روابط اقتصادی و سیاست خارجی ایران

جنگ­های ناپلئونی در دهه­ي نخست قرن نوزدهم (1179 تا 1279 ش) موجب تماس مجدداروپاییان با ایران گردید. چون فرانسه و انگلستان خواهان روابط دوستانه با این کشور بودند و دولت روسیه بار دیگر به ایران تجاوز کرده بود، کمپانی هند شرقی بریتانیا به دنبال فترت دراز مدت سده­ی هجدهم (1079 تا1179 ش) در روابطش با ایران در سال 1801 م/1180ش پیمان­های دوستی و تجارت با دولت قاجار امضا کرد.

انگلستان با استفاده از قدرت نظامی در رسیدن به هدف­های دیپلماتیک و استراتژیکی خویش، در نیمه سده نوزدهم (1179 تا 1279 ش) تفوق تجاری خود در ایران را هم تثبیت نمود. داد و ستد بریتانیا با ایران در نیمه­ی نخست سده­ی نوزدهم (1179 تا 1279 ش) در خلیج فارس و نیز در مسیر بازارهای پر جمعیت شمالی سیر صعودی شتابنده­ای پیدا کرد. با استقرار تفوق سیاسی کمپانی هند شرقی در هندوستان، این شرکت در مبادلات تجاری با ایران در خلیج فارس به جای پارچه­های هندی، کالاها و پارچه­های انگلیسی را به ایران صادر کرد.

انگلستان در ضمن کالاهای خود را در مقادیر زیاد با کشتی تا دریای سیاه و بندر ترابوزان متعلق به عثمانی می­فرستاد و از آنجا از طریق خاک عثمانی به بازارهای تبریز و صفحات شمالی ایران وارد می­نمود. تبریز در این زمان بزرگ­ترین بازار تجارتی ایران بود. وقتی به دهه­ی 1850م می­رسیم، انگلستان بزرگ­ترین طرف تجاری ایران است. 50 درصد یا بیشتر صادرات و بیش از 50 درصد واردات ایران را در دست دارد.

در دوره­ی پنجاه ساله­ی مابین 1863م/ 1242ش و 1914م/ 1293ش رشته امتیازهایی در مورد بهره­برداری یا انحصار مواد خام و توسعه­ی زیربنایی از طرف دولت ایران به اتباع روس و انگلیس و دولت­های مزبور داده شد. در سال 1872 م/ 1251 ش، شاه ایران امتیاز احداث راه­آهن، خط­های تلگراف، کشتیرانی در رودخانه­ها، بهره­برداری از معادن و جنگل­های دولتی و کارهای زهکشی و آبیاری در ایران را به مدت هفتاد سال به بارون جولیوس دورویتر، از اتباع بریتانیا واگذار کرد و در امتیازنامه مقرر شده بود که رویتر در آینده برای گرفتن امتیاز بانک، احداث جاده­ها و خیابان و ایجاد کارخانه­ها نیز حق تقدم خواهد داشت. شاه همه­ی این امتیازها را تنها در ازای گرفتن 40 هزار پوند استرلینگ به رویتر واگذار کرده بود.

دو امتیاز دیگری که در اینجا شایان ذکرند، امتیاز تنباکو و امتیاز نفت است. ناصرالدین شاه در 1890م /1269ش، انحصار فروش توتون و تنباکو را به یک شرکت انگلیسی واگذار کرد. به دنبال آن، یک نهضت اجتماعی توده­ای آغاز شد و شاه را به الغای امتیاز ناچار ساخت. امتیاز دیگری که کمتر جنجال برانگیز بود، اما به همان اندازه سرنوشت­ساز شد، اجازه­ی مخصوصه­ای بود که شاه در ماه مه 1901 به ویلیام ناکسس دارسی داد؛ با این مضمون که به جهت تفتیش و تفحصص و پیدا کردن و استخراج و بسط دادن و حاضر کردن برای تجارت و نقل و فروش محصولات زیر که عبارت از گاز طبیعی و نفت و قیر و موم طبیعی باشد، در تمام وسعت ممالک ایران در مدت 60 سال از تاریخ امروز اعطا می­شود. دولت ایران در ازای این امتیاز 20 هزار پوند استرلینگ نقداٌ دریافت کرد و مقرر شد 16 درصد از سود خالص سالانه­ نیز به ایران تعلق گیرد. در 26 مه 1908 نفت در صفحات جنوبی ایران کشف شد و شرکت نفت انگلیس و ایران که تمامی سهام آن به دولت بریتانیا تعلق داشت، برای این منظور تأسیس گردید. علاوه بر سودی که از این امتیازها عاید بریتانیا شد، بر حجم مبادلات تجاری آن کشور با ایران به مقدار زیادی افزوده شد و این روند صعودی تا جنگ جهانی اول ادامه یافت. جمع داد و ستد دو کشور که در سال 1875 م/1254 ش، به 7/1 میلیون پوند استرلینگ می­رسید، در 1895م/ 1274ش، به 3 میلیون  و در 1914م/ 1293ش، به 5/4 میلیون پوند رسید. تراز تجارت خارجی 20 درصد به سود بریتانیا بود. به دلیل رشد روزافزون سهم روسیه در تجارت خارجی ایران، افزایش مطلق سهم بریتانیا در تجارت ایران روند نزولی یافته بود و از 50 درصد در دهه­ی 1850م، به 33 درصد در 1903 و 20 درصد در 1914 کاهش یافت و حدود نیمی از این حجم داد و ستد در اختیار هند بریتانیا بود. سهم امپراطوری بریتانیا در صادرات به ایران از این بالاتر بود و به 25 درصد می­رسید. بنا به برآورد تقریبی لیتن، سرمایه­گذاری بریتانیا در ایران از 1860 تا 1913 در شرکت­های نفتی، تسهیلات، حمل و نقل، تلگراف و فرش به 10 میلیون پوند استرلینگ بالغ می­شد.

روابط تجاری با روسیه:

روسیه بین سال­های 1801 و 1828 در دو جنگ با ایران و پیروزی بر این کشور، بخش وسیعی از قلمرو ایران را جدا نمود. در نخستین جنگ، مناطق پهناوری از جمله باکو را به خاک خود ضمیمه ساخت و حقوق گمرکی 5 درصد را برای خود تعیین نمود. به دنبال پیروزی نظامی روسیه، بر منافع اقتصادی آن کشور در ایران افزوده شد. بنا به بعضی برآوردها، صادرات روسیه به ایران در فاصله­ی سال­های 1758-1760 تا 1826 ده برابر افزایش یافت. در نیمه­ی قرن نوزدهم، ایران 900 هزار روبل کالا به روسیه صادر کرد و روسیه در عوض 3/5 میلیون روبل کالا به این کشور صادر نمود. با این حساب یک دهم واردات و یک سوم صادرات ایران در اختیار روسیه بود که اگر این­طور باشد، با سال 1800 تفاوت چندانی نکرده است. روسیه بعد از سال 1850 بر تفوق تجاری و سیاسی خود در ایران افزود. این امر تا حدی ناشی از صنعتی شدن روسیه و تا حدی توسعه­طلبی آن در آسیای میانه  و ایران بود. در بازار ایران برای کالا و اقدام محصولات کشاورزی روسیه تقاضا ایجاد شد و ایران به بازاری برای کالاهای صنعتی روسیه تبدیل گردید و روسیه هم از حالت فشار نظامی کاست و به وسایل مسالمت­آمیز و رخنه­ی اقتصادی متوسل شد. سیاستی که ماروین انستز، آن را امپریالیسم روبل نامیده است. روس­ها هم مانند انگلیسی­ها در صدد کسب امتیاز، نفوذ در نهادها و افزایش داد و ستد با ایران برآمدند. مهمترین امتیازهایی که روس­ها از ایران گرفتند، امتیاز شیلات دریای خزر، جاده­سازی، احداث خط­های تلگراف، راه­آهن و ایجاد بانک بود. بانک استقراضی، روسیه یکی از نهادهای کلیدی و عامل نفوذ روسیه در ایران بود که در سال 1801 ایجاد گردید و به زودی املاک زیادی نیز به رهن گرفت، وارد معاملات تجاری شد و وام­های سنگینی به دولت قاجار داد.

بانک استقراضی در سال 1914 معادل 127 میلیون روبل سرمایه داشت که از همه­ی سرمایه­گذاری­های دولت بریتانیا و اتباع آن در ایران در آستانه­ی جنگ جهانی افزون­تر بود. نقطه­ی عطف صعود روسیه و دستیابی به تفوق در ایران، دهه­های 1880 و 1890 بود. روسیه حتی در سال 1895 به عنوان طرف عمده­ی تجاری ایران با انگلستان برابری می­کرده است (اگر نگوییم از آن پیشی گرفته بود). این فاصله در دهه­ی بعد زیادتر شد. در سال 1914 برتری روسیه در این زمینه امری مسلم بود. روسیه 56 درصد واردات ایران و 72 درصد صادرات آن را در اختیار داشت. این ارقام برای بریتانیا به ترتیب 28 درصد و 13 درصد بود. تراز بازرگانی با ایران نیز به تدریج به نفع روسیه شد و در 1910-1914 کسری تجاری ایران با روسیه به یک میلیون پوند رسید. سلطه­ی بی­حد و مرز روسیه بر عرصه­ی اقتصادی، در آستانه­ی جنگ جهانی اول به صراحت توسط انتز بیان شده است؛ ایران تا حد چشم­گیری در مدار اقتصاد روسیه قرار داشت و بخشی از اقتصاد آن کشور محسوب می­شد.

بازرگانی

موقعیت مناسب ایران برای بازرگانی خارجی و امور ترانزیتی در غالب ادوار تاریخی، موجب بسط تجارت و تمرکز سرمایه در این کشور بوده است. راه مشهور ابریشم که مدیترانه را از طریق راه­های ارتباطی شمال ایران به چین مرتبط ساخته بود و راه ادویه که از طریق خلیج فارس و بنادر جنوبی ایران می­گذشت و خریداران کالاهای هندوستان را از طریق ایران با آن شبه­قاره مربوط می­ساخت، از قرن هفتم تا اوایل قرن دهم هجری و تشکیل دولت صفویه موجب رونق بازار تجارت داخلی و خارجی ایران بوده و بندر سیراف (بندر طاهری کنونی) و گمبرون (بندر عباس فعلی) و ریشهر (بندر بوشهر) و بعضی از بنادر دریای عمان و تکیه­گاه­های دریای ایران در خلیج فارس از قبیل جزایر هرمز و قشم در دوره­ی حکومت صفویه، به پایه­ای از فعالیت و رونق تجاری رسیدند که در آسیای غربی و جنوبی نظایر آنها را در آن دوره نمی­توان یافت.

اروپا در قرن هجدهم میلادی مقارن با قرن دوازدهم هجری، با انقلاب صنعتی مواجه گردید و استفاده از نیروهای طبیعی مانند بخار آب برای به کار انداختن کارخانه­ها نخست، در انگلستان و سپس در ممالک دیگر اروپا رواج یافت و در رشته­های گوناگون صنایع به خصوص نساجی و ریسندگی، اختراعات تازه به عمل آمد و تحول جدیدی روی داد که نتیجه­ی آن بالا رفتن سطح تولید بود.

انگلستان در رأس کشورهای صنعتی جدید قرار داشت و روسیه­ی تزاری نیز به تدریج روش و تکنیک صنعت جدید، یعنی صنایع ماشینی را از اروپای غربی اقتباس نمود و کارخانه­های متعدد پارچه­بافی و شیشه­گری و چینی­سازی و امثال آنها را دایر کرد.

در دوره­ی اول سلطنت قاجاریه، یعنی از سال 1210 تا 1250 هجری قمری، حکومت قاجاریه با یک سلسله جنگ­های دفاعی در برابر روسیه و عثمانی مواجه گردید و انگلستان پس از راندن رقیب خود، یعنی فرانسه، برای بسط نفوذ سیاسی خویش در کشور ما به فعالیت پرداخت و رقابت اقتصادی و سیاسی روسیه و انگلیس با مظاهر زشت و ناگوار خود به نحو بارزی در ایران تجلی پیدا کرد. این رقابت در درجه­ی اول برای رخنه در امور مالی و اقتصادی ایران و کسب امتیازات اقتصادی و معافیت­های گمرکی و عقد قراردادهای تجاری پرسود برای آن دو کشور آغاز گردید و روز به روز شدت یافت و هر دو رقیب برای پیشرفت مقاصد خود، از هیچ اقدام و عمل سیاسی خودداری نکردند. بدین ترتیب بازرگانی خارجی ایران، به مرور زمان در انحصار دو دولت زورمند روس و انگلیس قرار گرفت و امور مالی و سایر شئون اقتصادی ایران استقلال خود را از دست داد.

واردات و صادرات

ایران یک کشور کشاورزی بوده و جز مواد خام نباتی و حیوانی، محصول دیگری برای صدور به خارج نداشته و این حالت هنوز در کشور ما برقرار و قسمت اعظم صادرات ما به خارج مواد حاصله از کشاورزی و دامپروری است. ممالکی که با ایران داد و ستد داشتند، سعی می­کردند مواد خام نباتی و حیوانی را در بازارهای داخلی به حداقل قیمت خریداری کنند و چون ایران راه­های ارتباطی درجه­ی اول نداشت، خریداران خارجی کالاهای ایران، حمل کالا را تا بنادر جنوب و شمال بر بازرگانان تحمیل می­کردند و جنس خریداری شده را در یکی از بنادر جنوب یا شمال ایران تحویل می­گرفتند و با کشتی­های نقلیه­ی خود حمل می­کردند. مقررات گمرکی نیز درباره­ی تجارت ایران با روسیه و انگلیس، تابع مقررات کشورهای کاملته الوداد و در حداقل تعیین شده بود و بازرگانان انگلیسی و روسی، چه از لحاظ خرید کالا در داخل کشور ما و چه از لحاظ وارد کردن کالاهای خود به کشور، سود فراوان می­بردند.

در تجارت خارجی ایران، روس و انگلیس و هندوستان به تفاوت مقام اول و دوم و سوم را داشتند و مدت­ها روسیه­ی مقام اول را در تجارت خارجی ایران برای خود حفظ کرده بود؛ به طوری که قریب به 45 درصد از معاملات خارجی ایران با روسیه انجام می­گرفت و انگلیس و هند نیز 25 تا 30 درصد داد و ستد خارجی ایران را داشتند و 30 تا 25 درصد بقیه­ی واردات و صادرات ایران با کشورهای دیگر جهان صورت می­گرفت.

ارزش واردات ایران از روسیه غالباٌ یک برابر و نیم ارزش صادرات و از انگلستان و هند (مستعمره­ی انگلستان) پنج تا پنج برابر و نیم بهای صادرات ایران به آن دو کشور و بهای صادرات ایران به عثمانی بیش از ارزش واردات از آن کشور بوده است. بدین ترتیب عثمانی از لحاظ خرید کالای ایران در مقام اول و روسیه در مقام دوم داشته است.

بلژیک نیز به علت همبستگی با سیاست خارجی بریتانیا و بدان علت که اتباع آن دولت به عنوان مستشار و مستخدم امور مالی در رأس تشکیلات گمرکی ایران قرار داشتند، توانست واردات خود را به ایران افزایش دهد و از طرف دیگر چون ظرفیت­های بازار ایران برای قبول کالای خارجی تقریباٌ ثابت مانده بود، افزایش حجم بهای واردات ممالک روسیه و انگلیس به ایران قهراٌ موجب تقلیل واردات کشورهای دیگر مانند فرانسه و اتریش و هلند گردیده و فقط آلمان بوده است که با ایجاد تسهیلات ابتکاری در تجارت خارجی خود و در میدان رقابت اقتصادی با انگلستان و روسیه توانست بازرگانان ایران را به خود جلب کند و در مدت ده سال واردات خود را به ایران تا 5/6 برابر افزایش دهد.

دورهقاجار وپهلوی

حافظه تاریخی مردم ایران بخصوص از زمان روی کارآمدن سلسله قاجار تصوری مثبت ازروابطکشورمان با روسیهندارد و خاطرات تلخی از سلطه استعماری و تلاشی که سیاستمداران روسی برای دست اندازیهر چه بیشتر بر منابع اقتصادی بکار بستنددرذهن جامعه ایرانی باقیمانده است.

به‌طوركليدرطول قرننوزدهم و اوايل قرن بيستم، روسيه با تمام امكانات خود تلاش مي‌كرد با حفظ برترياقتصادي، نفوذ سياسي خود را نيزدرايرانگسترش دهد تا به قلبتجارت و ثروت عظيم خليج‌فارس و اقيانوس هند دست يابد. سلسله جنگهايايرانو روسيهدرقرن نوزدهم كه منجر بهتحميل عهدنامه‌هاي تركمانچاي و گلستان بهايرانشد، بزرگترين ضربهنظامي، اقتصادي و سياسي رادرقرن نوزدهم بر استقلالايرانوارد كرد. ضربه‌هايناشي از اين دو قرارداد بر استقلالايران، فرصت لازم را برايسوءاستفاده انگلستان نيز فراهم ساخت. تحميل قرارداد تركمانچاي توسط روسيه و قرارداد 1857 پاريس توسط انگليس بهايران، عملاً دولتهاي روسيه وانگليس را به حاكمان بلامنازعدرسرنوشت سياسي و اقتصاديايرانتبديل كرد. درنيمه دوم قرن نوزدهم،انگليس و روسيه براي كسب امتيازات بيشتر از شاه قاجار با يكديگر رقابت داشتند ودرپايان قرن نوزدهم اغلبمنابع كشور و طرحهاي فني آن تحت اداره و يا استخراج بيگانگان بود. درخلال اين دوران، استيلايروسها بيش‌ازپيش گرديد. آنها نه‌تنها با تصرف اراضيايرانو ضميمه‌ساختن آن بهخاك خود مرزهايشان را گسترش مي‌دادند، بلكه شاهايرانرا با اعطاي وامهايسنگين، عملا به خود وابسته مي‌كردند.

به‌دنبال جنگ جهاني اول و سپس پيروزي انقلاب اكتبر 1917درروسيه و سرانجام خروج اينكشور از جنگ، تحولات عميقيدرروابطايرانو روسيه صورتگرفت.
پس از پيروزي بلشويكهادرروسيه، سياستخارجياين كشور دچار تحولاتاساسي شد. رهبران انقلابي كه به حكومت جهاني سوسياليسم مي‌انديشيدند، به كشورايرانبه‌عنوان كانال سوئزانقلاب كمونيستي مي‌نگريستند.

بلشويكها به‌منظور جذبايراندرمدار اتحاد شوروي، تمامامتيازات اخذشده ازايراندرزمان روسيه تزاري راباطل اعلام كردند. دراولين اقدام، جمهوري سوسياليستي شوروي، قرارداد 1907 منعقدشده ميان انگليس و روسيهتزاري را لغو كرد. طبق قرارداد 1907، كشورهاي روسيه تزاري و انگليس،ايرانرا به سه منطقه شمال (تحت نفوذ روسيه)، جنوب (تحت‌ نفوذ انگليس) و مركز (بي‌طرف) تقسيم كرده بودند.

دركل سياست اتحادجماهير شوروي نسبت بهايراندراين دوران، دائمادرحال نوسان بود. نمونه بارزاين نوساندرنحوه برخورددولت شوروي با رضاشاه مشهود است. پس‌ازآنكهدرسال 1932.م رضاشاه تلاشكرد درآمدهاي نفتيايرانرا بالا ببرد و اين امر باعث كشمكش بينايرانو شركت نفت سابق شد،اتحاد جماهير شوروي با مترقي‌خواندن رضاشاه، از او جانبداري كرد اما پس‌از‌آنكهطرفين (رضاشاه و شركت نفت) توافق كردند كه اختلافاتشان را از طرق مسالمت‌آميز حلكنند، حكومت رضاشاهدرايرانهدف حملات تبليغاتيشوروي قرار گرفت.

رابطه ایران با روسیهدردورهقاجار خصوصادرزمان زمامداری فتحعلیشاهخصمانه و حالت درگیری همیشگی داشتدرزمان فتحعلی شاه دودورهجنگهای طولانی بین ایرانو روسیه اتفاق می افتد طی این جنگها دولت انگلستان با توطئه و دسیسه افکنی سعی میکند از آشوب و درگیری به وجود آمدهدرایران به نفع خود ودررسیدن به مقاصد خوداستفاده کند. دولت ایران را همیشهدرتعهدات بلاعمل سرگردان ومنتظر نگهدارد . . سرانجام نیز با همکاری و هماهنگی به نفع روسیه دو عهد نامه ننگینبر ایران تحمیل کند .

جنگهای ایران و روسیهدرعهد قاجاریه

علت جنگهای ایران و روسیه

1- هدف روسیه برای دست یافتن بهدریای آزاد .

2- دست اندازی روسها به خاک قفقاز که ساکنان آن طالب خود مختاریبودند و همچنین قفقاز مرکزی و جنوبی که جزئی از خاک ایران محسوب می شد و ساکنان آنهواخواه ایران بودند.

3- مردم مناطق قفقاز شرقی یعنی گنجه ، شیروان ، طالش ،باکو علاوه بب مسلمان بود، هواخواه حکومت ایران بودند .

4- الحاقق گرجستان بهروسیه ( گرجستان درزمان آقا محمد خان به تصرف ایران درآمده بود ) و تلاشهایفتحعلیشاه دربازگرداندن به ایران

5- همه این عوامل بهانه ای شد برای روسها کهسیاستهای توسعه طلبانه خود را درمرزهای ایران دنبال کنند.

ایل قاجار پیش از کسب قدرت

الف : نسب و خاستگاه قاجاریه

1-طایفه ای هستند از نژاد مغولان

2-ابتدا درارمنستان ساکن بودند

3-شکل گیری قدرت صفویان یکی از قبایل مهم بودند .

4-شاه عباس آنها را به مناطق گرگان و استرآباد کوچاند.

ب: قاجاریه در عهد نادرشاه:

1-رئیس ایل قاجار در زمان سقوط سلسله صفویه کسی بود بنام فتحعلی خانقاجار .

2-پس از سقوط این سلسله به تهماسب شاه پیوست .

3-اما به علت حسادتنادر بر دلیریها و جنگجوئیهای وی ، توسط نادر به قتل رسید. پسر وی محمد حسن خانقاجار همواره کینه نادر را به دل داشت اما نتوانست کاری بکند .

4-پس از مرگنادر در گرگان استرآباد شروع به جمع آوری سپاه شد .

ج : قاجاریه در عهدزندیان

1-محمد حسن خان قاجار در عهد کریم خان بر علیه وی شورش کرد اما سرکوب وکشته شد .

2-پسران وی آقا محمد خان ، حسین قلی خان جهانسوز ، بر علیه زندیانقیام کردند .

3-قیام حسین قلی خان جهانسوز سرکوب شد.

4-اما آقا محمد خانتوانست سلسله زندیه را منقرض کرده و خود به مسند قدرت نشیند

منابع

1- حبيب الله كمالي - استعمار انگليس در ماوراء قفقاز( تهران - دفتر مطالعات سياسي1376).

 2-ژ.ب.دوما- يادداشتهاي ژنرال تره زل در سفر به ايران- ترجمه عباس اقبال ( تهران يساولي-1361).

 3-كاساكوفسكي - خاطرات كلنل كاساكوفسكي ، ترجمه عباسقلي جلي ( تهران: كتابهاي سيمرغ، 2535).

4- ژنرال داير، مهاجمان سرحد: رويارويي انگلستان با سرداران بلوچ ايراني، ترجمه دكتر حميد احمدي ( تهران: نشر ني، 1379

5- مجيد تفرشي، 2سال روابط محرمانه احمد شاه با سفارت شوروي ( تهران: نشر تاريخ ايران،1372).                  

 6- آنت دستره، مستخدمين بلژيكي در خدمت دولت ايران، ترجمه منصوره اتحاديه (تهران: نشر تاريخ ايران، 1363).                    

 7-آرتور ميلسپو، ماموريت آمريكايي ها در ايران، ترجمه حسن ابوترابيان( تهران: پيام).

 8-سر دنيس رايت، انگليسي ها در ميان ايرانيان، ترجمه اسكندر دلدم ( تهران: انتشارات نهال،1364).          

 9- ك.ز.اشرفيان، م.ر.ارونوا، دولت نادر شاه افشار، ترجمه حميد امين ( تهران: شبگير،2536).                  

10-سفرنامه برادران شرلي، ترجمه آوانس ( تهران: كتابخانه منوچهري، 1357).

 11- خان ملك سا ساني، دست پنهان سياست انگليس در ايران( تهران: بابك،1362).

 12- ايرج افشار، كاوه بيات، خاطرات مهاجرت  ازدولت موقت كرمانشاه تا كميته برلين( تهران: شيرازه، 1378).                

13- مويسي پرسيتس، بلشويك ها و نهضت جنگل، ترجمه دكتر حميد احمدي ( تهران: شيرازه، 1379).         

 14-احمد بشيري، كتاب آبي: گزارشات محرمانه وزارت خارجه انگليس در باره انقلاب مشروطه ايران ، 2 جلد ( تهران: نشر نو، 1362).                 

 15- احمد بشيري، كتاب نارنجي، گزارشات محرمانه وزارت خارجه روسيه تزاري در باره انقلاب مشروطه ايران ( تهران: نشر نو،1367).                   

16-فردريك اوكانر، خاطرات فردريك اوكانر سر كنسول انگليس در فارس، مترجم حسن زنگنه ( تهران: شيرازه 1376).                  

18-پيروز مجتهد زاده، اميران مرزدار، ترجمه حميد ملك محمدي ( تهران: شيرازه، 1378).

19- يقيكيان، شوروي و نهضت جنگل، ترجمه برزويه دهگان ( تهران: انتشارات نوين، 1363).                 

 20- غلامحسين ميرزا صالح، اسناد رسمي در روابط سياسي ايران با انگليس و روس و عثماني، 2جلد( تهران: نشر تاريخ ايران، 1365).         

 21- سي .اچ. اليس، دخالت نظامي بريتانيادر شمال خراسان، ترجمه كاوه بيات( تهران: موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي، 1372).                         

 22- جرج كرزون، ايران و قضيه ايران، ترجمه غلامعلي وحيد مازندراني ( تهران: انتشارات علمي و فرهنگي، 1373).                  

23- سيرمس غني، برآمدن رضا خان و نقش انگليسي ها ( تهران: نيلوفر، 1378). 

24- يوشيدا ماساهارو، سفر نامه يوشيدا ماساهارو نخستين فرستاده ژاپن به ايران ( مشهد:استان قدس رضوي، 1373).                   

25- سر ارتورهاردينگ، خاطرات سياسي سر ارتور هاردينگ وزير مختار بريتانيا در ايران   در عهد سلطنت مظفر الدين شاه قاجار، ترجمه دكتر جواد شيخ الاسلامي ( تهران:                                                           كيهان، 1370).                  

26- فيروز كاظم زاده، روس و انگليس در ايران 1864-1914( تهران:انتشارات و اموزش

انقلاب اسلامي، 1371                   

27- ژنرال ماژور دنسترويل، امپرياليزم انگليس در ايران و قفقاز1917-1918 ، ترجمه حسين انصاري، 2537).            

28- آدريان هي تيه ، يادداشت هاي كنت دو گوبينو، ترجمه دكتر عبدالرضا هوشنگ مهدوي (تهران: انتشارات جويا، 1370).                  

 29- كلود انه، اوراق ايراني: خاطرات سفر كلود انه در آغاز مشروطيت، ترجمه ايرج پروشاني( تهران: انتشارات معين، 1368).                  

 30- نيدرماير، زير افتاب سوزان ايران ، ترجمه

 31- آلفرد دو گاردان، ماموريت ژنرال گاردان در ايران، ترجمه عباس اقبال اشتياني ( تهران:                                         نگاه 1362).             

 32-ايمانوئل والرستين، " آينده نظام جهاني سرمايه داري در دوره پس از جنگ سرد" ترجمه حميد احمدي، راهبرد، شماره 13 ( بهار 1376).

33- آنت دستره، مستخدمين بلژيكي در خدمت دولت ايران، ترجمه منصوره اتحاديه( تهران: نشر تاريخ ايران،1363).

34- كاپيتان هنت، جنگ ايران و انگليس، ترجمه سعادت نوري ( تهران:).

35- احمد اشرف، موانع رشد سرمايه داري در ايران ( تهران:،1359).

36-منصوره اتحاديه، گوشه هايي از روابط خارجي ايران ( تهران:)

 37-اميل لوسوئور، نفوذ انگليسي ها در ايران، ترجمه(تهران:).

38-حسين اذر، تاريخ جنگهاي ايران و روس ( تهران:).

39- پارسا دوست، منوچهر، روابط تاريخي، حقوقي ايران و عثماني ( تهران: شركت سهامي انتشار، 1365).            

40- ذوقي، ايرج، ايران و قدرت هاي بزرك در جنگ جهاني اول ( تهران: پاژنگ، 1365).

41- آن كاترين سواين فورد لمتون، نظربه دولت در ايران، مترجم چنگيز پهلوان ( تهران: گيو،1379).

 42- رحمت الله معتمدي، اروميه در محاربه عالمسوز: از مقدمه نصارا تا بلواي اسمائيل آقا، به اهتمام كاوه بيات ( تهران: شيرازه، 1379).

 43- فرهنگ ارشاد، مهاجرت تاريخي ايرانيان به هند ( تهران: پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، 1379).

44- مهرداد جوانبخت، ايراني از نگاه انيراني: خلق و خوي ايرانيان از نگاه سياحان ( اصفهان: آموزه، 1379).

45- جان فوران، مقاومت شكننده ، ترجمه احمد تدين ( تهران: رسا، 1377).

46- خان ملك ساساني، دست پنهان سياست انگليس در ايران ( تهران: ).

47- فردريك اوكانر، خاطرات فردريك اوكانر سركنسول انگليس در فارس ، مترجم حسن زنگنه ( تهران: شيرازه،1376).

48- غلامحسين ميرزا صالح، تاريخ سفارت حاجي خليل خان و محمد نبي خان به هندوستان (تهران: كوير، 1379).

49-رضا آذري شهرضايي، هيات فوق العاده قفقازيه، (تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، 1379).

49- هوشنگ صباحي، سياست انگليس و پادشاهي رضا شاه، ترجمه پروانه ستاري ( تهران: نشر گفتار، 1379).

50- پيتر هاپكرك ، بازي بزرگ: عمليات سازمانهاي جاسوسي روس و انگليس در آسياي ميانه و ايران ، ترحمه رضا كامشاد ( تهران: نيلوفر، 1379).

 51- حسين شيرازي، تاريخ درانيان، مصحح هاشم محدث ( تهران: وزارت خارجه، 1380).

 52- جعفر جمشيدي راد، تاريخ سياسي نخجوان از چيرگي روسها تا سقوط بالشويكها ( تهران: وزارت خارجه، 1380).

53- محمد حسين كاووسي عراقي، اسناد روابط دولت صفوي با دولت ايتاليا ( تهران: وزارت خارجه ، 1380).

 54- حسين احمدي، ايران و بريتانيا( 1257-1224) به روايت اسناد ايراني موجود در انگلستان ( تهران: وزارت خارجه،)1380.

 55- بهروز طيراني، روز شمار روابط ايران و آمريكا (1999-1832) (تهران: وزارت خارجه، 1380).

 56- عطا تقوي اصل، ژئو پليتيك جديد ايران: از قزاقستان تا گرجستان (تهران: وزارت خارجه، 1380).

 57-بشير باقمورلي، اسناد معاهدات دو جانبه ايران با ساير دول: عراق، عربستان سعودي و عمان (تهران: وزارت خارجه، 1380).

 58- بشير باقمورلي، اسناد معاهدات دو جانبه ايران با ساير دول: فرانسه، فنلاند، فيليپين و قطر (تهران: وزارت خارجه، 1380)

 59- سجاد راعي گلوجه، قاجاريه، انگلستان و قراردادهاي استعماري ( 1857-1896). ( تهران: سازمان اسناد انقلاب اسلامي، 1380).

60- خان ملك ساساني، يادبودهاي سفارت استانبول ( تهران: فردوسي، 1345).

61- ابوالقاسم خان كمال زاده، ديده ها و شنيده ها: خاطرات ميرزا ابوالثاسم خان كمال زاده منشي سفارت امپراطوري آلمان در ايران در باره مشكلا ت ايران در جنگ جهاني اول 1918-1914 ( تهران: نشر فرهنگ، 1363).

 62- م.ع. منشور گرگاني،  سياست دولت شوروي در ايران از 1296 تا 1306 ( تهران: چاپخانه مظاهري، 1326).

 63-اليور باست، آلماني ها در ايران: نگاهي به تحولات ايران در جنگ اول ير اساس منابع ديپلماتيك فرانسه، ترجمه حسين بني احمد ( تهران: شيرازه، 1377). 

64- ويليام جي اولسون، روابط ايران و انگليس در جنگ جهاني اول، تر جمه حسن زنگنه ( تهران: شيرازه، 1380).

65- غلا مرضا فخاري، اختلا ف دولتين ايران و افغانستان در مورد رود هيرمند ( تهران: دفتر مطالعات سياسي و بين المللي، 1371).

66- محمد علي مهيد، پژو هشي در تاريخ ديپلماسي ايران از هخامنشيان تا پايان قا جار ( تهران: نشر ميترا، 1361).

67- صفورا برومند، سر كنسولگري بريتانيا در بو شهر 1763-1914، ( تهران: مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي، 1381).

 68- محمد باقر وثوقي ، تحولات سياسي در صفحات جنوبي ايران (تهران: مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي، 1381).

 69- مجموعه مقالات به كوشش صفا اخوان، ايران و جنگ جهاني اول (تهران: مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي1380).

 70- محمد حسن كاووسي عراقي، فهرست كامل اسناد مكمل قا جاريه ، جلد دوم (تهران: مركز اسناد و تاريخ ديپلماسي1380).

 71- كاوه بيات، ايران و جنگ جهاني اول: اسناد وزارت داخله ( تهران: سازمان اسناد ملي، 1381). 560 ص. 28000 ريال.

 72- ناصر الدين پروين، رسول دريا گشت، نصرت الوله و ميلسپو: پايان ماموريت امريكايي ها در ايران ( تهران: اساطير، 1381). 296 ص. 25000 ريال.

73- مظفر شاهدي. بانك استقراضي روس در ايران ( تهران: وزارت خارجه، 1381). 1010 ص. 40000 ريال.

74- محمد مددي، سوئدي ها در ايران ( تهران: گفتمان، 1381).308 ص. 28000 ريال.

 75- كاوه بيات، توفان بر فراز قفقاز: نگاهي به مناسبات ايران و جمهوريهاي اذربايجان و ارمنستان ( تهران: وزارت خارجه، 1381). 464 ص. 18000 ريال

76- فاطمه قاضيها، اسناد روابط ايران و روسيه در دوران فتحعلي شاه و محمد شاه قاجار (

 تهران: وزارت خارجه، 1381). 370 ص. 15000 ريال.

 77- حسين اباديان، روايت ايراني جنگهاي ايران و روس ( تهران: وزارت خارجه، 1381). 172 ص. 75000 ريالل.

 78-منير راضي، پليس جنوب ايران ( تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1381) .1900 تومان.

 79 جهانگير قائم مقامي، اسناد فارسي، عربي و تركي در ارشيو ملي پرتغال در باره هرمز و خليج فارس ( تهران: ستاد بزرگ ارتشتاران، 1354).

 80- عبدالحسين نوايي، الهام ملك زاده، دانشجويان ايراني در اروپا: اسناد مربوط به اعزام محصل ( تهران: سازمان اسناد و كتايخانه ملي ، 1382). 824 ص. 50000 ريال.

 81- برايان گاردنر، كمپاني هند شرقي :ماجراي پيدايش وگسترش شركت بازرگاني كه پهناورترين امپراتوري جهان را پي افكند ، مترجم كامل هلمي ،منوچهر هدايتي خوشكلام (تهران :پژوهه. 1383) 552ص. 39000 ريال .

82 ـ مهدي فتوت ، رويارويي باقر خان تنگستاني با لشكر كشي هاي انگليس به بوشهر (1254 ه.ق 1838 م و 1273 ه.ق 1856 م)(بوشهر : انتشارات بوشهر1383) 500 ص .

83 ـ عباس طرفي ،مديران صنعت نفت ايران  :شركت نفت انگليس و ايران 1280 ـ1330 ( 1901 ـ1951 م ) (تهران عباس طرفي ،1383 ) 878 ص . 100000 ريال .

84ـ عبد الله  شهبازي ، زرسالاران يهودي و پارسي ،استعمار بريتانيا و ايران (تهران :موسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي ،1383 ) 548 ص . 25000 ريال .

85- سيد جلال الدين مدني ، تاريخ تحولات سياسي و روابط خارجي ايران: دوران نخست وزيري سردار سپه (تهران: پايدار، 1382). 432 ص. 20000 ريال.

86- حسين احمدي، اسنادي از روابط ايران و فرانسه (پس از مشروطه تا پايان قاجار)(تهران: سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي، 1383). 340 ص. 20000 ريال.

87- فواد فاروقي، نديمه: همسران شاه اسمائيل صفوي در حرم سراي سلطا ن عثماني (تهران: نوين، 1383). 576 ص. 40000 ريال.

88- سيد رضا نيازمند، رضا شاه از تولد تا سلطنت (تهران: دنياي كتاب، 1383). 680 ص. 90000 ريال.

89 -رضا اذري شهر ضايي ، نگاهي به روابط فرهنگي ايران و فرانسه (1320-1285 /-1906 -1940 ) (تهران  :وزارت امور خارحه ،مركز چاپ و انتشارات ،1382 )126 ص . 6000 ريال .

  90- خانلر ميرزا احتشام الدوله ،جنگ ايران و انگليس در خرمشهر(محمره )(در سال 1273 ق-1235 خورشيدي ) (تهران :انزان ،1382 )94 ص . 7000 ريال .  

  91- خديجه صلح ميرزايي، اسنادي از روابط ايران و تركيه (تهران: سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، 1383). 352 ص. 20000 ريال.

92-علی اکبر بینا،تاریخدیپلماسی ایران از عهد نامه تر کمن چای تا عهد نامه صلح پاریس 1243-1273( تهران: دانشگاه تهران، 1383). 316. ص. 25000ریال.

93-داگوبرت، واسموس (تهران : نشر شهاب ثاقب )312 ص

94-کلاوس میشائل رربورن،  نظام ایالات در دوره صفویه، مترجمکیکاووس جهانداری (تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1364). 260 صص. 17000 ریال.

95-سهیلا شهشهانی ،نمونه هایی از تبادلفرهنگی بین ایران و تمدنهای دیگر ( تهران: مرکز بین المللیگفتگوی تمدنها، 1384).176 صص. 11000 ریال.

96-انتونی وین،ایران در بازی بزرگ: سرپرسی سایکس ، کاشف، کنسول، سرباز، جاسوس، مترجم دکتر عبدالرضا هوشنگ مهدوی ( تهران:  پیکان، 1383). 440 صص. 35000ریال.

 97- محمد علی کاظم بیگی. دریای خزر و قدرتهای بزرگ. (تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی. 1384).

 98- محمود طاهر احمدی. روابطایران و شوروی در دوره رضا شاه (تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی. 1384).

 99- بهمن میرزا. شکر نامه شاهنشاهی (تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی. 1384).