تحقیق کامل درباره استان خراسان

ويژگيهاي طبيعي

موقعيت و وسعت

استان خراسان وسيعترين استان كشور مي‌باشد كه در مختصات جغرا فيايي 30 درجه 21دقيقه تا 38 درجه و 17 دقيقه عرض شمالي و 55 درجه و 28 دقيقه تا 61 درجه و 14 دقيقه طول شرقي گسترش يافته است . وسعت اين استان 248000 كيلومتر مربع و تقريباً 65% مساحت ايران را به خود اختصاص داده است . استان خراسان از شمال و شمال شرقي به تركمنستان، از شرق به افغانستان، از جنوب به استانهاي سيستان و بلوچستان و كرمان، از غرب شمال غرب به استانهاي يزد، اصفهان، سمنان و گلستان محدود مي‌شود. استان خراسان با تركمنستان 700 كيلومتر و با افغانستان 419 كيلومتر مرز مشترك دارد.

اقليم (آب و هوا) خراسان

در استان خراسان به دليل گستردگي، اقليم هاي متفاوتي را مي‌توان مشاهده كرد. بر اساس مطالعات انجام گرفته چهار نوع اقليم كلي در استان خراسان به شرح زير وجود دارد:

-آب وهواي سرد استپي: اين نوع اقليم در نواحي مرتفع استان (ارتفاعات آلاداغ و بينالود)مشاهده مي‌شود.

-آب وهواي مديترانه اي: اين نوع اقليم بيشتر در مناطق بجنورد، قوچان، شيروان، نواحي جنوبي بينالود، ارتفاعات كپه داغ، هزار مسجد و قسمتي از مشهد وجود دارد.

-         آب وهواي نيمه بياباني ملايم: اين نوع اقليم معمولاً در نواحي شمالي خراسان مركزي و نواحي جنوبي ديده مي‌شود كه مهمترين ويژگي آن تغيير در درجه حرارت است.

-         آب و هواي گرم وخشك بياباني: اين نوع اقليم بيشتر در نواحي جنوبي استان خراسان ديده مي‌شود و 50 درصد از مساحت استان خراسان را به خود اختصاص داده است.

به طور كلي دليل اصلي تغييرات آب و هوايي استان خراسان وجود جريان هاي هواي مختلفي است كه از غرب،شمال غرب وشمال شرق وارد استان مي‌شوند اين جريان هاي هوا شامل موارد زير مي‌باشد:

-         جريان پرفشار سيبري: اين توده هوا از اواخر فصل پائيز تا اوايل فصل بهار از شمال شرق وارد كشور مي‌شود وشمال استان خراسان را تحت تأثير قرار مي‌دهد وبه شدت دما را پائين مي‌آورد و باعث ريزش برف مي‌شود.

-         جريان مديترانه اي: اين توده هوا مناطق شمالي و قسمتي از شمال غرب خراسان را تحت تأثير خود قرار مي‌دهد. به طور كلي منشاء اين جريان اقيانوس اطلس و درياي مديترانه است. اين توده هوا داراي رطوبت بسيار زياد مي‌باشد و اكثر بارش هاي غرب استان ناشي از اين توده هوا است.

-         توده هواي بياباني: منشاء اين توده هوا كوير عربستان مي‌باشد كه نقش مهمي در افزايش دماي استان دارد. توده هواي بياباني نه دليل فقر رطوبت هيچ گونه بارندگي در استان ايجاد نمي‌كند و معمولاً با گرد و غبار همراه مي‌باشد.

ميزان نزولات جوي در استان خراسان متفاوت مي‌باشد. در شمال غرب . شمال استان نزولات جوي به مراتب بيشتر از جنوب است. به طوري كه ميزان نزولات جوي در حوضه آبريز اترك به 800 ميليمتر در سال و در ايستگاه فردوس به كمتر از 30 ميليمتر مي‌رسد. بر اساس مطالعات انجام شده در سه ماه اسفند، فروردين و ارديبهشت بيشترين نزولات جوي را در استان خراسان داريم و معمولاً در ارتفاعات بيش از 2000 متر به خصوص در شمال استان، نزولات بصورت برف است.

بدليل موقعيت خاص جغرافيايي استان خراسان، بادهاي گوناگوني نيز آن را تحت تأثير خود قرار مي‌دهند، كه مهمترين آن بادهاي شمال و شمال شرقي، بادهاي غربي،بادهاي جنوبي و كويري، بادهاي 120 روزه و...است.

منابع آب

استان خراسان را مي‌توان با توجه به شرايط هيدرولژيكي به 6 حوضه آبريز تقسيم كرد. هر يك از اين حوضه ها داراي رفتار و شرايط هيدرولوژي خاص خود مي‌باشند، كه با حوضه مجاور تفاوت دارد. اين 6 حوضه آبريز عبارتند از:

1 – حوضه آبريز رودخانه اترك                                    2 – حوضه آبريز كوير قره قوم

3 – حوضه آبريز كوير مركزي ايران                            4- حوضه آبريز كوير نم          

5 – حوضه آبريز نمك زارهاي شرق استان                  6- حوضه آبريز كوير لوت        

در ادامه به توضيح مختصر هر كدام از اين حوضه هاي آبريز مي‌پردازيم:

حوضه آبريز رودخانه اترك

آبهاي سطحي اين حوضه شامل رودخانه متعددي است كه در زير به مهمترين آنها اشاره مي‌شود:

-         رودخانه مادرسو: اين رودخانه از ارتفاعات كوه «كورخود» سرچشمه مي‌گيرد و پس از عبور از مركز دشت به جنگل گلستان مي‌ريزد، اين رودخانه در حواشي روستاي چشمه خان جريان دارد.

-         رودخانه اترك عليا: اين رودخانه از نه هم پيوستن تعدادي سر شاخه و مسيلها به وجود مي‌آيد كه از شرق به غرب و در موازات ارتفاعات حاشيه دشت، جريان مي‌يابد. وسعت حوضه آبريز اين رودخانه بالغ بر 5835 كيلومتر مربع بوده كه متوسط حجم سالانه آب اين رودخانه تا محل خروجي دشت حدود 75 ميليون متر مكعب گزارش شده است.

-         رودخانه تبرك: اين رودخانه از ارتفاعات « الله اكبر » سرچشمه مي‌گيرد و پس از عبور از دره هاي آهكي به دشت قوچان وارد مي‌شود. وسعت حوضه آبريز اين رودخانه 560 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن حدود ميليون متر مكعب است.

-         رودخانه چناران: اين رودخانه به رودخانه فيروزه مي‌ريزد. وسعت حوضه آبريز آن 1434 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه جريان آب در آن 14 ميليون متر مكعب است.

-         رودخانه فيروزه: اين رودخانه از ارتفاعات جنوب غرب دشت بجنورد سر چشمه ميگيرد و پس از وارد شدن رودخانه چناران به آن به رودخانه اترك مي‌ريزد. وسعت حوضه آبريز آن 208 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن حدود 19 ميليون متر مكعب است.

-         رودخانه اترك: مهمترين جريان سطحي اين حوضه آبريز، رودخانه اترك است كه متوسط حجم جريان سالانه در اين رودخانه 350 ميليون متر مكعب مي‌باشد. منشاء اصلي اين رودخانه چشمه هاي كارستي است.

-         رودخانه قره چاي: اين رودخانه از ارتفاعات كوههاي شمال شيروان شروع مي‌شود و در حواشي روستاي نجف آباد به اترك مي‌ريزد. وسعت حوضه آبريز اين رودخانه تا محل ورود به اترك 1900 كيلومتر مربع مي‌باشد.

-         رودخانه دربند: اين رودخانه از ارتفاعات كوه « كورخود » سرچشمه مي‌گيرد و پس از عبور از دشت در محل « پيش قلعه »به اترك مي‌ريزد. وسعت حوضه آبريز اين رودخانه 1023 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن حدود 9 ميليون متر مكعب اندازهگيري شده است.

از ديگر رودخانه‌هاي اين حوضه مي‌توان به رودخانه‌هاي دركش، سومبار،چندير،خرتوت، شيرين دره و...اشاره كرد.

حوضه آبريز كوير قره قوم

تعداد رودخانه‌هاي اين حوضه در مقايسه با ساير حوضه‌ها نسبتاً زياد است. آب اغلب  اين رودخانه‌ها به مصرف كشاورزي و شرب مي‌رسد. برخي از اين رودخانه‌ها در مواقع سيلابي از كشور خارج مي‌شوند. در زير به برخي از رودخانه‌هايي كه در اين حوضه جريان دارند، اشاره مي‌شود:

-         رودخانه رادكان: اين رودخانه از ارتفاعات « قره لكه » و « مريجگان » شروع و در حواشي روستاهاي رادكان و مغان وارد دشت مشهد مي‌شود. وسعت حوضه آبريز اين رودخانه 239 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن 16 ميليون متر مكعب گزارش مي‌شود.

-     رودخانه كارده: اين رودخانه از به هم پيوستن دو شاخه فرعي « كوشك آباد » و
« آل» بوجود مي‌آيد. اين شاخه‌ها از ارتفاعات كوه تنگه، صندوق شكن و خواجه سرچشمه مي‌گيرد و وارد دشت مشهد مي‌شود.

-     رودخانه گلمكان: اين رودخانه از ارتفاعات بينالود و از كوههاي «يال هاون » و
«كوه زرد » شروع و در حواشي روستاي گلمكان وارد دشت مشهد مي‌شود. منشاء اصلي اين رودخانه «چشمه سبز» نام دارد كه وسعت حوضه آبريز آن 43 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن 12 ميليون متر مكعب گزارش شده است.

-         رودخانه طرق: اين رودخانه از ارتفاعات جنوبي شهرستان مشهد سرچشمه مي‌گيرد و در حواشي روستاي طرق وارد دشت مشهد مي‌شود. وسعت حوضه آبريز اين رودخانه 144 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن حدود 22 ميليون متر مكعب است.

-         رودخانه سنگ بست: اين رودخانه از ارتفاعات جنوب شرقي شهرستان مشهد شروع و پس از عبور از دشت سرجام به رودخانه كشف رود ملحق مي‌شود. وسعت حوضه آبريز اين رودخانه 1347 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن حدود 24 ميليون متر مكعب مي‌باشد.

-         هريرود: اين رودخانه از كوههاي افغانستان سرچشمه مي‌گيرد و در شمال شرق تايباد وارد ايران مي‌شود و به سمت كوير قره قوم جريان مي‌يابد. متوسط حجم سالانه آب آن 850 ميليون متر مكعب گزارش شده است.

-         رودخانه درونگر: اين رودخانه از ارتفاعات آهكي جنوب و غرب منطقه درگز سرچشمه مي‌گيرد و پس از عبور از غرب و شمال شهر درگز وارد تركمنستان مي‌شود. متوسط حجم سالانه آب آن 4 ميليون متر مكعب است.

-         جام رود: رودخانه جام رود زهكش اصلي منطقه دشت تربت جام- فريمان است كه از به هم پيوستن چندين سرشاخه بوجود مي‌آيد، و پس از مشروب كردن دشت فريمان و تربت جام در محل «دوآب» به هريرود مي‌ريزد. متوسط حجم سالانه آب اين رودخانه در محل ايستگاه حدود 18 ميليون متر مكعب گزارش شده است.

-         رودخانه فريمان: اين رودخانه از ارتفاعات كوه «سمبار» و كوه «سياه» در جنوب غربي فريمان سرچشمه مي‌گيرد و پس از عبور از بند قديمي فريمان دشت فريمان را مشروب مي‌سازد. وسعت حوضه اين رودخانه 285 كيلومتر مربع و حجم سالانه آن 20 ميليون متر مكعب است.

-         رودخانه روس: اين رودخانه از ارتفاعات شمال غربي منطقه سرچشمه مي‌گيرد و پس از عبور از دشت «باخرز» وارد دشت «كاريز» مي‌شود. وسعت حوضه آبريز رودخانه 994 كيلومتر مربع و متوسط دبي پايه آن 70 ليتر در ثانيه است. از ديگر رودخانه‌هاي اين منطقه مي‌توان يه ارچنگان، قره‌تيكان، چهچه، لائين سو، حاتم قلعه، قلندرآباد، بهمن خان و... اشاره كرد.

حوضه آبريز كوير مركزي ايران

رودخانه‌هاي مهم اين حوضه آبريز به شرح زير مي‌باشد:

-         رودخانه كال شور نيشابور: اين رودخانه بزرگترين رودخانه شهرستان نيشابور مي‌باشد كه از «ارتفاعات كوه قرمزي» «كوه تخت شاه» و «ديز باد» سرچشمه مي‌گيرد و پس از عبور از دشت نيشابور، در محل حسين آباد جنگل از منطقه خارج مي‌شود. وسعت كل حوضه آبريز اين رودخانه 7300 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن به 47 ميليون متر مكعب مي‌رسد.

-         رودخانه حاجي بيگي: اين رودخانه از ارتفاعات جنوب شرق دشت نيشابور سرچشمه مي‌گيرد. مساحت حوضه آبريز اين رودخانه حدود 65 كيلومتر وطول آبراهه اصلي آن معادل 11 كيلومتر است.

-     رودخانه كال شور: اين رودخانه از ارتفاعات جنوب شرق  نيشابور  و كوه
«يال پلنگ» سرچشمه سرچشمه مي‌گيرد و پس از عبور از دشت نيشابور و سبزوار به كوير «خارتوران» مي‌ريزد. از لحاظ كيفت، آب اين رودخانه داراي وضعيتي نامطلوب مي‌باشد.

-         رودخانه داورزن: اين رودخانه از ارتفاعات شمال شرق منطقه سرچشمه مي‌گيردو سيلاب خود را به كال شور سبزوار هدايت مي‌كند. اين رودخانه مهمترين رودخانه منطقه و داراي آب شيرين است.

-         رودخانه جوين: اين رودخانه كه طول آن از 200 كيلومتر تجاوز مي‌كند از شرق به غرب كشيده شده و كل حوضه را زهكشي مي‌كند و به كوير مي‌ريزد.

-         رودخانه قره سو: اين رودخانه از ارتفاعات «قوج‌ خوار» و دشت «صفي آباد» واقع در جنوب شرق حوضه آغاز شده و از جنوب شرق در جهت شمال غرب ادامه و به كوير مركزي و كوير خاراتوران مي‌ريزد.

-         كال سبز: اين رودخانه از ارتفاعات شمالي دشت درونه سرچشمه مي‌گيرد و پس از پيوستن به كالهاي «رودان»، «عباس آباد» در جهت جنوب جريان مي‌يابد و وارد دشت «درونه» مي‌شود. سيلاب اين كالها سفره آب زيرزميني غرب دشت را تغذيه مي‌كند. از ديگر رودخانه‌هاي اين حوضه مي‌توان به كال درونه، شوقان، كال ولايت، بيدواز، روئين، گرماب و... اشاره كرد.

حوضه آبريز كوير نمك

رودخانه‌هاي مهم اين حوضه عبارتند از:

-         رودخانه شش طراز: اين رودخانه از ارتفاعات كوه «سياه» واقع در شمال شهر كاشمر سرچشمه مي‌گيرد و پس از عبور از مناطق كوهستاني از شمال روستاي «ايرج آباد» وارد دشت كاشمر مي‌شود. وسعت اين حوضه آبريز 810 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن 33 ميليون متر مكعب مي‌باشد.

-         رودخانه كال سالار: اين رودخانه از ارتفاعات شمالي و شمال شرق دشت تربت حيدريه سرچشمه مي‌گيرد. .سعت حوضه آبريز اين دشت تا محل تنگه «جعفرمشهدي» 2070 كيلومتر مربع است. دبي پايه اين رودخانه 200 ليتر در ثانيه مي‌باشد.

-         رودخانه كاهيجه: اين رودخانه از ارتفاعات شمالي كوه «سماق»سرچشمه مي‌گيرد و پس از پيوستن به كال «در ريز» از نزديكي فتح‌آباد به دشت رشتخوار وارد مي‌شود. دبي پايه اين رودخانه بطور متوسط 150 ليتر در ثانيه است.

-         رودخانه ازغند: اين رودخانه از كوههاي «چهل تن» سرچشمه مي‌گيرد و در محل روستاي سلطان‌آباد وارد دشت مي‌شود. وسعت حوضه آبريز اين رودخانه 336 كيلومتر مربع و متوسط حجم سالانه آب آن 17 ميليون متر مكعب است.

-         رودخانه كال شور فردوس: اين كال كه زهكش دشت فردوس است از شرق وارد دشت بشرويه مي‌شود و به كوير نمك مي‌ريزد.

حوضه آبريز نمكزارهاي شرق استان خراسان

مهمترين رودخانه‌هاي اين حوضه به شرح زير است:

-         كال غرقاب: اين كال از سمت شمال به دشت قاين وارد مي‌شود و در تغذيه آب زيرزميني منطقه نقش موثري دارد.

-         رودخانه شافن: اين رودخانه از ارتفاعات جنوب غربي حوضه سرچشمه مي‌گيرد و پس از پيوستن به كالهاي «كوه بازه» «گل كن» وارد دشت «اسفدن» و «كال خونيك» مي‌شود و به نام رودخانه فرخي از دامنه ارتفاعات غربي دشت عبور مي‌كند.

-         كال سلامي: اين كال از ارتفاعات كوه «سرپله» سرچشمه مي‌گيرد و پس از مشروب كردن روستاهاي پيرامون خود به دشت «زوزن» مي‌ريزد.

-         رود شور قاين: اين رود از ارتفاعات دشت «خضري» شروع شده و پس از پيوستن به كال «تيغ آب»و «چاهرود» از جنوب غرب وارد منطقه مي‌شود و به «كال شور زوزن» مي‌ريزد.

-         رودخانه حاجي آباد: اين رودخانه از ارتفاعات «زهان» سرچشمه گرفته و پس از عبور از دشت «اسفدن» در حواشي روستاي «بم رود» وارد دشت «شاهرخت» مي‌شود. سيلاب اين رودخانه در تغذيه سفره آب زير زميني منطقه نقش بسيار موثري دارد.

-         رودخانه آهنگران: از ارتفاعات آهنگران سرچشمه مي‌گيرد و در حواشي روستاي «آهنگران» وارد دشت «شاهرخت» مي‌شود. سيلاب اين رودخانه گاهي به دق «پترگان» نيز مي‌رسد.

-         رودخانه درميان: اين رودخانه از ارتفاعات «كوه بند» واقع در غرب منطقه سرچشمه مي‌گيرد و پس از مشروب كردن روستاهاي درميان، فورك، و اسدآباد به رودخانه «مخرود» مي‌ريزد.

-         كال ميان تاب: اين كال از بلنديهاي شمال غربي حوضه شروع مي‌شود و پس از عبور از روستاهاي ولي آباد و فيروزآباد به كوير مي‌ريزد. از ديگر رودخانه‌هاي اين حوضه مي‌توان به كال سراب،  كال مسك، كال چرخ آب، اشاره كرد.

حوضه آبريز كوير لوت

-         كال شور: كال شور يا كال «قاسم آباد» از به هم پيوستن تعدادي از كالها به وجود مي‌آيد كه در حاشيه ارتفاعات غرب كشيده شده و پس از زهكشي كل حوضه به كوير عباس آباد مي‌ريزد.

-         رودخانه شاهرود: اين رودخانه رودخانه‌اي فصلي است كه از ارتفاعات شرق حوضه سرچشمه مي‌گيرد و پس از عبور از مركز دشت به غرب جريان پيدا مي‌كند و با نام «شاهرود» وارد كوير لوت مي‌شود.

-         رودخانه گلون: اين رودخانه از ارتفاعات شرق حوضه سرچشمه مي‌گيرد و پس از زهكشي دشت شمس آباد وارد كوير لوت مي‌شود.

-         رودخانه نخل: اين رودخانه از ارتفاعات شمال غربي حوضه شروع مي‌شود و پس از عبور از مركز دشت به كوير مي‌ريزد. رودخانه نخل رودخانه‌اي فصلي است      كه تنها در فصل پر باران سال مقداري از سيلاب خود كه مجموعه‌اي است از سيلاب سرشاخه‌هاي آن، به كوير هدايت مي‌كند. از ديگر رودخانه‌هاي اين حوضه آبريز مي‌توان به رودخانه‌هاي علي‌آباد، رود چمگرد، رود لهل آباد، آبشار و ... اشاره كرد.

زمين شناسي

استان خراسان را به لحاظ زمين شناسي مي‌توان به دو صورت مورد بررسي قرار داد:

زمين شناسي شمال استان خراسان

به طور كلي شمال استان خراسان شامل ارتفاعات كپه داغ، بينالود، هزار مسجد مي‌باشد كه عمدتاً اين منطقه داراي رخساره‌هاي گوناگون است. اين رخساره‌‌ها بيشتر شامل شيست، آهك، مارن، ماسه سنگ، كنگلومرا، سنگ‌هاي تيخيري، فسيل‌هاي گياهي، رسوبات آهكي دوران كرتاسه، گرانيت، لايه‌هاي آهكي آمونيت دار مي‌باشد. البته نبايد از لايه‌هاي قرمز رنگ و زمين‌هاي دگرگوني شده فراموش كرد. در اين منطقه گسلهاي زيادي نيز وجود دارد كه از مهمترين آنها مي‌توان به سه گسل كپه داغ، سنگ بست و شانديز اشاره داشت.

زمين‌شناسي جنوب استان خراسان

اين منطقه بيشتر داراي رسوبات دوران كرتاسه فوقاني و فليش‌ها و مخلوطي از سنگ‌هاي آتشفشاني است كه ضخامت آنها به 3000 متر مي‌رسد. همچنين در اين ناحيه شيل‌هاي سيليسي و راديولاريت‌ها نيز وجود دارد. مهمترين گسل اين منطقه، گسل درونه

غربي با روند شمال شرقي – جنوب غربي است كه بخش شرقي آن داراي روند
شرقي- غربي مي‌باشد. طول اين گسل در حدود 700 كيلومتر است. مراكز مخرب در اين گسل تنها در بخش شرقي يعني در منطقه كاشمر و تربت حيدريه مي‌باشد. اين گسل قادر است كه زلزله‌هاي بالاي 7 ريشتر را در منطقه ايجاد نمايد. از ديگر خصوصيات
 زمين شناسي منطقه مي‌توان به وجود شن و ماسه سنگ‌هاي آتشفشاني دوران سنوزوئيك كه بخش وسيعي از استان  را اشغال كرده است، اشاره نمود.

معادن

استان خراسان به لحاظ مواد معدني از تنوع خوبي برخوردار است. به طوري كه در حال حاضر بيش از 40 نوع ماده معدني در اين استان شناخته شده كه عمليات اكتشافي بر روي اين مواد انجام گرفته و مجوز استخراج براي آنها صادر گرديده است. از مهمترين اين مواد مي‌‌توان به انواع زغال سنگ حرارتي كك شده، سنگ آهن كم فسفر، كروميت، مس منگنز، منيزيت‌، فلورين، فيروزه و انواع سنگهاي تزئيني و نما اشاره كرد.

معادن غيرفلزي

به لحاظ تنوع مواد معدني در اين استان گروه كانيهاي غير فلزي بيشترين رقم را به خود اختصاص مي‌دهند كه اهم آن شامل زغال سنگ، كائولن، منيزيت، فلورين، فلدسپات، خاكهاي صنعتي، سنگهاي قيمتي و نيمه قيمتي مانند عقيق و فيروزه مي‌باشند. در زير به توضيح معادن غير نظري استان خراسان مي‌پردازيم:

سنگهاي تزئيني و نما

ميزان ذخاير شناخته شده سنگهاي تزئيني استان خراسان بالغ بر 219/128 ميليون تن و تعداد معادن سنگ تزئيني داراي مجوز بهره‌برداري 65 معدن مي‌باشد. توليد اسمي اين معادن سالانه معادل 755000 تن برآورد مي‌شود.

معادن مصالح ساختماني

اين مواد بخش عظيمي از مواد معدني را از نظر كمي دربر مي‌گيرد كه اهم آن شامل: سنگ گچ، سنگ لاشه، پوزولان، سنگ آهك، مارن و امثال آن است. تعداد معادن فعال مصالح ساختماني كه داراي پروانه بهره‌برداري مي‌باشند 69معدن و ميزان توليد سالانه آنها بالغ بر 3/16 ميليون‌ تن و ميزان ذخاير شناخته شده اين معادن بيش از 46/349 ميليون تن مي‌باشد.

معادن فلزي

ذخائر از كل مواد معدني فلزي شناخته شده در استان خراسان، 25 معدن در حال بهره‌برداري است، البته معادني نظير طلا و نقره نيز درحال مطالعه و يا اكتشاف مي‌باشند.

جدول شماره (1) خلاصه و ضعيت معادن غيرفلزي استان خراسان

مأخذ: اداره كل معادن و فلزات استان خراسان

جدول شماره (2) خلاصه وضعيت معادن سنگ تزئيني استان خراسان

مأخذ: اداره كل معادن و فلزات استان خراسان

جدول شماره (3) خلاصه وضعيت معادن مصالح ساختمان استان خراسان

مأخذ: اداره كل معادن و فلزات استان خراسان

ناهمواريها

ناهمواريهاي استان خراسان را با توجه به وسعت بسيار زيادي كه دارند به چهار دسته كلي تقسيم‌بندي مي‌كنند:

ناهمواريهاي شمالي

به طور كلي مجموعه ارتفاعات شمال استان خراسان از شرق به كوههاي هندوكش در افغانستان، از غرب به كف درياي خزر و به كوه‌هاي قفقاز در جمهوري آذربايجان متصل مي‌شود. جهت اين ارتفاعات شمالي‌غربي- جنوب شرقي است. اين مجموعه ارتفاعات شامل ارتفاعات كپه داغ- هزار مسجد كه از شمال به تركمنستان و از شرق به ناحيه مرزي سرخس پيوند مي‌خورد. رشته ارتفاعات آلاداغ- بينالود داراي طولي حدود 360 كيلومتر است و از جنوب بجنور شروع و تا شمال نيشابور ادامه پيدا مي‌كند، جهت اين رشته ارتفاعات غربي- جنوب شرقي است. اهميت اين رشته ارتفاعات به خاطر رودهايي است كه آب مورد نياز شهرهاي مشهد و نيشابور را تأمين مي‌كند. مهمترين كوه ارتفاعات آلاداغ- بينالود كوه جغتايي است كه در جنوب اسفراين واقع مي‌باشد.

ناهمواريهاي مركزي

اين رشته ارتفاعات در حد فاصل كوههاي شمالي و جنوبي استان خراسان قرار گرفته است كه از شمال سبزوار شروع و تا مرز افغانستان ادامه مي‌يابد و داراي توپوگرافي متنوعي مي‌باشد. معروفترين و بلندترين كوه آن، كوه سرخ است كه ارتفاع آن 2275 متر مي‌باشد.

ناهمواريهاي جنوبي

اين ارتفاعات از جنوب كوير نمك آغاز و تا شمال دشت لوت گسترش مي‌يابد و شامل كوههاي طبس، قاينات و بيرجند مي‌باشد. بخش جنوبي اين كوهها از رسوبات بادي پوشيده شده است كه مهمترين عامل در تغيير چهره اين ناهمواريها آب‌هاي روان و هوازدگي مكانيكي مي‌باشد.

دشت‌ها و دره‌ها

در ميان ارتفاعات استان خراسان دشت‌هاي آبرفتي و دره‌هاي وسيع قرار گرفته‌اند كه نقش بسيار مهمي در اقتصاد منطقه دارند. مهمترين اين دشتها عبارتند از: دشت مشهد، قوچان، شيروان، تربت‌جام، فريمان، نيشابور، سبزوار، تربت حيدريه و كاشمر.

غارها

در ميان ارتفاعات استان خراسان غارهاي زيادي وجود دارد كه به لحاظ گردشگري داراي اهميت بسيار زيادي مي‌باشند، كه مهمترين آنها به شرح زير است:

-         غار مغان: اين غار در 75 كيلومتري جنوب غرب مشهد قرار دارد، عمر آن مربوط به دوران دوم زمين‌شناسي است و در آن استالاكتيتها و استالاگميتهاي زيادي ديده مي‌شود و در كف آن چاله‌هاي زيادي وجود دارد كه به عمق آن‌ها به 25 متر مي‌رسد.

-         غار مزداوند: اين غار در شمال شرقي مزداوند و در ارتفاعات چاهك قرار گرفته است. و از نوع غارهاي خشك غيرآهكي مي‌باشد. قدمت اين غار به هزاره دوم پش از ميلاد مي‌رسد.

-         غار آبله: اين غار بين مشهد و قوچان قرار گرفته است.

-         غار نوشيران: اين غار در اسفراين قرار گرفته است و در دوره سامانيان نيز مورد توجه بوده است.

-         غار عبادتگاه شيخ احمد ذاكر: اين غار در گوريان، اسفراين قرار دارد و گفته مي‌شود كه شيخ احمد ذاكر معروف در اين غار به عبادت مي‌پرداخته است.

-         غار هندل آباد: اين غار در 45 كيلومتر مشهد قرار دارد وطول آن 90 متر مي‌باشد در اين غار استالاگميت‌ها و استالاكتيت‌هاي زيادي وجود دارد.

-         غار زري: اين غار در مشهد قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دريا 1010 متر است.

-         غار سليمان: اين غار در غرب شيروان قرار دارد و طول آن 25 متر و از نوع خشك مي‌باشد.

-         غار قباد: اين غار در 50 كيلومتري غرب بجنورد واقع است و يكي از زيباترين غارهاي استان خراسان محسوب مي‌گردد. در اين غار استالاگميت‌ها و استالاكتيت‌هاي زيادي وجود دارد. طول اين غار 250 متر و عرض آن 70 متر است.

-         غار گنج‌ كوه: اين غار در بجنورد قرار دارد و ارتفاع آن از سطح درياي آزاد 1700 متر است.

-         غار كافر قلعه: اين غار در شهرستان شيروان است و قبلاً مسكوني بوده و بصورت پناهگاه از آن استفاده مي‌شده است.

-         غار پوستين دوز:اين غار در شيروان واقع است و طول آن 120 متر مي‌باشدو داراي پيچ وخمهاي بسيار زيادي است كه امكان دارد كه غارنورد در داخل آن گم شود.

-         غار كارده: اين غار در شمال غرب مشهد و در روستاي كارده قرار دارد. طول اين غار 100 متر است و اسكلت‌هايي نيز از انسان‌هاي پيشين در غار پيدا شده است.

-         غار برده رستم: اين غار در جنوب روستاي «جمع آب» بين چناران و مشهد قرار دارد. دهانه غار به طرف بيرون مي‌باشد و استالاگميت‌هاي آن جوان است.

-         غار چنشت: اين غار در جنوب‌شرق بيرجند است كه هواي داخل آن خاصيت موميايي دارد.

-         غار بزنگان: اين غار 6 كيلومتري روستاي بزنگان قرار دارد، كه از نوع آهكي است و آب آشاميدني زيادي در آن وجود دارد.

-         غار آتشگاه: اين غار با طول 90 متر در خليل‌آباد كاشمر واقع است و قدمت آن به دوران ساساني بازمي‌گردد.

-         غار فونيك: اين غار يكي از معروفترين غارهاي استان خراسان است كه در شهرستان قاين قرار دارد. از ديگر غارهاي استان خراسان مي‌توان به غار بيدك در بجنورد، غار پارس و بهشت اشاره كرد.

پوشش گياهي

استان خراسان داراي پوشش گياهي متنوعي مي‌باشد كه به شرح زير است:

جنگل

جنگلهاي استان خراسان وسعتي معادل يك ميليون هكتار را به خود اختصاص مي‌دهند كه از اين ميان، جنگلهاي تنك و غير انبوه را مي‌توان در ارتفاعات شمال غرب استان يعني مجموعه ارتفاعات آلاداغ و بينالود، مشاهده نمود. هر چه به طرف غرب حركت كنيم بر انبوهي آنها افزوده مي‌شود، و متراكم‌تر مي‌گردند. اين نوع جنگلها معمولاً از نوع سرو كوهي مي‌باشند. در منطقه شمال شرق استان خراسان و در ارتفاعات بزنگان، جنگلهاي پسته به طور پراكنده ديده مي‌شود. به طور كلي مجموع مساحت در رويشگاه‌هاي جنگلي استان خراسان به بيش از 4 ميليون هكتار مي‌رسد. پوشش گياهي استپي استان خراسان بسيار متنوع مي‌باشد و بيشتر گياهان كشور را مي‌توان در اين منطقه يافت كه مهمترين آنها به شرح زير است:

-         خارشتر: كه در نواحي جنوبي استان خراسان ديده مي‌شود.

-         تلخك: اين نوع گياه بيشتر در منطقه سرخس، تربت‌جام، تايباد و فريمان وجود دارد.

-         درمنه: در اكثر نقاط استان به خصوص در منطقه سرخس وجود دارد.

-         گون و تعداد زيادي گياه از خانواده‌هاي كنگر، خلصه و ريواس نيز در داخل استان مشاهده مي‌شود.

مراتع

وسعت كل مراتع استان خراسان 000/500/12 هكتار است كه مقداري از آن به چراي دامها اختصاص مي‌يابد. مراتع استان خراسان بيشتر در شمال غربي، شمال شرقي، شمال و جنوب پراكنده شده‌اند. به طور كلي مراتع را به سه دسته خوب، متوسط و فقير طبقه‌بندي مي‌كنند.

-         مراتع خوب: وسعت اين مراتع در استان حدود 000/000/2 هكتار مي‌باشد و سالانه حدود 450 كيلوگرم در هر هكتار علوفه توليد مي‌كنند.

-         مراتع متوسط: وسعت اين مراتع حدود 000/960/8 هكتار است و مقدار علوفه توليدي آن درهر هكتار 150 كيلوگرم است.

-         مراتع فقير: وسعيت مراتع فقير استان، حدود 000/540/1 هكتار مي‌باشد و مقدار علوفه توليدي سالانه آن در هر هكتار 10 كيلوگرم است.

زندگي جانوري

به دليل تنوع اقليمي موجود، استان خراسان، زيستگاه حيوانات خاصي مي‌باشد كه از مهمترين آنها مي‌توان به قوچ، ميش، پلنگ، يوزپلنگ، آهو در مناطق كويري، سمور، گرگ، روباه، شغال، خوك وحشي، جوجه‌تيغي، در مناطق دشتي، پرندگان شكاري و غيرشكاري مانند كبك، عقاب، تيهو، فاخته و پرندگان مهاجر از قبيل درنا، پليكان و فلامينگو، خزندگان شامل انواع مارها و آبزيان قابل صيد (كپور، قزل‌آلا) در مناطق جنگلي و غيرجنگلي اشاره كرد.

محيط زيست

درياچه بزنگان

اين درياچه، تنها درياچه استان خراسان مي‌باشد كه در جنوب رشته ارتفاعات هزار مسجد و در فاصله 140 كيلومتر جاده مشهد- سرخس قرار گرفته است. وسعت اين درياچه 80 هكتار و حداكثر عمق آن 12 متر است. آب اين درياچه از طريق ريزش‌هاي جوي و چشمه‌هاي منطقه تأمين مي‌گردد. اين درياچه محل پرورش ماهي قزل‌آلا است. درياچه بزنگان در طول جغرافيايي 69 درجه و 20 دقيقه و عرض جغرافيايي 36 درجه و 19 دقيقه قرار دارد، ارتفاع آن از سطح درياي آزاد 102 متر مي‌باشد. اين درياچه از شرق به «كال شورلق»، از جنوب كوه «بي‌بي»، از غرب به «كال اولنگ» و از شمال به زمين‌هاي كشاورزي محدود مي‌شود.

پارك ملي تندوره

اين پارك در شمال شرقي استان خراسان، نزديك مرز ايران و تركمنستان و 250 كيلومتري شهرستان مشهد، در جنوب غربي شهرستان در گز، واقع شده است. مساحت پارك 37 هزار هكتار و به لحاظ پوشش گياهي بسيار غني مي‌باشد. مهمترين حيواناتي كه در اين پارك زندگي مي‌كنند عبارتند از: قوچ، ميش، و اوريال اين منطقه داراي جنگلهاي تنك سروكوهي است.

منطقه حفاظت شده ساريگل

اين منطقه در جنوب شرقي شهرستان اسفراين با وضعيت كوهستاني، تپه ماهوري و صخره‌اي قرار گرفته است. مساحت كل منطقه 28 هزار هكتار مي‌باشد و داراي تنوع درختي از جمله سروكوهي، كركو، بيدوحشي، زالزالك، سياه‌دانه، انواع غلات و نعناعيان است. از مهمترين حيوانات منطقه مي‌توان به قوچ و ميش اشاره كرد.

منطقه حفاظت شده قرخود

اين منطقه در منتهي اليه استان خراسان و در غرب شهرستان بجنورد قرار دارد. وضعيت منطقه تپه ماهوري، كوهستاني، صخره‌اي همراه با شيب تند مي‌باشد. مساحت كل اين منطقه 35000 هكتار است. وضعيت پوشش گياهي منطقه با توجه به وجود دام و تعدادي روستا در داخل منطقه داراي پوشش مرتعي درجه يك نيست. ولي با اين حال در بين گياهان علفي و مرتعي گياهان خوبي به چشم مي‌خورد.

منطقه حفاظت شده سالوگ

اين منطقه در غرب شهرستان اسفراين قرار دارد. وضعيت منطقه كلاً دشتي و كوهستاني است و مساحت آن 16000 هكتار مي‌باشد. پوشش گياهي منطقه نسبتاً خوب و در ارتفاعات درختان ارس، زرشك، كوكو، زالزالك، بادام و بيد وجود دارد. دردامنه و دشت‌هاي آن انواع گون‌ها، گرامينه‌ها و گياهان يك ساله مرتعي به چشم مي‌خورد. در بين پوشش گياهي منطقه گياهان علوفه‌اي خوبي نيز وجود دارد.

پناهگاه حيات‌وحش مياندشت

اين منطقه درجنوب غربي شهرستان بجنورد و در بخش جاجرم قرار گرفته است كه منطقه‌اي كويري و بياباني است. مساحت منطقه 5600 هكتار مي‌باشد. پوشش گياهي ناحيه با توجه به وجود دام و كمبود آب غني نبوده و درصد بالايي ندارد. در ارتفاعات بالاي منطقه گياهاني نظير استراسگالوس و گياهان خارپشتي نظير آكانتوفيلوم و آكانتوليمون جلب توجه مي‌نمايد. در بين پوشش منطقه مي‌توان به گياهان علوفه‌اي اشاره كرد كه براي چراي دامها از آن استفاده مي‌شود.

ويژگيهاي انساني

تاريخچه

واژه خراسان در فارسي باستان نيامده است، ولي نام شهرها و آباديهايي كه هر كدام جزئي از خراسان گذشته يا كنوني بوده و هستند بارها در كتيبه‌هاي مختلف آمده است. خراسان در فارسي ميانه يكي از چهار مرز يا منطقه ايران و همان مرز شرقي است، يا در كتاب شهرستانهاي ايران، نخستين ناحيه‌اي كه نام برده مي‌شود، خراسان است. در نوشته و آثار سعدي نيز واژه خراسان به همان معناي «خاور» به كار رفته است كه گونه نوشتاري آن به صورت زير مي‌باشد.

Xwrsnqyrn/Xuiwersane: Xursan Riran; Xwrsn: Xursan Xwyrsny, Xoyr: Xursngyrs,n.

به طور كلي واژه خراسان به معناي «خاور» يعني «سويي» است كه از خورشيد مي‌باشد. اين واژه تركيبي است از «خور» به معني خورشيد و «اسان» به معني آمدن و مجموعه تركيب آن به معني «جايي است كه از آن، خورشيد برمي‌آيد». به هر حال واژه خراسان به معني «محل طلوع خورشيد» است. خراسان پيش از اسلام جزء ساتراپي «پرثوه» بوده كه در كتيبه داريوش بزرگ در بيستون و در كتيبه‌هاي هخامنشي آمده است كه در آغاز تاريخ ايران باستان مادها را به سوي خود كشانده است.

در دوران ساسانيان خراسان به عنوان يكي از استانهاي مهم ايرانشهر بوده است. به طور كلي در روزگار ساسانيان خراسان حدود چهار مرزبان‌نشين را شامل مي‌شده كه از دروازه درياي مازندران نزديك روي آغاز مي‌شده است و از كوهاي البرز و اترك گشذته و تا درگز ادامه مي‌يافت. سپس از بيابان تجن و مرو به جيحون و پامير مي‌رسيد و از آنجا تا هندوكس ادامه مي‌يافت. از اين نقطه نيز به طرف غرب در امتداد رشته كوه هندوكش به جنوب متوجه شده و از ناحيه هرات، كاشمر و خواف مي‌گذشته و دوباره به دروازه درياي مازندران مي‌پيوست.

خراسان توسط مسلمانان در سال 31 (هـ .ق) گشوده شد. مسلمانان ابتدا وارد طبس شدند و فتح ديگر نواحي خراسان تا زمان حكومت معاويه در سال 42 (هـ .ق) و شايد هم تا مدتها پس از آن تاريخ، به طول انجاميد. سرانجام در سال 259 (هـ .ق) يعقوب ليث صفار، بنيانگذار صفاريان با گرفتن شهر نيشابور به فرمانروايي طاهريان پايان داد. در سال 283 (هـ .ق) يعقوب به خراسان لشگر كشيد و آن ايالت را جزو سيستان كرد. در زمان حكومت صفاريان و ساسانيان زبان و ادب فارسي جان تازه‌اي گرفت. پس از سامانيان غزنويان بين سالهاي 581- 351 (هـ .ق) بر اين منطقه حكومت كردند. در اين زمان نيز گسترش علم و ادب و تشويق شاعران و نويسندگان فارسي از اهميت بسزايي برخوردار بوده است. سلجوقيان نيز در اين منطقه در فاصله سالهاي 552- 429 (هـ .ق) حكومت كردند. در اواخر سده 7 (هـ .ق) كه سلسله ايلخانان ايران ايجاد شد، خراسان به قلمروي آنان افزوده شد و يكي از نمايندگان آنان بر خراسان حكومت مي‌كرد. در سال 873 (هـ .ق) تيمور لنگ خراسان را فتح و هرات را پايتخت خود نمود. تنها شهرهاي خراسان از آباداني و آسايش برخوردار بودند. اين دوره در فاصله سالهاي 807 تا 913 (هـ .ق) بوده است. شاه اسماعيل صفوي در سال 916 (هـ .ق) به خراسان و ماوراءالنهر لشگر كشيد و پس از فتح مشهد به دنبال ازبكان رفت و قلعه «مرو» را نيز فتح نمود. بدين ترتيب سراسر خاك خراسان به دست صفويان افتاد و مذهب شيعه امامي، دين رسمي مردم منطقه شد. در اواخر دوره صفويه، ملك محمود سيستاني فردوس را به تصرف خود درآورد و در سال 1136 (هـ .ق) خراسان را فتح و در مشهد مستقر شد. نادر در سال 1139 (هـ .ق) مشهد ار از محمود سيستاني گرفت و پس از كشته شدن نادرشاه در سال 1160 (هـ .ق( برادرزاده‌اش به حكومت رسيد او نيز در سال 1161 (هـ .ق) به دست برادرش كشته شد و سرانجام شاهرخ نوه نادرشاه به حكومت رسيد. وي تا سال 1210 (هـ .ق) بر خراسان حكومت كرد و در همان سال به دست آقامحمدخان قاجار از حكومت بركنار شد. سرانجام در سال 1217 (هـ .ق) به دست فتحعلي شاه قاجار سراسر خراسان فتح گرديد. در دوره قاجاريه نيز با دخالتهاي انگلستان و با هدف برقرار ساختن امنيت عهدنامه‌اي در سال 1273 (هـ .ق) در پاريس، بسته شد كه ايران متعهد گرديد در امور افغانستان دخالت نكند. در اين زمان افغانستان از ايران جدا و در سال 1249 (هـ .ق) خراسان به دو بخش تقسيم گرديد.

ويژگيهاي فرهنگي و قومي

عموم مردم خراسان به زبان فارسي تكلم مي‌كنند. از نظر گرايشات مذهبي مي‌توان گفت كه به طور كلي به دليل وقايع تاريخي و نيز گرايشي كه مردم خراسان به اهل بيت علي‌بن‌ابيطالب (ع) داشتند، از همان قرون اوليه شيعي مذهب بوده‌اند. شايان ذكر است كه اكثريت خراساني‌ها مسلمان هستند. اقليت‌هاي مذهبي استان خراسان 22/0 درصد از جمعيت را تشكيل مي‌دهند. زرتشتيان عمده‌ترين اقليت مذهبي هستند كه 20/0 از جمعيت استان خراسان را شامل مي‌شوند. از نظر قوم‌شناسي بنابر شرايط سياسي حاكم در دوره‌هاي تاريخي، اقوام مختلفي مناطق مختلف استان ساكن مي‌باشند، بطوريكه امروزه در مناطق شمالي خراسان، اقوام ترك، كرد، تركمن و فارس و در ناوحي مركزي، اقوام كرد، ترك، بلوچي و فارسي و در نواحي جنوبي استان اقوام فارس و عرب به سر مي‌برند.

تقسيمات سياسي

براساس آخرين تقسيمات سياسي استان خراسان داراي 27 شهرستان، 82 شهر، 84 بخش، 227 دهستان و 23302 آبادي مي‌باشد.

جمعيت

براساس آخرين سرشماري عمومي نفوس و مسكن كه در آبان‌ماه سال 1375 (هـ .ش) انجام گرفت، جمعيت استان خراسان حدود 6047661 نفر برآورد گرديد. كه از اين تعداد 3032701 نفر مرد و 3014960 نفر زن است.

تراكم نسبي جمعيت در اين استان 69/19 نفر در هر كيلومتر مربع مي‌باشد. پائين‌ترين ميزان تراكم متعلق به شهرستان طبس است با 1 نفر درهر كيلومترمربع و بالاترين تراكم نسبي مربوط به مشهد با 26/46 نفر در هر كيلومترمربع مي‌باشد. به طور كلي جميعت استان خراسان طي 30 سال گذشته يعني فاصله سالهاي (1375- 1345 هـ .ش) 4/2 برابر شده است يعني از 2498000 نفر به 6047661 نفر رسيده است و از اين رو دومين استان پرجمعيت كشور بعد از تهران مي‌باشد و 07/10 درصد از كل جمعيت كشور را به خود اختصاص داده است. براساس سرشماري 1375 هـ .ش نسبت جنسي در استان خراسان 101 مي‌باشد به اين مفهوم كه به ازاء هر 100 نفر زن 101 نفر مرد وجود دارد، توزيع جمعيت استان خراسان شامل 58/56 درصد ساكن در شهرها و 36/43 درصد ساكن در نقاط روستايي و 07/0 درصد هم بصورت غيرساكن مي‌باشد.

از كل جمعيت استان خراسان 75/99 درصد مسلمان هستند كه اين نسبت در نقاط شهري 68/99 درصد و نقاط روستايي 84/99 درصد است. براساس همين سرشماري جمعيت فعال استان خراسان شامل 70/83 درصد مردان و 30/16 درصد زنان مي‌باشد. بيشترين ميزان فعاليت در استان خراسان مربوط به گروه سني 39- 35 ساله است كه 55/15 درصد از جمعيت را شامل مي‌شود. بيشترين جمعيت شاغل استان خراسان 66/25 درصد است كه مربوط به كاركنان ماهر كشاورزي و 1/22 درصد مربوط به صنعتگران و 82/7 درصد مربوط به متخصصان مي‌باشد.

با توجه به هرم سني استان خراسان از كل جمعيت اين استان 68/41 درصد در گروه سني كمتر از 15 ساله 7/53 درصد در گروه سني 64/ 15 ساله و 51/4 درصد در گروه سني 65+ ساله مي‌باشند بيشترين جمعيت استان خراسان در گروه سني 64- 15 ساله قرار دارد كه بيانگر جوان بودن جمعيت استان است. طور كلي مطالعات توزيع جمعيت در ساتان خراسان حاكي از آن است كه پراكنش جمعيت در نقاط مختلف شهري، روستايي و شهرستانهاي استان طي سالهاي 55، 65، 75 از تعادل و هماهنگي متناسبي برخوردار بوده است. به طور كلي در سال 1355 (هـ .ش) حدود 6/23 درصد جمعيت استان در شهرستان مشهد متمركز شده‌اند كه اين ميزان در سال 1365 (هـ .ش) به 5/38 درصد، در سال 1375 (هـ .ش) بالغ مي‌گردد. در سال 1375 (هـ .ش) نيز شهرستان مشهد با 2/37 درصد مي‌رسد و سهم شهر مشهد از كل جمعيت استان از 7/59 درصد در سال 1355 (هـ .ش) به 4/60 درصد در سال 1365 (هـ .ش) و 8/55 درصد در سال 75
(هـ .ش) بالغ مي‌گردد. در سال 1375 (هـ .ش) نيز شهرستان مشهد با 2/37 درصد جمعيت از ساير شهرستانها جلوتر بوده است. اين در حالي كه سبزوار و بجنورد با رقمي معادل 9/6 درصد پس از آن در مقام دوم قار گرفته‌اند و نيشابور اندكي كمتر يعني با 8/6 دردصد در رده چهارم قرار گرفته است. بيشترين ضريب شهرنشيني با 87/84 درصد در شهرستان مشهد مي‌باشد. لازم به ذكر است كه بالا بودن ميزان جميعت نقاط هشري و روستايي مشهد طي سالهاي اخير حاكي از وسعت حوزه نفوذ اين شهرستان، مقتضيات برتر طبيعي، اقتصادي و اجتماعي شهر مشهد و جاذبه‌هاي زيارتي و مهاجرتي و تخصيص منابع و سرمايه‌گذاريهاي عمراني در آن است.

لهجه و زبان

به طور كلي استان خراسان به لحاظ زباني از پيچيدگي خاصي برخوردار است. هرگونه تغير و تحول جغرافيايي و جمعيتي در مسائل قومي و زبان و مذهبي از قبيل مرزهاي مشترك دو كشور همسايه، مسائل حاد سياسي را ايجاد مي‌كند. با  اين وجود مردم به 17 نوع زبان مختلف صحبت مي‌كنند، كه عبارتند از: تركي، كردي، فارسي تركي، فارسي كردي، فارسي كردي تركي، فارسي تركي كردي، تركمني، تاتاري، بربري، كردي بربري، فارسي كردي بلوچي، فارسي تركمني، فارسي بربري، فارسي بلوچي، فارسي بلوچي بربري، فارسي افغاني.

عشاير

در طول تاريخ بعد از اسلام، ايلات و عشاير گوناگون در استان خراسان سكونت داشته‌اند. اين عشاير، تابستان را در مناطق كوههاي هزار مسجد و ارتفاعات قوچان، بجنور، شيروان، چناران، درگز و نواحي سرخس زندگي مي‌كردند و مناطق قشلاق را معمولاً در مدار تپه، گنبد كاووس و حوالي جنوب خراسان مي‌گذراندند. براساس آمار ارائه شده توسط نهادها و سازمانهاي مربوطه، تعداد عشاير كوچنده و نيمه كوچنده، 100 هزار نفر اعلام شده است. از مهمترين عشاير استان خراسان مي‌توان به كردهاي خراسان اشاره داشت كه تحت عنوان ايلهاي بزرگ زعفرانلو قوچان و شادلو و قراچورلو بجنورد هستند. علاوه بر كردها، طوايف و تيره‌هاي مخلتفي نظير تيموري، خوافي، سلجوقي و بربري در منطقه تربت‌جام، تايباد و فريمان و در حوضه سرخس طوايف عرب بهلولي، سيستاني و بلوچي زندگي مي‌كنند. جمعيت عشايري استان خراسان در سال 1365، 6548 نفر و در سال 1375 معادل 1798 نفر بوده است. كمي جمعيت عشاير استان خراسان نسبت به جمعيت كل استان در سال 1365 از 61 درصد به 06/0 درصد در سال 1375 رسيده است.

مهاجرت

در فاصله سالهاي 1365 تا 1375 (هـ .ش) 819647 نفر به استان وارد و يا در داخل استان جابه‌جا شده‌اند. در واقع حدود 55/13 درصد از جمعيت استان در حال جابه‌جايي بوده‌اند. در صورتيكه در سال 1365 (هـ .ش) جمعيت مهاجر استان خراسان 797914 نفر يا 11/15 درصد از جمعيت استان را تشكيل مي‌داده است. مقايسه تعداد مهاجران نشان مي‌دهد كه در سال 1375 (هـ .ش) از تعداد مهاجران كاسته شده است. افزوني تعداد مهاجران در سال 1365 (هـ .ش) مبين تأثيرپذيري اين استان از اوضاع اجتماعي و سياسي افغانستان بوده است. در سال 1375 (هـ .ش) از مجموع جمعيت مهاجر استان، 94/20 درصد محل اقامت قبلي آنها ساير استانها، 96/31 درصد شهرستانهاي ديگر همين استان و 45/145 درصد در شهرستان محل سرشماري و محل قبلي، بقيه افراد، خارجاز كشور و يا اظهار نشده بوده است. مقايسه محل اقامت قبلي مهاجران با محلي كه در آنها سرشماري شده است، نشان مي‌دهد كه 20/35 درصد از روستا به شهر، 65/34 درصد از شهر به شهر، 67/7 درصد از روستا به روستا و 77/21 درصد از شهر به روستا در مدت 10 سال قبل از سرشماري آبان‌ماه 1375 (هـ .ش) مهاجرت كرده‌اند. به طور كلي استان خراسان طي دوره‌هاي 75- 1365 (هـ .ش) با مهاجر فرستي 48/0- درصد، 65- 1355 (هـ .ش) با مهاجرپذيري 93/1 درصد و 75- 1365 با مهاجرفرستي 14/1- درصد مواجه بوده است. نتايج بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه مهاجرپذيري استان طي دوره
65-1375 (هـ .ش) نه به دليل كاركردهاي دورني استان، بلكه از تحولات سياسي افغانستان متأثر بوده است.

ويژگي‌هاي اقتصادي

صنايع

وضعيت خاص اقليمي استان خراسان و اولويت‌هاي كشاورزي ايران، باعث شده است كه فعاليت‌هاي صنعتي استان خراسان به محور صنايع كشاورزي- غذايي متمركز شود. براساس مطالعات انجام شده در مورد صنايع خراسان حدود 6/77 درصد از مجموع سرمايه‌گذاريهاي صنعتي در شهرستان مشهد و كمتر از 4/1 درصد آن در بقيه شهرستانهاي استان است. همين امر باعث شده كه توسعه صنعتي در ساير شهرستانهاي استان به خصوص در مناطق مركزي و جنوبي و كويري با ركورد مواجه گردد. از نظر توزيع جغرافيايي صنايع، صنايع غذايي و رشته‌هاي وابسته به آن، توليد مصالح ساختماني و در نهايت صنايع نساجي و بافندگي در اولويت هستند. در اين ميان نقش و اهميت صنايع دستي خراسان قابل توجه مي‌باشد. استان خراسان به دليل تنوع محصولات كشاورزي، وجود معادن غني، نيروي انساني متخصص و وسعت زياد، زمينه‌هاي بسيار مساعدي براي توسعه و گسترش فعاليت‌هاي صنعتي دارد. به طور كلي صنايع استان خراسان را به دو دسته تقسيم‌بندي مي‌كنند:

الف) صنايع دستي و هنري                                          ب) صنايع كارخانه‌اي

الف) صنايع دستي و هنري: از قديم در استان رواج داشته و پس از اصفهان پرفروش‌ترين بازار صنايع دستي ايران، اختصاص به استان خراسان دارد. مهمترين صنايع دستي استان خراسان عبارتند از: قالي، پوستين، معرق، مصنوعات سنگي و … .

ب) صنايع كارخانه‌اي: تعداد قابل توجهي از كارخانه‌هاي كوچك و بزرگ در استان خراسان به فعاليت‌هاي صنعتي اشتغال دارند كه از اهميت زيادي برخوردار مي‌باشند. صنايع كارخانه‌اي در خراسان شامل:

1-    صنايع غذايي، شامل قند، شكرسازي، كنسروسازي، رب، روغن، آرد، نشاسته، بيسكويت‌سازي و ماكاروني.

2-   صنايع مصالح ساختماني، شامل كانيهاي غيرفلزي نظير سيمان‌سازي، توليد انواع آجر، موزائيك، سراميك و سنگ‌كوبي.

3-  صنايع نساجي، شامل بافندگي، چرم، كارخانه‌هاي نخريسي، نساجي، ريسندگي، پشم، پنبه، تريكو، فرش ماشيني، تهيه الياف مصنوعي، توليد انواع پوست، چرم و سالامبور.

4-   صنايع فلزي، در زمينه ساخت پروفيل و لوله، ريختگري، تراشكاري، كارخانه رينگ، قالپاق و توليد وسايل خانگي.

5-   صنايع شيميايي، شامل كارخانه‌هايي است كه به توليد مواد بهداشتي ضدعفوني‌كننده، پلاستيك‌سازي، رنگ‌سازي، پاك‌كننده‌هاي جامد و مايع مي‌پردازند.

6-   صنايع برق و الكترونيك، كه در زمينه مونتاژ و وسايل برقي و الكترونيكي، توليد كابل، لامپ و كليد و پريز فعاليت دارند.

7-   صنايع سلولزي، شامل چوب و مبل‌سازي است كه به توليد فرآورده‌هاي چوبي و مشتقات آن مي‌پردازد. به طول كلي واحدهاي صنعتي استان خراسان در پايان سال 1378 (هـ .ش)، 3008 واحد با اشتغال حدود 89251 نفر بوده است.

درخصوص صنايع دستي بايد به اين موضوع اشاره داشت كه از مجموع 160 رشته صنعتي در سطح كشور، 29 رشته آن در استان خراسان وجود دارد. درحال حاضر بالغ بر 183410 كارگاه كوچك و بزرگ صنايع دستي در استان خراسان وجود دارد. تا پايان سال 1378 (هـ .ش) مجموعاً 21 شهرك صنعتي با مساحتي بالغ بر 2900 هكتار در 16 شهرستان استان خراسان ايجاد شده و 7800 واحد صنعتي در حال فعاليت بوده است. علاوه بر اين جهادسازندگي نيز در 14 شهرستان، 16 ناحيه صنايع روستايي ايجاد نموده است. عملكرد شهركهاي صنعتي به جز شهرك صنعتي مشهد مطلوب نبوده است. براساس اطلاعات اداره كل صنايع خراسان طي سالهاي 78- 1373 (هـ .ش) تعداد 1891 واحد صنعتي راه‌اندازي شده كه ميزان اشتغال آنها حدود 44252 نفر بوده است. گرايش سرمايه‌گذاري در ايجاد واحدهاي جديد به اين شرح مي‌باشد: 7/27 درصد در صنايع غذايي، 5/10 درصد در صنايع كاني غيرفلزي، 7/9 درصد در صنايع لاستيكي و پلاستيكي، 7/8 دردص در صنايع ماشين‌سازي و ساخت تجهيزات، 8/3 درصد در صنايع خودرو و نيروي محركه، 3/3 درصد در صنايع برق و الكترونيك، 2/3 درصد در صنايع دباغي و چرم‌سازي و 4/12 درصد در ساير رشته‌هاي صنعتي.

كشاورزي

كشاورزي در استان خراسان به پنج قسمت طبقه‌بندي مي‌شود كه به شرح زير است:

1-    غلات: كشت غلات از مهمترين محصولات استان خراسان محسوب مي‎شود و از نظر توليد در بين استانهاي كشور مقام اول را دارا است و شامل گندم، جو آبي، جو، ديم و برنج مي‌باشد كه حدود 70 درصد از اراضي آبي و 80 دردص از اراضي ديم را به خود اختصاص دادهاست.

2-   زراعتهاي صنعتي: استان خراسان با توليد 2/41 درصد چغندرقند، مقام اول را در بين استانهاي كشور دارا است. مزارع پنبه استان خراسان نيز از نظر وسعت كوچك است. پنبه اسفراين از نظر كيفيت در سطح بالايي قرار دارد.

3-  درختان ميوه‌دار: استان خراسان يكي از مناطق باغداري كشور محسوب مي‌شود كه حدود 50 درصد كل باغهاي كشور را به خود اختصاص مي‌دهد.

4-   زغفران و زيره سبز: زعفران به دليل استفاده از آبهاي زمستانه و اشتغال فراواني كه ايجاد مي‌كند داراي اهميت است. مهمترين مناطق كشت آن قائنات، گناباد و فردوس مي‌باشد كه بيش از 65 درصد زعفران ايران را توليد مي‌كند. زيره سبز به دليل بهره‌برداري از سيلابهاي زمستانه و كشت آن بصورت ديم، جزو يكي از اقلام صادراتي كشور است.

5-   ساير محصولات: از ديگر مصولات كشاورزي استان خراسان مي‌توان به توتون، تنباكو، انواع حبوبات، سويا يا دانه‌هاي روغني اشاره كرد. اكثر اين محصولات از نظر تأمين كالري، ويتامين و املاح اهميت بسيار زيادي دارند. به طور كلي مجموع سطح زير كشت اراضي كشاورزي استان خراسان در سال زراعي 78- 1377 بالغ ر 7/1 ميليون هكتار بوده كه 1/21 درصد كل اراضي كشاورزي كشور را شامل مي‌شود، كه از اين ميزان 1020 هكتار سطح زير كشت آبي و 712 هزار هكتار سطح زير كشت ديم مي‌باشد. 5/1 ميليون هكتار از اراضي زير كشت استان به كشت 42 محصول زراعي با حجم توليدي معادل 604 ميليون تن اختصاص يافته و 225 هزار هكتار زير كشت انواع محصولات باغي قرار گرفته است. ميزان توليد محصولات باغي استان در سال 1378 (هـ .ش) بالغ بر 951 هزار تن بوده است.

دامپروري

با توجه به تنوع محيط طبيعي استان خراسان و موقعيت جغرافيايي آن دامپروري به يكي از شغلهاي مهم در استان تبديل شده است. به طور كلي دامپروري در استان خراسان به دو صورت زير انجام مي‌گيرد:

الف) رمه‌گردانها كه در يك جا ساكن و داراي زمين هستند و از مراتع تابستاني براي تغذيه دام استفاده مي‌كنند.

ب) چادرنشينان كه 95 درصد مواد مورد نياز خود را از مراتع نواحي مختلف استان تأمين مي‌كنند. مهمترين دامهاي استان خراسان بيشتر شامل گاو، گوسفند، بز و طيور است.

كل جمعيت دامي كشور در سال 1377 (هـ .ش) با احتساب طيور تجاري 7/133 و جمعيت دامي استان خراسان 5/20 ميليون واحد دامي بوده كه 3/15 درصد از كل دام كشور را به خود اختصاص مي‌دهد. علوفه خشك توليد شده كمتر از چهار ميليون تن بوده كه كمتر از علوفه مورد نياز در سطح استان است (حدود 7/8 ميليون تن). براساس گزارش برنامه سوم توسعه استان، 57 درصد از كل ارزش فعاليت‌هاي بهره‌برداري‌هاي دامي به دام سنتي و 4/5 درصد به سهم گاوداري‌هاي صنعتي اختصاص مي‌يابد. در فعاليت مرغداري صنعتي 8/63 درصد از كل ستانده به هزينه‌هاي واسطه‌اي مربوط مي‌شود. اين نسبت در گاوداري‌هاي صنعتي 7/50 درصد و در فعاليت‌ سنتي 8/41 درصد مي‌باشد.

راهها

راههاي استان خراسان شامل هوايي و زميني است. اين راهها، استان خراسان را به ساير استانها و كشورهاي مجاور پيوند مي‌دهد.

راه‌آهن

اولين ايستگاه راه‌آهن در 24 اسفند ماه سال 1316 (هـ .ش) بين مشهد و گرمسار افتتاح گرديد و در سال 1336 (هـ .ش) اين خط راه‌آهن به تهران متصل شد. طول اين خط 925 كيلومتر و عرض آن 1435 ميليمتر است. اين راه‌آهن از طريق نيشابور، شمال سبزوار به ايستگاه شاهرود متصل و سپس به تهران ارتباط پيدا مي‌كند و نقش بسيار مهمي در رونق اقتصادي خراسان دارد. به طور كلي از نظر وضعيت شبكه راه‌آهن در راستاي خراسان تا پايان سال 1378 (هـ .ش)، 574 كيلومتر خط اصلي، 05/10 كيلومتر خط مانوري، 54 كيلومتر خط صنعتي و تجاري و مجموعاً 128 ايستگاه راه‌آهن در استان موجود است. در سالهاي اخير راه‌آهن مشهد- سرخس احداث شد، كه مجموع كالاهاي خروجي و ورودي به كشور از طريق راه‌آهن مشهد- سرخس 1071955 تن است.

راه زميني

در مجموع، استان خراسان داراي 6/37904 كيلومتر راه بوده كه 6/170 كيلومتر آن بزرگراه، 2208 كيلومتر راه اصلي، 8084 كيلومتر راه فرعي، 1097 كيلومتر ساير راهها و 26298 كيلومتر راه روستايي مي‌باشد. كه طول راه‌هاي اصلي به اندازه نيمي از متوسط كل راههاي كشور است. در مجموع راه‌هاي استان خراسان 18 درصد كل راههاي كشور را شامل مي‌شود. از مجموع راههاي اصلي و فرعي 55/16 درصد كوهستاني مي‌باشد. راه‌هاي اصلي استان شامل دو محور در بخش شمالي به طول 1858 كيلومتر و يك محور در بخش مياني و جنوبي به طول 1000 كيلومتر است. مجموع راه‌هاي آسفالته مشتمل بر 12176 كيلومتر مي‌باشد كه از نظر كيفيت بستر جاده‌اي راه‌هاي اصلي و فرعي معادل 2480 كيلومتر داراي آسفالت گرم و معادل 5037 كيلومتر داراي آسفالت سرد و راههاي روستايي و مرزي به تريتب 6/49 درصد و 52 درصد داراي روكش آسفالت است. بنابراين در مجموع وضعيت كيفي بستر جاده‌اي نامناسب مي‌باشد.

راه هوايي

اولين فرودگاه استان خراسان در شهرستان مشهد در سال 1300 هجري شمسي ساخته شد كه در حال حاضر شركت هواپيمايي جمهوري اسلامي ايران عهده‌دار پروازهاي آن است. پروازهاي داخلي نيز بين شهرستانهاي استان و اكثر نقاط كشور انجام مي‌گيرد. شبكه هوايي استان خراسان، چهار فرودگاه فعال و يك فرودگاه نيمه فعال در دست احداث دارد كه تعداد پروازهاي خروجي داخلي از فرودگاههاي استان در سال 1378 (هـ .ش) معادل 754 پرواز مي‌باشد. كه به همين ميزان نيز پروازهاي ورودي داخلي صورت گرفته است.

به طور كلي بيشترين ميزان تردد مسافر در محورهاي استان خراسان مربوط به محور طرق (مشه- سه راهي باغچه) رفت و برگشت با 6272 و 4769 تردد و كمترين تردد مسافري مربوط به باجگيران سه راهي امام قلي (رفت و برگشت) با 129 تردد، همچنين ميزان تردد و سايل نقليه باري در محور طرق (مشهد- سه راهي باغچه) با 11383 تردد و كمترين ميزان مربوط به محور سه راهي امام قلي- باجگيران با 139 تردد و بيشترين ميزان تردد روزانه مربوط به محور طرق (مشهد- سه راهي باغچه) با 7410 تردد مي‌باشد.

فهرست

عنوان                                                                                                                 صفحه

1-     ويژگيهاي طبيعي

-         موقعيت و وسعت

-         اقليم

-         منابع آب

-         زمين شناسي

-         معادن

-         ناهمواريها

-         غارها

-         پوشش گياهي

-         زندگي جانوري

-         محيط زيست

2-   ويژگي هاي انساني

-         تاريخچه

-         ويژگي هاي فرهنگي و قومي

-         تقسيمات سياسي

-         جمعيت

-         لهجه و زبان

-         عشاير

-         مهاجرت

3-  ويژگيهاي اقتصادي

-         صنايع

-         كشاورزي

-         دامپروري

-         راهها