گنبد سلطانیه زنجان

بنای تاريخی گنبد سلطانيه در نزديکی زنجان واقع شده ، دشتی که گنبد در آن قرار دارد حدود 2000 متر از سطح دريا ارتفاع دارد . ساخت بنای عظيم سلطانيه در بين سالهای 675 الی 685 هجری قمری صورت می پذيرد و به عبارت ديگر کار ساختمان آن به مدت 10 سال به طول انجاميد . قصد از بنای چنين گنبد با شکوهی آن بود تا مرقد مطهر حضرت علی (ع) را به آنجا منتقل سازند ، علت اين کار شيعه شدن سلطان محمد خدا بنده و گرايش او به حضرت علی بود ، شايد به اعتباری گنبد سلطانيه را بتوان اولين اثر هنری شيعه در کشور ايران دانست . بعد از اتمام بنا به علت مخالفت علماء دين با اين عمل ، سلطان محمد از انجام اين کار منصرف شد .

اين بنا در نمای داخلی و خارجی حالت تظاهری دارد ، ارتفاع آن 46 متر و قطر دهانه گنبد آن 26 متر می باشد ، اساس طرح بنا بر عدد 8 قرار دارد و معلوم نيست اين عدد به چه منظوری انتخاب گرديده است ، زيرا عدد 8 عدد مقدسی ماننده 7 و 12 که به احتمال الهامی از خورشيد است نمی باشد ، شايد عدد 8 به علت ساختن ساعت آفتابی و يا ايستايي فوق العاده اش بوده است ، آنچه در اين بنا ماننده بناهای ديگر اسلامی به چشم می خورد حالت تمرکزی است که اين هشت ضلعی در مرکز مجموعه بنا دارد .

در اين اثر روابط معماری در دو جهت افقی و عمودی حل گرديده است ، طبق معمول حرکت عمودی بر عهده منارها قرار دارد ، بنابراين دو نوع منار می باشد ، يک نوع منار پنهان که داخل اسکلت بنا قرار دارد و نوع دوم که در قسمت فوقانی به صورت گلدسته خودنمايي می کند ، در بنای سلطانيه حرکت افقی در چهار سطح می باشد که ارتباط آنها توسط اجزاء عمودی که قبلا توضيح داده شد برقرار گرديده است ، در قسمت همکف که برای قرار دادن مرقد حضرت علی در نظر گرفته شده بود فضای بسيار وسيعی قرار دارد که برای طواف و اجراء مراسم خاص مذهبی از آن استفاده می گرديد . سطح دوم که در هر يک از اضلاع 8 ضلعی ايوانی را ايجاد کرده و به وسيله راهرو پوشيده ای به هم مرتبط می باشند که به احتمال برای استقرار خانمها جهت ديدن مراسم مذهبی تعبيه گرديده است. سطح سوم عبارتست از غرفه های شبيه به طبقه دوم که بر روی نمای خارجی بنا ايجاد شده و دشت پيرامون در برابر آنها با زيبايي خاصی گسترده شده است ، اين غرفه ها به احتمال محل جمع شدن علما و طلاب علوم دينی بوده است ، در دوران صفويه اين غرفه ها را به اطاق تبديل ساخته اند و از آنها برای سکونت طلاب استفاده کرده اند . در تعميرات اساسی گنبد سلطانيه اين ديوارهای افزوده را که سبب سنگين شدن اسکلت بنا شده بود برداشتند و آن را به صورت نخستين آن بازگرداندند . سطح چهارم عبارت است از پشت بام بنا ، در اين محل فضای مناسبی برای انجام حرکت آزاد در اطراف گنبد وجود دارد ، از اين فضا برای تعمير گنبد يا ريختن برف استفاده می شده است .

اين بنا دارای هشت مؤذنه بوده که تمام آنها خراب شده است ، اين مؤذنه ها برای پخش صدای اذان و خبر بطور يکنواخت در تمام شهر با چند نفر مؤذن تعبيه گرديده زيرا در صورت بودن يک منار به علت وجود گنبد صدا به تمام شهر نمی رسيد . 

مقيد بودن مسلمانان به تشخيص دقيق زمان برای انجام مراسم مذهبی را می توان سبب ايجاد ساعت آفتابی در اسکلت اين بنا دانست ، باين طريق اگر نور از سوراخ گنبد اصلی بتابد زمان اذان ظهر است ، نوری که از پنجره های بزرگ می تابد مبين ساعت و نور پنجره های کوچک حدود دقيقه را مشخص می ساخت ، به احتمالی طرح هشت ضلعی بنا نيز به خاطر ايجاد چنين ساعتی بوده است . بدون شک کشف و پياده سازی علمی اين مطلب بسيار قابل اهميت است که متاسفانه تا کنون توجهی بدان نشده است . در شب هم به ياری بعضی از ستاره ها که از اين پنجره ها ديده می شدند زمان را مشخص می کردند.

زمين اين ساختمان از طبقات فشرده شن و ماسه به عمق تقريبی 10 متر تشکيل يافته است ، بنا روی پايه هايي مرکب از هشت جرز بزرگ حمال آجری استوار شده است که در پلان تشکيل يک هشت ضلعی منتظم را می دهند ، طول هر يک از اظلاع هشت ضلعی 17 متر و سطح هر يک از اين جرزهای باربر حدود 50 متر مربع می باشد ، بار اين جرزها و به کلی بار تمام بنا روی پی هايي به قطر دو متر وارد می شود که به صورت راديه ژنرال ايجاد شده است .

پی های اين ساختمان عظيم بسيار ناچيز و سطحی است ، دليل اين امر مربوط به مقاومت عالی زمين می باشد ، نکته ای که سازندگان بنا به آن توجه داشتند ، فقط در قسمت شمال بنا است که پی ها از سطح طبيعی زمين حدود 5/1 متر پايين رفته است ولی در ساير قسمت ها عمق پی ها از 50 – 60 سانتی متر تجاوز نمی کنند ، پی های مزبور از بلوک های سنگی منظم به ابعاد 20 – 25 سانتی متر و ملات گچ و آهک ساخته شده است.

شايد هيچ چيز به اندازه تزئينات سلطانيه رسالت فکری هنرمند را نشان ندهد زيرا اگر اسکلت بنا در فرم و روابط تاثير بسزايي دارد ولی برای عامه مردم قابل درک نيست و تنها همين تزئينات است که در وحله اول چشم بيننده را خيره مي کند و نحوه تفکر هنرمند زمان را برای بيننده به روشنی بازگو مي سازد .



به اختصار نمونه هايي از طرح های نهفته در اين تزئينات و نقش رنگ در سلطانيه بيان شده است : 

کلمات الله به عنوان علت غايي جهان هستي ، محمد به عنوان بنيانگذار مکتب و علی به عنوان مظهر حکومت عدل الهی با خط تزئينی به بيننده القا مي شود . بر روی پاقوس گنبد با ترکيب کاشی الوان که از رنگ سرد استفاده گرديده به خط بنائی ترکيبی از کلمات الله ، محمد و علی ايجاد گرديده ، اين طريقه در بدنه مناره ها هم به کار رفته است. در داخل فضا بر روی ديواره های ايوانهای داخلی نيز به خط بنايي با ترکيب کاشی آبی و آجر کلمات الله محمد و علی نقش شده است ، در يک سری تقسيم بندی کاملا رياضی و با ايجاد مدول های متنوع بعضی از شعار های اسلامی همچون " لا اله الا الله - سبحان الله " به خط بنائي نوشته شده است ، در همين زمينه از کلمه علی نيز ترکيبهای پيچيده رياضی عرضه شده که نمونه های آن را در تزئينات کاشی کاری ميابيم . به نظر مي رسد در تزئين کاشی ها فقط رنگ آبی مورد نظر بوده ولی به علت عدم امکانات تکنيکی رنگهای متنوعی از آبی سير تا آبی آسمانی و حتی سبز پررنگ مايل به آبی بوجود آمده است ، ترکيب کلی اين رنگها در گنبد اصلی ، رنگ فيروزه ای بسيار زيبايي ايجاد مي کند که اين نوع رنگ ها در ترکيبات داخلی گنبد هم مورد استفاده قرار گرفته است