مقدمه :
جرم یعنی عملی كه ترك یا انجام آن از نظر قانون قابل مجازات باشد و پس از ارتكاب، موجب برهم زدن نظم اجتماعی شود. جرائم در یك دسته بندی عمده به دو نوع قابل گذشت و غیرقابل گذشت تقسیم می شوند. جرائم قابل گذشت به جرائمی گفته می شود كه قانونگذار به لحاظ رعایت مصالح اجتماعی یا خانوادگی جنبه خصوصی آنها را بر جنبه         عمومی شان برتری داده است و تعقیب آنها موكول به شكایت شاكی است. حتی پس از اعلام شكایت نیز شاكی حق دارد از تعقیب متهم صرف نظر كند. بنابراین با اعلام گذشت او، تعقیب متهم متوقف خواهد شد. جرائمی قابل گذشت به شمار  می روند. برعكس، در جرائم غیرقابل گذشت اعلام شكایت یا گذشت شاكی تأثیری در امر تعقیب و نماینده جامعه (دادستان) مكلف است به محض اطلاع، متهم را تحت تعقیب قرار دهد. البته باید توجه داشت كه در جرائم غیرقابل  گذشت اعلام رضایت شاكی در اخذ تصمیم نهایی دادگاه درباره متهم، با رعایت شرایطی كه به آنها خواهیم پرداخت موثر خواهد بود. از جمله این جرائم عبارتند از : شرب خمر، كلاهبرداری، قتل عمدی، سرقت، مزاحمت تلفنی و ….
صلح و سازش در جرائم قابل گذشت :
در جرائم قابل گذشت یعنی جرائمی كه با گذشت شاكی و متضرر از جرم تعقیب، رسیدگی یا اجرای حكم متوقف می شود، گذشت باید به صراحت و بدون هیچ گونه قید و شرطی باشد. بنابراین به گذشت مشروط و معلق در مراجع قضایی ترتیب اثر داده نخواهد شد. برای مثال شخص (الف) از شخص (ج) به عنوان فحاشی شكایت می كند ولی با وساطت آشنایان و فامیل ها از شكایت خود صرف نظر می كند. پس در رضایت نامه می نویسد كه اگر (ج) تعهد كند كه دیگر برای او ایجاد مزاحمت نمی كند و به او ناسزا نخواهد گفت، حاضر است رضایت دهد. به این گونه سازش –نامه ها كه دارای قید و شرط است، در دادسرا و دادگاه ترتیب اثر داده نمی شود زیرا رضایت (الف) بسته به آن است كه (ج) متعهد گردد در آینده مرتكب عمل مورد نظر شخص (الف) نخواهد شد. از این رو اعلام رضایت باید بدون هیچ گونه ابهام و قید و شرط باشد.

نمونه سازش نامه

ریاست محترم شعبه……

باسلام

احتراماً، اینجانب……………شاكی پرونده كلاسه…………كه تحت عنوان……………(فحاشی و…) از آقای/خانم…………شكایت كرده بودم، با توجه به مذاكرات اصلاحی و وساطت ریش سفیدان محل، بدینوسیله منجزاً (بدون هیچ قید و شرطی) رضایت خود را اعلام می كنم و هیچگونه شكایتی از ایشان در امر كیفری ندارم.

امضا

نكته
در اینجا باید به دو مسئله توجه داشت : یكی آنكه گاهی اوقات پس از اعلام رضایت توسط شاكی و مختومه شدن پرونده، متهم درصدد برمی آید كه به عنوان مفتری علیه شاكی اعلام جرم كند. یعنی ادعا می كند كه شاكی با سوء نیت، به قصد ضرر رساندن به و متهم كردن او به عمل مجرمانه از وی شكایت كرده است. به همین دلیل برای جلوگیری از این امر در انتهای سازش نامه ها اضافه    می كنند :
(آقای/خانم………نیز حالیه اعلام می دارد كه او نیز از آقای………شكایتی نداشته و در این پرونده ادعایی نسبت به یكدیگر ندارند.) و سپس مفاد سازش نامه به امضای هر دو نفر می رسد.
مسئله دیگر آن است كه معمولاً شهروندان محترم با تفاوت های موجود بین مسایل كیفری و مدنی كاملاً آشنا نیستند و در نتیجه در هنگام تنظیم سازش نامه ها به آنها توجه نمی نمایند. فرض كنیم شخص (الف) شیشه اتومبیل شخص (ج) را با سنگ شكسته است و پس از تعقیب متهم در دادسرا شخص (ج) اعلام رضایت می‎كند و می گوید از (الف) شكایت كیفری ندارد. در این مورد باید توجه داشت كه این اعلام رضایت فقط بر عدم دریافت خسارت، وی را تحت تعقیب قرار دهد. در اینگونه موارد چنانچه مقصود شاكی از اعلام رضایت در هر دو جنبه كیفری و مدنی موضوع باشد، یا اینكه شاكی پس از دریافت خسارت، رضایت خود را (مبنی بر عدم اعمال مجازات كیفری متهم) اعلام كرده باشد، مراتب باید به طور كامل در متن سازش نامه آورده شود. مثلاً (…و هیچگونه ادعای كیفری و مدنی از ایشان ندارم).

نكته دیگر آنكه پس از اعلام گذشت، شاكی دیگر نمی تواند از گذشت خود خود برگردد و دوباره تقاضای تعقیب كند چون پس از اعلام گذشت (در جرائم قابل گذشت)، امر تعقیب ممكن نخواهد بود.

شاكیان متعدد :
هرگاه متضررین از جرم متعدد باشند، تعقیب جزایی با شكایت هر یك از آنها شروع می شود ولی موقوف شدن تعقیب، موكول به گذشت همه كسانی است كه شكایت كرده اند. باید توجه داشت كه حق گذشت، در صورت فوت شاكی به ورثه او خواهد رسید و در صورت گذشت همگی وراثت تعقیب، رسیدگی یا اجرای مجازات موقوف می شود.

صلح و سازش با متهم در جرائم غیرقابل گذشت :
برخلاف دعوی خصوصی كه متعلق به زیان دیده ار جرم است، دعوی عمومی حق مدعی العموم یا دادستان می باشد در نتیجه دادستان یا هر مقام قضایی دیگری كه عهده دار امر تعقیب است، مكلف می باشد دعوی عمومی را به جریان انداخته و تا رسیدن به نتیجه نهایی آن را پیگیری كند. بنابراین امكان صلح و سازش بین دادسرا و دادگاه با متهم وجود ندارد.
اما در جرائم غیرقابل گذشتی كه شاكی خصوصی نیز وجود دارد (مانند سرقت، كلاهبرداری، خیانت در امانت و…)، اعلام گذشت شاكی در تخفیف مجازات متهم مؤثر می باشد، این تأثیر در دو حالت متصور است : یكی قبل از صدور حكم قطعی و دیگری پس از صدور حكم قطعی.

اثر گذشت شاكی در جرائم غیرقابل گذشت قبل از صدور حكم قطعی :
مقصود از حكم قطعی حكمی است كه قابل اجراست (با كمی تسامح می توان این تعریف را پذیرفت). هرگاه قبل از قطعی شدن حكم شاكی اعلام رضایت كند، به موجب بند 1 ماده 22 قانون مجازات اسلامی دادگاه می تواند مجازات متهم را تخفیف دهد یا نوع مجازات را تغییر دهد. برای مثال به جای حبس او را به پرداخت جزای نقدی محكوم كند.

اثر گذشت در جرائم غیرقابل گذشت قبل از صدور حكم قطعی :
فرض می كنیم شخصی به اتهام سرقت تحت تعقیب قرار می گیرد و پس از رسیدگی، به تحمل یك سال حبس محكوم می شود اما پس از گذشت یك ماه از مدت حبس، موفق می شود كه رضایت شاكی را جلب نماید. مطابق قانون هرگاه شاكی در این گونه جرائم بعد از قطعی شدن حكم از شكایت خود صرف نظر كند، محكوم می تواند با استناد به رضایت شاكی از دادگاه صادر كننده حكم قطعی (دادگاهی كه به موجب حكم آن شخص متحمل مجازات می شود كه حسب مورد می تواند دادگاه بدوی یا دادگاه تجدید نظر استان باشد)، درخواست كند كه در میزان مجازات او تجدید نظر كند. در این صورت دادگاه مزبور به درخواست محكوم علیه در وقت فوق العاده رسیدگی كرده و مجازات را در صورت اقتضا در حدود قانون تخفیف می دهد.

نمونه درخواست

ریاست محترم دادگاه……

باسلام

احتراماً اینجانب………به موجب حكم قطعی شماره…………(حبس–جزای نقدی–شلاق-…) محكوم شدم، با توجه به اعلام گذشت شاكی، به استناد ماده 277 قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور كیفری تقاضای تخفیف مجازات دارم. قبلاً از عنایتی كه خواهید فرمود سپاسگذارم.

امضا

سازش در امور مدنی :
برخلاف امور كیفری كه از حیث جنبه عمومی سازش بین دادستان و متهم قابل تصور نمی باشد، در امور مدنی خواهان و خواننده (اصحاب دعوی) در هر مرحله از دادرسی می توانند دعوی خود را از راه سازش خاتمه دهند. سازش بین طرفین یا در دفتر اسناد رسمی واقع شده، یا در دادگاه تنظیم می شود.چنانچه سازش در دفتر اسناد رسمی واقع شده باشد. دادگاه ختم موضوع را برابر سازش نامه در پرونده قید می كند و پس از آن مطابق مقررات اجرای اسناد رسمی، این سازش نامه قابلیت اجرایی خواهد داشت.
اگر سازش در دادگاه واقع شود، موضوع سازش و شرایط آن به ترتیبی كه واقع شده توسط دادگاه صورتجلسه می گردد و به امضای قاضی و اصحاب دعوی می رسد. اما اگر سازش در خارج از دادگاه و در دفتر اسناد رسمی واقع گردد یا اینكه سازش نامه غیررسمی باشد (مانند آنكه اصحاب دعوی در منزل خود سازش نامه ای را با حضور دو نفر گواه تنظیم كرده باشند)، باید در دادگاه حاضر شوند و به صحت و درستی آن اقرار نمایند. سپس دادگاه مفاد اقرارشان را صورتجلسه كند و این صورتجلسه توسط قاضی دادگاه و طرفین امضا شود. در صورت عدم حضور طرفین در دادگاه بدون عذر موجه، دادگاه بدون توجه به مندرجات سازش نامه، دادرسی را ادامه داده و در اصل قضیه تصمیم گیری خواهد كرد.
هر كسی می تواند در مورد هر ادعایی به طور كتبی از دادگاه درخواست كند كه طرف مقابل او را برای سازش به آنجا فراخواند و دادگاه نیز طرف مقابل را برای سازش دعوت می كند. بعد از حضور طرفین، دادگاه اظهارات هر دو طرف را استماع نموده و سعی در ایجاد سازش می كند. اگر برای قاضی ثابت شود كه طرفین به توافق نمی رسند و حاضر به سازش بین طرفین، دادگاه رسیدگی را پایان داده و گزارشات اصلاحی صادر می كند. مفاد سازش نامه كه طبق مقررات تنظیم می شود، نسبت به طرفین و ورثه و قائم مقام قانونی آنها معتبر می باشد و مانند احكام دادگاهها به موقع اجرا گذاشته خواهد شد.

پی نوشت :
نویسنده : نقل از دفتر امور بین الملل قوه قضائیه
سایت وكالت