نهنگها (Cetacea)

مقدمه

نهنگها (Cetacea) پستاندارانی هستند که همیشه در آب زندگی کرده و ساختمان بدن آنها بسیار برای زندگی در آب مساعد می‌باشد. بدن آنها مانند ماهی دوکی شکل است و سر بزرگ و ناحیه گردن کمی باریک شده است. دستها تبدیل به باله شنا شده و پاها از بین رفته‌اند. در انتهای بدن دم پهن افقی دو قسمتی وجود دارد. عضو اصلی حرکتی در نهنگها باله دمی است و باله‌های پارویی شکل جلویی که بدون ناخن هستند حرکات بدن را به طرف بالا و پایین تنظیم می‌کنند. نهنگها به دو راسته تقسیم می‌شوند:

• نهنگهای دندان‌دار: که در دهان آنها تعداد زیادی دندان وجود دارد.
• نهنگهای بدون دندان: که در دهان آنها به جای دندان صفحات بزرگ شاخی وجود دارد.

انواع نهنگها

نهنگهای بی‌دندان

دو سوراخ خارجی بینی وجود دارد. در دهان به جای دندان صفحات بزرگ شاخی وجود دارد. سر دارای قرینه است. شکاف دهان کوچکتر از فاصله نوک پوزه تا چشمها نیست. سطح زیرین فک پایین کمی به طرف پایین تحدب نشان می‌دهد. استخوانهای فکی به سختی قسمت جلویی زایده حدقه‌ای استخوانهای بینی را می‌پوشاند. در سر موهای تک تک وجود دارد.

نهنگهای دندان‌دار

یک سوراخ خارجی بینی وجود دارد. دهان دارای تعداد زیادی دندان است. سر دارای قرینه کامل نیست. شکاف دهان کوتاه‌تر از فاصله نوک پوزه تا چشمها است. سطح زیرین فک پایین مستقیم است و یا به طرف بالا کمی تقعر نشان می‌دهد. انتهای پهن عقبی استخوانهای فکی استخوانهای بینی را کاملا می‌پوشانند. در سر مو وجود ندارد.

نهنگهای بی‌‌دندان

نهنگ آبی رنگ

این نهنگ بزرگترین حیوان کنونی است که وزن آن از 100 تن تجاوز می‌کند. نرهای بالغ بطور متوسط 22.5 متر و ماده‌ها کمی بزرگتر و 23.5 متر طول دارند. سر این نهنگ نسبتا کوچک است و پهلوهای سر در بالا تا جلوی پوزه تقریبا موازی هستند. غذای اصلی این نهنگ از ماکروپلانکتونها بخصوص سخت پوستان نسبتا بزرگ تشکیل می‌شود. جفت‌گیری معمولا در زمستان در آبهای گرم صورت می‌گیرد.

دوران آبستنی کمی از یک سال کمتر است. بچه‌ها معمولا یکی هستند اما گاهی دوقلو هم دیده می‌شود. بچه ها در حدود 7 ماهگی از شیر مادر تغذیه می‌کنند. در این هنگام به اندازه 16 متر می‌رسند. سرعت آنها 10 تا 20 کیلومتر در ساعت است ولی می‌توانند تا 38 کیلومتر در ساعت سرعت بگیرند. این نهنگ در آبهای نزدیک خلیج فارس نزدیک جزیره قشم گزارش شده است.

نهنگ باله پشتی

نهنگ بزرگی است که طول بدن آن در حدود 20 متر است. نرها معمولا کوچکتر از ماده‌ها هستند دارای بدنی باریک هستند. شکل جلوی سر از بالا تقریبا مثلثی و نوک‌دار است. دو شکاف بینی آنها در بالای سر قرار گرفته و از هم جدا هستند. رنگ نامتقارن سر این نهنگ یکی از اختصاصات ظاهری این گونه را تشکیل می‌دهد.

غذای این نهنگ از سخت پوستان ، ماهیها و نرم تنان تشکیل می‌شود. به صورت دستجات 6 تا 10 تایی و یا بطور انفرادی دیده می‌شوند. جفت‌گیری در تمام فصول سال ولی بیشتر در سه ماهه زمستان انجام می‌شود. معمولا هنگامی که به طول 20 متر رسیدند بالغ می‌شوند. این نهنگ گاهگاه در آبهای خلیج فارس دیده می‌شود و وجود یک نمونه در ساحل بندرعباس گزارش شده است.

نهنگ نیزه‌ای کوچک

این نهنگ از دو گونه پیش کوچکتر است و طول آنها 6 تا 9 متر است. بدن کوتاه‌تر و ضخیم تر است. رنگ کلی بدن خاکستری تیره و یا خاکستری تیره با آثاری از رنگ آبی در پشت است. غذای اصلی این نهنگ از ماهیها و سخت پوستان تشکیل می‌شود. گونه‌های نر از گونه‌های ماده کوچکتر هستند. معمولا انفرادی یا بطور دستجات 2 تا 3 راسی دیده می‌شوند. اطراف کشتیها بازی می‌کنند و زیادتر از گونه‌های دیگر در حدود ساحل دیده می‌شوند. 

نهنگ گوژپشت

اندازه بالغ این نهنگها 11 تا 16 متر است. بدن آنها کوتاه و قطور است. شیارهای زیر بدن از نهنگهای دیگر پهن‌تر و عمیق‌تر است. رنگ این نهنگ در پشت و پهلوهای بدن سیاه و گاهی با آثاری از قهوه‌ای است. نسبت اندازه سر به بدن با افزایش سن بیشتر می‌شود. غذای این نهنگها از ماهیها و سخت پوستان و نرمتنان تشکیل شده است. معمولا 2 یا 3 نهنگ باهم دیده می‌شوند ولی گاهی گله‌های 12 تا 20 راسی دیده شده است.

معمولا آهسته حرکت می‌کنند و سرعت آنها در حدود 8 تا 10 کیلومتر در ساعت است. در آب با حرکات مختلف و بازی و شنای نامنظم حرکت می‌کنند. جفت‌گیری بیشتر در زمستان صورت می‌گیرد. ماده ها هر دو سال یکبار و گاهی هر سه سال یکبار بچه می‌زایند. بچه‌ها به هنگام تولد 4.5 تا 5 متر طول دارند و تا 11 ماهگی از شیر مادر تغذیه می‌کنند.

نهنگهای بادندان

نهنگ کوچک بدون باله پشتی

نهنگ کوچکی است که اندازه بدن در بزرگترین آنها در حدود 160 سانتیمتر است. سر در جلو گرد است و پوزه در جلو قسمت باریک منقار مانند را تشکیل نمی‌دهند. رنگ بدن در بالا سیاه خاکستری و در پایین روشن‌تر است. این نهنگ کوچک بیشتر در نزدیک ساحل و در آبهای کم عمق و گاهی در رودها دیده می‌شود. معمولا انفرادی و یا به تعداد کم دیده می‌شوند و کمتر تشکیل گله‌های بزرگ را می‌دهند

نهنگ یا وال، پستانداری آبزی است از رده آب‌بازان. او دم بلندی دارد. پشت او پهن و گوشتالو است.او زندگیش را در اقیانوس‌ها می‌گذراند، اگر او را به ساحل بیاورند آن‌قدر به او فشار می‌آید که می‌میرد.نوزاد او وقتی به دنیا بیاید بزرگ است.نهنگ هم مثل بقیه پستانداران شیر می‌مکد. بدن او مو ندارد. هنگامی که او می‌خواهد نفس بکشد،از بالای سرش آب فواره می‌زند. در قرآن آمده است که یک نهنگ یونس را بلعید اما بعد او را به بیرون انداخت.

نام

در متون قدیمی ادبیات فارسی، نهنگ به معنای تمساح به کار رفته است. برای اشاره به این پستاندار آبزی تنومند، همان واژهٔ ماهی به کار می‌رفته است (مانند ماهی عنبر یا داستان «یونس و ماهی»).

نَهَنگ عَنبَر

نَهَنگ عَنبَر بزرگ‌ترین نهنگ دندان‌دار می‌باشد.

نهنگ‌های عنبر در تمام اقیانوس‌ها زندگی می‌کنند. حداکثر طول نرها ۱۸ متر (۶۰ پا) و ماده‌ها ۱۲ متر (۴۰ پا) است. غالباً رنگ آنها سیاه مایل به قهوه‌ای یا خاکستری تیره می‌باشد. سر بزرگ نهنگ عنبر، تقریباً ۳/۱ طول بدن را تشکیل می‌دهد در سر نهنگ عنبر، ماده روغنی اسپرماستی (Spermaceti) و روغن اسپرم وجود دارد که برای ساختن شمع مورد استفاده قرار می‌گیرد و روغن اسپرم به عنوان گریس یا روغن هم بکار می‌رود. نهنگ اسپرم در آبهای گرم و معتدل بسر می‌برد. نرهای بالغ در بهار به سوی آبهای سردتر شمال یا جنوب شنا می‌کنند، ولی ماده‌ها و نهنگ‌های جوان بصورت گروهی، در عرضهای جغرافیایی پائین‌تر باقی می‌مانند. نهنگ‌ها بطور عمده از سرپاور بزرگ تغذیه می‌کنند.

نهنگ عنبر از زیرراستهٔ خاینده‌ئیان (Odontoceti)، خانواده نهنگان عنبر (Physeteridae)، سردهٔ نهنگ عنبر (Physeter) است.

این جانوران معمولاً تا عمق ۱۰۰۰ متری پایین می‌روند و می‌توانند بیش از یک ساعت زیر آب بمانند. نهنگ‌های عنبر در سده‌های ۱۹ و ۲۰ تا حد انقراض شکار شدند. ماده روغنی به نام عنبر از روده این نهنگ بدست می‌آید که در تهیه عطر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

هرمان ملویل در کتابش با نام موبی دیک داستانی درباره صید نهنگ اسپرم نوشته است.

ناروال

ناروال (نام علمی: Monodon monoceros) پستانداری آبزی است از رده آب‌بازان خانواده تک‌دندان‌ها (Monodontidae). این پستاندار دریایی متعلق به گروه والهای دندان دار است. عضو دیگر این گروه وال بلوگا است. در آبهای سرد قطبی یافت می‌شود. عجیب‌ترین مشخصه ناروالها، عاج (دندان) پیچ خورده نیزه مانند بلند آنهاست که فقط در جنس نر مشاهده می‌گردد. این عاج، در حقیقت، دندان درازی است که از میان شکافی در لب بالایی رشد کرده است. به علت وجود باور کهن به تکشاخ درمیان اروپاییان و تشابه عاج ناروال به شاخ این موجود افسانه‎ای، ناروال‎ها در معرض صید بی‎رویه قرار دارند.

نهنگ سفید یا نهنگ بلوگا (نام علمی: Delphinapterus leucas) تیره ای از نهنگ‌سانان است که در آبهای نزدیک به قطب شمال می‌زید.

دلفین

دلفین پستاندار دریایی از رده آب‌بازان می‌باشد. خانواده دلفین با ۱۷ جنس و ۳۵ گونه بزرگ‌ترین خانواده زیر راسته نهنگهای دندان دار محسوب می‌شود.اعضای این خانواده در تمام آبهای آزاد جهان و همچنین بعضی رودخانه‌های در امتداد آب شیرین انتشار دارند.این خانواده از دوره آئوسن ظاهر شده‌اند. پوست بدن دلفینها معمولاً صاف و برهنه‌است. ممکن است در سر و تنه تعدادی از آنها مو وجود داشته باشد. از گوشهای خارجی فقط سوراخ کوچکی نمایان است و سوراخ بینی که یک یا دو عدد می‌باشند در بالا و عقب سر قرار گرفته‌اند تا عمل تنفس در سطح آب را سهولت بخشند این سوراخها به‌وسیله پرده‌ای خود به خود بسته می‌شوند. تعداد دندانها زیاد و در بعضی گونه‌ها به ۲۶۰ عدد می‌رسد و عمدتاً از ماهیها و سرپایان و حتی دلفینهای کوچک‌تر تغذیه می‌کنند. طول آنها از ۲/۱ الی ۹/۳ متر و وزنشان از ۲۳ تا ۱۳۶ کیلوگرم متفاوت گزارش شده‌است. دانشمندان بر این باورند که هنگامی که یک دلفین می‌خوابد فقط نیمی از مغز او استراحت می‌کند نیمه دیگر بیدار باقی می‌ماند تا دلفین به شکل طبیعی عمل کند پس از مدتی، دو نیمه مغز کارهایشان را با هم عوض می‌کنند.

دلفین بینی بطری

دلفین بینی بطری (Bottlenose)از گونه دلفینهایی است که به وفور در اکواریومهای دنیا جهت عملیات نمایشی به کار گرفته می‌شود. از نقطه نظر پراکندگی در اکثر اقیانوسهای جهان از جمله خلیج فارس وجود دارد با وزنی در حدود ۲۵۰ تا۶۰۰کیلوگرم طولی معادل ۲تا۴ متر و ردیف دندان‎هایی که در هر ارواره از ۲۲تا۲۶ دندان تشکیل شده تقزیبا هر ۲ سال یک بار بچه‎دار می‎شود و دلفینی به طول۱متر و وزنی معادل ۳۷ کیلوگرم را به مدت ۱سال با شیر مادر تغذیه می‌کند و طول عمری معادل ۲۶ تا۳۰ سال دارد.

دلفین سیاه

دلفین سیاه گونه‌ای از خانواده نهنگ‌های خلیج فارس می‌باشد که رنگ تیره بدن وی را از سایر گونه‌های این خلیج جدا میسازد رنگی بین خاکستری تیره مایل به سیاه البته بسیاری از دلفین‌ها پس از مرگ رنگ پوست را با این رنگ تعویض می‌کنند که شاید موجبات اشتباه را هم فراهم کند. دلفین سیاه به دندان‎هایی با قطر بیش از ۲۵ میلیمتر مجهرند که به نوعی در برخی موارد حمله این‎گونه به دیگر دلفین‎ها را فراهم می‎آورد اما عمدتاً به علت سرعت کمتر در قیاس با سایر هم گونه‌ها ناکام می‌ماند. از نقطه نظر پراکندگی در اکثر دریاهای گرم و معتدل جهان از جمله خلیج فارس یافت می‌شود. همچنین وزنی معادل ۲تن و طولی بین ۴ تا ۶متر و زمان باروروری ۱۵ ماه و زادآوری بجه دلفینی معادل ۲ متر از دیگر ویژگی‎های این گونه محسوب می‌شود.

دلفین یونس

دلفین یونس (نهنگ یونس) نوعا گونه منزوی شناخته می‌شود ؛ نهنگ یونس دارای طولی معادل ۳تا ۴ متر می‌باشدو وزنی حدود۴۰۰ تا ۴۳۰ کیلوگرم دارد.این دلفین دارای مجموعا ۹ دندان با رنگی خاکستری تیره که به مرور و در اثر افزایش سن روشن تر می‌گردد، به همراه خطوطی نامنظم بر روی پوست است. روایت می‌کنند که یونس پیامبر آن هنگام که امر خدا را ترک کرد، در سفری دریایی کشتی او در میان طوفان گرفتار شد و یونس پیامبر توسط نهنگی بلعیده شد.

گُرازماهی یا پورپویز

گُرازماهی یا پورپویز (Porpoise) گونه‌ای از نهنگ‌ است اما همچون نهنگ‌ها، سنگین و درشت نیست و نهایتاً با طولی معادل یک و نیم متر و وزنی کمی بیش از 40 کیلوگرم می‌باشد. گرازماهی‌ها به گونه‌ای متوسط از گونه‌های باهوش نهنگ‌ها مانند دلفین به‌شمار می‌آیند. معمولاً در رنگهای خاکستری روشن و تیره وجود دارند. ماهی‌های کوچک و سخت پوستان عمده غذای آنها را تشکیل می‌دهد. از نقطه نظر پراکنش جهانی به تعداد کم در خلیج فارس یافت می‌شوند اما در کرانه‌های کره و پاکستان و اقيانوس هند به شمار بیشتری وجود دارند.