دسته بندي: تحقیق و پروژه رایگان,پروژه و تحقیق رایگان,دانش آموزی,تحقیق دانشجویی,

سبک زندگی اسلامی از اندیشه های امام سجاد

چكيده

تهديدها و آسيب هاى فراوانى در دهه هاى اخير نهاد خانواده و سبک زندگی اسلامی را به چالش كشيده است. از اين رو، ارائه يك خانواده آرمانى و سبک زندگی اسلامی از منظر دينى جهت رويارويى با تهديدهاى نوين، ضرورى به نظر مى رسد. در اين نوشتار به بررسى خانواده آرمانى و سبک زندگی اسلامی و مطلوب در انديشه امام سجاد عليه السلام با روش تحليل متن مى پردازيم. ترسيم خانواده آرمانى براساس ويژگى ها و ارائه راهكارهاى تحقق اين نهاد، از اهداف اين پژوهش به شمار مى رود.

سبک زندگی اسلامی به دليل داشتن مبانى توحيدى و ارائه ويژگى ها و راهكارهاى برگرفته از مبانى وحيانى، به پرورش انسان هاى موحد مى پردازد و زمينه تشكيل جامعه آرمانى را فراهم مى كند.

كليدواژه ها: خانواده آرمانى، سبک زندگی اسلامی انديشه امام سجاد عليه السلام، ويژگى ها، راهكارها.

مقدّمه

خانواده يكى از مهم ترين نهادهاى جامعه به شمار مى آيد و در پى پاسخ گويى به يكى از نيازهاى مادى كه همان نياز جنسى است، مى باشد. خانواده قدرتمندترين كانون اثرگذارى و مؤثرترين مركز براى سامان دهى اجتماع و عامل تشكل و نظام دهى به جامعه است. در دهه اخير، تهديدها و آسيب هايى خانواده را به چالش كشيده و پيامدهاى ناگوارى براى آن به بار آورده اند. ناديده گرفتن يا انكار تفاوت هاى طبيعى زن و مرد، گسترش روابط آزاد جنسى، رفع محدوديت هاى ارتباط بين زنان و مردان در محيط هاى عمومى و افزايش فرزندان نامشروع، و خشونت هاى خانوادگى، از بارزترين تهديدها و آسيب هايى هستند كه جوامع امروزى را تهديد مى كنند. اين آسيب ها محصول رويكردهايى هستند كه از پشتوانه نظريه هاى به ظاهر علمى برخوردارند و در حال گسترش در همه جوامع اند.

بنابراين، ارائه الگويى مطلوب از خانواده دينى، جهت تبيين منطقى و كارآمد از نظريه اسلام در زمينه خانواده، ضرورى به نظر مى رسد. از همين رو، ما در اين نوشتار به ارائه الگويى مطلوب از خانواده دينى در قالب ويژگى ها و راهكارها، از ديدگاه امام سجاد عليه السلام مى پردازيم.

در اين زمينه كتابى كه مستقل و مستقيم به موضوع پرداخته باشد، يافت نشد؛ ولى كتاب هاى زير غيرمستقيم به موضوع پرداخته اند: در آمدى بر نظام خانواده در اسلام، (سالارى فر، 1385) اسلام و جامعه شناسى خانواده، (بستان، 1385) اخلاق در قرآن، (مصباح، 1380) و خانواده در اسلام. (بستان، 1390)

سؤال اصلى مقاله عبارت است از: خانواده آرمانى و سبک زندگی اسلامی در انديشه امام سجاد عليه السلام، چه ويژگى ها و راهكارهايى دارد؟

همچنين سؤال هاى فرعى عبارت اند از: 1. امام سجاد عليه السلامچه ويژگى هايى براى نهاد خانواده آرمانى در

سه محور ازدواج، ساختار و كاركردها بيان مى كند؟ 2. براساس انديشه امام سجاد عليه السلام، چه راهكارهايى مى توان براى تحقق و استحكام خانواده مطلوب ارائه كرد؟

با پاسخ به سؤال هاى فوق، ويژگى ها و راهكارهاى تحقق خانواده مطلوب از ديدگاه امام سجاد عليه السلام روشن خواهد شد.

ويژگى هاى خانواده آرمانى و سبک زندگی اسلامی

از ديدگاه امام سجاد عليه السلام، سعادت و كمال انسان در بندگى و قرب او تبلور مى يابد و توحيدمحورى، مهم ترين ويژگى جامعه مطلوب و نهادهاى تشكيل دهنده آن است. در اين نوشتار، به برخى ديگر از ويژگى هاى خانواده آرمانى در انديشه امام سجاد عليه السلام در سه محور ازدواج، ساختار خانواده و كاركردهاى آن مى پردازيم.

ويژگى هاى ساختارى نهاد خانواده و سبک زندگی اسلامی

مجموعه پايگاه ها و نقش ها كه خاصيت تقسيم اجتماعى كار را نشان مى دهند، بسترى مى شوند تا براساس آن، روابط اجتماعى نسبتاپايدار حاصل شودكه آن را ساختار مى گويند.

پذيرفتن مجموعه اى از نقش ها در نهاد خانواده كه در برهه اى خاص،سيرى نسبتاپايدار از روابط متقابل اجتماعى را به وجود مى آورند، ساختار خانواده را شكل مى دهد.

در اين قسمت، به بررسى برخى از ويژگى هاى ساختارى اين نهاد در انديشه امام سجاد عليه السلام مى پردازيم:

1ـ2. سرپرستى مرد: از نظر حقوقى، خانواده به عنوان يك واحداجتماعى، همانند هراجتماع ديگر،نيازبه يك سرپرست دارد و از آنجا كه اسلام خانواده را اساس جامعه مى داند، توجه فراوانى به پى ريزى درست بنيان خانواده دارد تا از اين رهگذر، استحكام و سلامت جامعه را تضمين كند.

اسلام در عين توجه بسيار به گسترش و تعميق عواطف در ميان اعضاى خانواده و طرح آن به عنوان يك اصل حاكم بر رفتار خانوادگى، اصل سرپرستى مرد بر نهاد خانواده را مطرح مى كند تا در مواردى كه مشكلات خانوادگى، از طريق برخوردهاى عاطفى برطرف نمى شود، از طريق اين اصل برطرف شود.

در انديشه امام سجاد عليه السلام، مديريت خانواده به شوهر اعطا شده است: «و اگرچه حق تو بر عهده او (زن) سخت تر و فرمان پذيرى از تو در آنچه دوست مى دارى و ناپسند مى شمارى ـ تا جايى كه گناه نباشد ـ بر او لازم تر است.» (حرانى، 1404ق، ص 262)

البته، سرپرستى مرد در خانواده، به معناى مطلق بودن فرمانروايى او در محيط خانواده نيست كه به دلخواه فرمان دهد و زن همانند برده اى مطيع و تسليم او باشد.

بنابراين، همان گونه كه براى تحكيم بنياد خانواده، وجود يك سرپرست، ضرورى است و بدون آن، خانواده به سستى و تزلزل مى گرايد، خودسرى ها، خودكامگى ها، خودمحورى ها و اعمال زور و قدرت بى جا نيز بنياد خانواده را متزلزل خواهد كرد. اسلام كوشيده است از طريق تلفيق قدرت با ويژگى هاى اخلاقى اى همچون فروتنى، مهرورزى و گذشت، رابطه زن و شوهر را تا جايى كه امكان دارد، تلطيف كند و از تبديل شدن آن به يك رابطه زورمدارانه جلوگيرى نمايد.

امام سجاد عليه السلام فرمودند: «اگرچه حق تو (شوهر) بر عهده او سخت تر و فرمان پذيرى از تو در آنچه دوست مى دارى و ناپسند مى شمارى ـ تا جايى كه گناه نباشد ـ بر او لازم تر است، ولى زن نيز حق مهرورزى و همدمى دارد و حق دارد كه آرامشش در برآوردن لذتى كه در انجامش ناگزير است، فراهم شود. (حرانى، 1404ق)

در اين روايت امام سجاد عليه السلام، در راستاى محدودسازى قدرت مردان، توسل به شيوه هاى تربيتى و اخلاقى را اولويت خود قرار داده است و بعد از توصيه به اطاعت زن از شوهر خود، مهرورزى و همدلى با زن را حق وى بيان مى فرمايد و از اين طريق به تلفيق قدرت با آموزه هاى اخلاقى مى پردازد و از آسيب هاى احتمالى قدرت براى مرد جلوگيرى مى كند و بدين گونه الگويى مطلوب از مديريت در اين نهاد مقدس ترسيم مى نمايند.

2ـ2. آگاهى و پذيرش نقش ها: از ديگر زمينه ها و عوامل بسيار مؤثر بر وضعيت خانواده، ارائه آگاهى ها و آموزش هاى لازم به دختران و پسران جهت احراز موقعيت همسرى، و در مرحله بعد، موقعيت پدر و مادرى نسبت به فرزندان، و ايفاى نقش هاى متناسب با اين موقعيت هاست. ترديدى نيست كه موفقيت روابط خانوادگى، تا حدود زياد به برخوردارى هريك از همسران از پاره اى آگاهى ها و مهارت هاى مرتبط با نقش هاى زن و شوهرى يا پدر و مادرى بستگى دارد. آشنايى با جهات مثبت و منفى زناشويى، يكى از لوازم مهم ورود به اين رابطه است. زن و مردى كه به ازدواج تصميم دارند، بايد بدانند كه زناشويى از سويى نويدبخش است و از سوى ديگر، مسئوليت ها و وظايف جديدى را ايجاد مى كند. (بستان، 1385، ص 188)

1ـ2ـ2. نقش عاطفى همسران: نقش عاطفى همسر به مجموعه وظايف و انتظاراتى الزامى يا ترجيحى اشاره دارد كه براى فرد در بُعد ارضاى نيازهاى عاطفى همسرش، تعيين شده است.

يكى از نيرومندترين عوامل دوام و رشد خانواده، عاطفه و محبت اعضاى خانواده به يكديگر است. بنابراين، به حكم عقل، اگر زندگى خانوادگى، ضرورت داشته باشد. بهترين عامل براى استحكام و بقاى آن، برانگيختن عواطف متقابل افراد خانواده نسبت به يكديگر است.

تقويت عواطف، تأمين بهتر مصالح خانواده را به دنبال دارد؛ زيرا وقتى انسان كسى را دوست مى دارد، تلاش مى كند تا مصالح او تأمين شود و در هرجا كه عواطف متقابل وجود دارد، همه افراد سعى در پيشرفت يكديگر دارند. آنچه انسان را از اين همدلى و هميارى بازمى دارد، خودخواهى و خودمحورى افراد است كه به اساس خانواده لطمه مى زند و بنياد آن را سست و متزلزل مى سازد. (مصباح، 1380، ج 3، ص 73ـ74)

زن و مرد با توجه به تفاوت هايى كه در آفرينش دارند، از طريق برآورده كردن نيازهاى غريزى و روانى يكديگر و در كنار هم قرار گرفتن، احساس آرامش مى كنند. (طباطبائى، 1374، ج 16، ص 249)

1. نيكو سخن گفتن: زن و شوهر در محيط خانواده بايد علاوه بر محتواى كلام، در انتخاب قالب آن نيز دقت كافى را داشته باشند تا اثرش بر ديگرى پايدار و پردوام باشد.

امام سجاد عليه السلام فرمودند: «گفتار نيك، فرد را نزد خانواده محبوب نمايد.» (صدوق، 1362ق، ج 1، ص 317)

2. احترام: انسان به صورت فطرى داراى كرامت و حرمت است و به همين دليل بايد از احترام برخوردار بوده، از تحقير به دور باشد. امام سجاد عليه السلاماحترام به زن در محيط خانواده را يكى از حقوق زن بيان مى فرمايد كه رعايت آن مى تواند نقش مهمى در تحكيم روابط بين همسران داشته باشد.

3ـ2ـ2. نقش پدرى ومادرى: نقش پدرى و مادرى به مجموعه وظايف و انتظارات الزامى يا ترجيحى اشاره دارد كه براى هريك از والدين نسبت به فرزندان خود مقرر شده است.

بعد از زن و شوهر، فرزندان ركن سوم خانواده را تشكيل مى دهند. با تولد فرزندان، روابط و نقش هاى جديدى در درون خانواده شكل مى گيرد كه هدايت و سازمان دهى آنها نقش بسيار مهمى در تحقق اهداف خانواده مطلوب دارد. برعكس، بى توجهى به آنها نه تنها خانواده را در دستيابى به اهدافش ناكارآمد مى كند، بلكه گاه آن را به مكانى براى جرم و جنايت مبدل مى سازد.

وظايف والدين در قبال فرزندان

1. اظهار محبت

در فرهنگ توحيدى، انسانى تربيت مى يابد كه مظهر اسماء الهى در روى زمين است. براساس آموزه هاى دينى، انسانى مى تواند مظهر خداوند در امامت رحمت باشد كه طعم شيرين محبت و مهربانى را چشيده باشد و خانواده تنها كانونى است كه مى تواند اين مسئوليت را بر عهده بگيرد.

برقرارى رابطه عاطفى با فرزندان و اظهار محبت به كودكان، از جايگاه ويژه اى در نظام تربيتى امام سجاد عليه السلام برخوردار است. ابوحمزه ثمالى مى گويد: بر سرور و مولايم على بن الحسين عليه السلام وارد شدم. حضرت نشسته بود و كودكى بر زانوانش جاى داشت. امام عليه السلام دلباخته كودك مى نمود. پيوسته او را مى بوسيد و نوازش مى كرد. كودك برخاست، سمت در رفت و به زمين افتاد. حضرت سراسيمه برخاست، او را از زمين بلند كرد و با پارچه اى، خون از پيكرش زدود و فرمود: فرزندم! تو را به خدا مى سپارم از اينكه به دار آويخته شوى.»(حسنى، 1397ق،ج2، ص 179)

2. حمايت

حمايت مالى از فرزندان، يكى ديگر از وظايفى است كه بر عهده والدين قرار داده شده است. بخشى از نفقه اى كه پرداخت آن بر مرد لازم است، مربوط به هزينه فرزندان در كوچكى يا دوران نيازمندى است. از نظر اسلام، در صورت نيازمندىِ فرزندان و توانايى والدين بر تأمين مخارج آنان، والدين بايد به كمك آنان بشتابند و اداره اقتصادى او را بر عهده گيرند. اين قانون اقتصادى اسلام در خانواده نشان مى دهد كه اسلام خانواده را در چارچوب خانواده هسته اى زن و شوهر نمى داند، بلكه خانواده گسترده اى از خويشاوندان درجه اول، يعنى فرزندان، فرزندان آنها و پدر و مادر را دربرمى گيرد. اين نگاه به خانواده، روابط عاطفى و اجتماعى گسترده اى را به دنبال مى آورد. (سالارى فر، 1385، ص 60)

راهكارهاى تحقق سبک زندگی اسلامی

امام سجاد عليه السلام براى تحقق و استحكام خانواده مطلوب، راهكارهايى هماهنگ و هم جهت با مبانى توحيدى بيان كرده اند كه به برخى از آنها اشاره مى كنيم:

1. تقويت ايمان

به طور كلى، ايمان، باورها و ارزش هاى مذهبى، از دو راه مهم بر ثبات و استحكام خانواده و تحقق خانواده مطلوب تأثير مى گذارد:

1ـ1. معنا بخشيدن به زندگى و ايجاد حس رضايت: راه نخست، معنابخشى به زندگى و ايجاد حس رضايت در افراد و اميدوار ساختن آنان به آينده است كه نتيجه آن، افزايش سازگارى افراد با ناملايمات و دشوارى هاى زندگى است. از آثار ايمان به خدا، تسليم و رضا به مقدرات الهى است. فرد بايد باور داشته باشد كه همه رويدادهاى جهان، منوط به اذن خداوند و توانى است كه او به اسباب و علل افاضه مى كند. افزون بر اين، خداوند نه تنها به مصالح انسان آگاه تر است، بلكه بيش از آنها برايشان خيرخواه و سعادت طلب است. بنابراين، همه حوادث در جهت خير و صلاح انسان ها روى مى دهد. تسليم و رضا به حوادث جهان كه براساس خواست خداست، براى انسانى كه هم به امور ماوراى طبيعت باور دارد و هم به خداوند تعلق عاطفى دارد، امرى مطلوب خواهد بود، اما اگر تسليم رضاى الهى نشود، وضعيت مشكل تر مى شود.

سيره امام سجاد عليه السلام در زندگى به گونه اى است كه نشان از رضامندى آن حضرت از خداوند در همه زمينه هاست. امام باقر عليه السلام فرمودند: «سخت مريض شدم. پدرم به من گفت: چه ميل دارى؟ گفتم: مايلم آنچه خدا برايم خواسته بر خلاف آن درخواستى نداشته باشم. فرمود: احسنت! شبيه ابراهيم خليل شده اى؛ چنان كه جبرئيل به او گفت: حاجتى دارى؟ گفت: در مقابل خدا اظهارنظرى ندارم. او كافى است و او بهترين پشتيبان من است.» (مجلسى، 1364، ج 46، ص 67)

2ـ1. تقويت اخلاق و كنترل درونى: راه دوم تقويت و تحكيم مبناى اخلاقى فرد است كه از نتايج آن، ايجاد يك عامل كنترل درونى است كه از توسل شخص به اقدامات ظالمانه و خشونت در روابط خانوادگى جلوگيرى مى كند.

2. فرزندآورى

بسيارى از مطالعات و تجربه هاى عينى نشان مى دهند كه توليد فرزند، به عنوان بارزترين محصول پيوند زناشويى، در تحكيم و تثبيت خانواده نقش ممتازى ايفا مى كند، و در مقابل، عقيم بودن و ناكامى در توليد فرزند، به ويژه در صورت اشتياق وافر دو زوج و وجود حساسيت هاى محيطى مشوق، در بسيارى از موارد، فروغ مهر و صفا را در روابط زناشويى ضعيف و پيوندهاى متقابل را سست مى گرداند.

فرزندخواهى، به شدت متأثر از اوضاع اقتصادى و فرهنگى است، تا آنجا كه در برخى جوامع، نازايى زن دليل كافى براى طلاق وى قلمداد مى شود. در مقابل، در جوامع غربى با شمار زيادى از زوج هايى روبه رو مى شويم كه فرزند را مانع پيشرفت فردى يا دستيابى به عشق و ديگر آرزوهاى شخصى مى انگارند. (بستان، 1390، ص 204)

اگرچه خوددارى از داشتن فرزند، گرايشى است كه با تأثيرپذيرى از فرهنگ غربى به وجود آمده است، با توجه به آموزه هاى دينى، به طور قطع فرزندان مى توانند تأثيرات مثبت و سازنده اى در زندگى والدين داشته باشند و بعد از والدين، مهم ترين ركن خانواده شمرده مى شوند.

امام سجاد عليه السلام با بيان كاركردهاى مثبت فرزندآورى، كوشيده است فرزندان را به جاى آنكه عاملى براى سرخوردگى و نارضايتى والدين باشند، به عاملى براى افزايش رضايت خاطر آنان، و در نتيجه، تحكيم پيوند زناشويى تبديل كند:

الف) يادآورى ارزش ها و منافع دنيوى فرزندان براى والدين؛ مانند اينكه فرزندان موجب انس پدر و مادر و خارج شدن آنها از تنهايى اند و فرزندان يار و ياور پدر و مادر و يادگارهاى آنان پس از مرگ ايشان خواهند بود. (كفعمى، 1405ق، ص 164)

ب) تأكيد بسيار بر منافع اخروى فرزندان؛ مانند اينكه براى والدين، در نتيجه كارهاى نيك فرزند، پاداشى منظور مى گردد. (شيروانى، 1386، دعاى 25)

3. تقويت روحيه غيرت ورزى

غيرت ورزى جنسى، از اخلاق جنسى است كه بروز و رشد آن، بيش از هر جاى ديگرى در محيط خانواده به چشم مى خورد. برخلاف ديدگاهى كه غيرت را از مقوله حسادت و صرفا محصول عوامل فرهنگى، و ناشى از گرايش مردان به تملك زنان مى داند. (كلاين برگ، 1368، ص 165)

امام سجاد عليه السلام فرمودند: «از سعادت آدمى آن است كه تجارت و كسبش در كنار محل سكونت او باشد و رفقايش همه افراد صالح باشند و فرزندى داشته باشد كه به او كمك كند و از ناراحتى مرد آن است كه زنى داشته باشد كه از وى خوشش بيايد، در عين حال آن زن به او خيانت كند.» (حرانى، 1404ق، ص 264)

امام عليه السلام در اين روايت، بى غيرتى و بى تفاوتى نسبت به همسرى كه به شوهر خود خيانت مى كند را امرى ناپسند مى شمارد كه نهاد خانواده را متزلزل مى سازد و موجب خسران مرد مى شود.

ديگر راهكارهايى كه امام سجاد عليه السلام براى تحقق و استحكام خانواده آرمانى بيان مى كند، عبارت اند از: آراستگى ظاهرى؛ تأمين هزينه هاى معيشتى؛ محدوديت روابط اجتماعى زنان و مردان؛ بهره گيرى از دعا و... .

نتيجه گيرى

در اين نوشتار به بررسى خانواده آرمانى در انديشه امام سجاد عليه السلامدر دو بخش ويژگى ها و راهكارها پرداختيم:

ويژگى هاى خانواده آرمانى در سه محور ازدواج، ساختار و كاركردها بررسى شد:

1. ازدواج: تقدس سنت ازدواج، انتخاب آگاهانه و همسان همسرى، سه ويژگى نهاد خانواده در اين محور مى باشند.

2. خانواده: امام سجاد عليه السلام سرپرستى خانواده را با مرد مى داند و پذيرش آگاهانه نقش ها را ويژگى ديگر نهاد خانواده در اين محور برمى شمرد.

3. كاركردها: مشروعيت بخشى به فرزندان و كنترل اجتماعى اعضاى خانواده، ويژگى هاى كاركردى اين نهاد محسوب مى شوند.

در بخش راهكارها، تقويت ايمان، فرزندآورى، حصر روابط جنسى در چارچوب زناشويى و تقويت روحيه غيرت ورزى، به عنوان راهكارهاى تحكيم و تحقق بيرونى خانواده آرمانى بيان شدند.

اين ويژگى ها و راهكارهاى بيان شده در انديشه امام سجاد عليه السلام، مبتنى بر مبانى توحيد و نشئت گرفته از وحى اند و زمينه پرورش انسان هاى خداپرست در درون نهاد خانواده و تشكيل جامعه آرمانى فراهم مى كنند.