفته به قطر 2 الي 4 متر و ارتفاع 5 متر كه نماي آن در سنگهاي تراشيده نيم گرد است. و معلوم مي شود كه در صدد انهدام آن بوده اند زيرا مقداري از سر برج را خراب كرده اند.

در اطراف بنا فضاي بسيار بزرگي است كه دور آن را قرار گرفته  ولي در شرف انهدام است.

در شمال  محوطه فضاي براي (سرباز خانه و اصطبل و پاسدار خانه) بوده و در طرف ديگر ساختماني به نام (ضرابخانه) است و روي سنگهاي اطراف بنا نقش هايي از گل و بته و موز هندي در نهايت زيبايي (حجاري شده) .

اخيراً انجمن آثار ملي و اداره كل باستان شناسي در صدد تغيير آن برآورده اند.

بعضي ترديد دارند كه نادر عمارت خورشيد كلات را براي آرامگاه خود ساخته باشد. اما نگارنده با بررسيهايي كه در اين خصوص به عمل آورده به اين نتيجه رسيده كه بناي مذكور را نادر منحصراً‌ براي آرامگاه خود ساخته است. زيرا اولاً كليه كتب و تواريخ نادري تاييد مي كنند . ثانياً اخيراً پس از خاكبرداري داخل مقبره محل قبري به طول 2 متر و عرض 80 سانتيمتر و عمق قريب به يك متر ساخته و پرداخته شده موجود است. بنابراين جاي هيچگونه شك و ترديد نيست كه عمارت معروف به خورشيد را نادر شاه براي آرامگاهي ابدي خود ساخته است.

كاخ خورشيد كه از مهمترين و بزرگترين آثار باستاني نادر است . ساختمان آن به شكل استوانه است كه به سبك هندسي ساخته شده است. بخشي از ديوارهاي دروني آن (با تذهيب  و مينياتور) و گچبري بسيار استادانه آراسته شده است. كه تدريجاً اين آثار محو گشته تا چند سال اخير اندكي از آنها بوده است. قسمتهاي بيروني قصر به خصوص طبقه دوم حجاري هاي زيبا حك كرده اند. و گويا بحالي نيافته تا اين هنرمندان كار خود را تكميل كنند به طوريكه شاخه گل نيمه كاره رها شده است.

قصه خورشيد از سنگ بنا شده  كه حجاريهاي بر روي آنست كه نقش آنها شامل: ‌گلدان شاخ و برگ و گل و بوته و نقش پرندگان و ميوه هاي مختلف و ميوه ها كه عبارتند از : گلابي – انگور – گردو – موز – آناناس وجود دارد.

موز و آناناس كه از مناطق گرم ناحيه هند است معرف تماس با آن سرزمين است. پرندگان كه بين شاخو برگ ديده مي شود تماماً طراحي است.

بررسي ديگر آثار تاريخي كلات نادري

كتيبه نادري: در تنگه دربند در اتفاع 150 متري از سطح زمين بر روي تخته سنگهايي مشاهده مي شود.

اين كتيبه 24 بيت شعر تركي سروده بالاي كتيبه و سمت چپ آن سايباني از سنگ دارد و چنين به نظر مي رسد كه براي تراشيدن آن تخته سنگها كوه را تراشيده بعد از گذاشتن چند سوراخ و نصب چوب بست بكار پرداختند. مي گويند اين كتيبه درب گنج نادري است. حاشيه تزييني كه جانب كتيبه به عرض 5/2 سانتيمتر در بر گرفته داراي نقش هاي اسليمي است. از 12 بيت اشعار 8 بيت تركي و 4 بيت فارسي و به خط نستعليق است حجاري شده است. اين كتيبه فاقد تاريخ و به وسيله تراش آن را مربوط به سالهاي 155 تا 157  هـ ش است. در تنه در بند آثار آجرهايي كه با ساروج به هم پيوند خورده اند كه باقي مانده است از دروازه اي كه به دستور ناد رساخته شده است به چشم مي خورد.

برج ارعوانشاه:

در بالاي تپه هاي شرقي مدخل در بند ساخته شده كه از كف رودخانه 35 متر ارتفاع دارد كه كتيبه نادري ديده مي شود  برج ارغوانشاه ساختمان دندانه وار مخروطي شكل ناقص بوده است كه 8 مترارتفاع دارد.

اين بنا از نظر شكل كلي تزئينات آجري به برجهاي ارگ كريم خاني شباهت دارد. تمايم نماي برج از آجر ساخته شده است ولي پايه اين برج بر روي صخره هاي كوه است . در فواصل مختلف آجر كاري نقش هاي هندسي بكار رفته است.

جايگاه گنجينه هاي نادري

در سمت شمال كلات نادر در پرتگاهي بسيار خطرناك گودالي به چشم مي خورد وقتي زر و جواهرات نادر به قدري زياد بود كه جلب توجه مي كرد در خزانه هاي عادي نگهداري نمي كردند. براي همين در گودالهاي بزرگي نگهداري مي كردند. پس از انجام ماموريت از همان بالاي پرتگاه زرها و طلاها را به پايين مي انداختند و ملح گنچ پنهان مي ماند.

پيش كشهاي محمد شاه پادشاه موقت هند به نادر :

1- تخت طاووس          طاق مرصع جواهر نشان ساخته شده از طلا و نقره

2- سكه و شمش هاي طلا و نقره

3- پارچه هاي زربافت

مسجد گنبد كبود:

مسجد گنبد كبود در صد متري شرق كاخ خورشيد وجود دارد. مسجدي با گندي آسماني و كاشيهاي كبود بنا شده است . سر در آن بدون تزيين است داخل دور تا دور كتيبه اي به خط نستعليق نوشته شده است . تعمير اداره اطراف صحن كمكي از سنگ است. تزيينات جزرها و پشت و بغل ايوان هماهنگي با كاشيهاي هفت رنگ دوره قاجار انجام شده است. پوشش بالاي گنبد از كاشيهاي زيباي كبود رنگ است  . ساقه استوانه اي شكل ان داراي كاشيهاي فيروزه اي زرد سياه و سفيد رنگ كه طرحهاي هندسي و خط بناي را بوجود آورده است.

مجسمه نادر سوار بر است:

همراه سربازانش يكي از كارهاي زيبا و ماندگار استاد ابولحسن خان صديقي كه از جنس برنز افروخته و به ارتفاع 7 متر در كاخ بروني ساخته شده است.

ساختمان آرامگان نادر بر اساس دو شكل اصلي هندسي مربع و مثلث طراحي شده است. اين بنا از سنگ خاراي كوهسنگي مشهد ساخته شده است و اشاره به عظمت نادر را دارد . تالار آرامگاه به شكل برج از 2 ديواره قرمز رنگ بسته و از دو قسمت ستون بندي تشكيل شده است. و سنگ مزار نادر در گوشه اين مربع و در پناه 2 ديوار قرار گرفته است. اين زاويه و پناه و باز بودن تالار حالت صحنه جنگ را تداعي مي كند و رنگ قرمز ديوار به معناي جنگ است و برجستگي هاي متفاوت سنگي كه از ديوار بيرون آمده نبردهاي مختلف را نشان مي دهد. ستونهاي اطراف نادر به خصوصياتي اجرا شده كه نشانه اي از كلاه نادر است.