کندوکاوی در ریشه های انقلاب ایران[1]

(نهضت تنباكو، انقلاب مشروطه، جنبش ملي شدن صنعت نفت)

انقلاب ايران قطعاً يكي از انقلابهاي بزرگ است. انقلاب اجتماعي و يا بزرگ عبارت است از انتقال و دگرگوني سريع و اساسي حكومت و ساختارهاي اجتماعي و تحول درايدئولوژي غالب كشور. انقلاب اسلامي در شمار انقلاب هاي اجتماعي قرار دارد. زيرا از يك سو سبب تغيير در اساس و نوع حكومت گرديد و از سوي ديگر به تحول در ايدئولوژي غالب و رسمي كشور و خط مشي هاي اجتماعي، اقتصادي و سياسي در ابعاد داخلي و خارجي انجاميد. برخی از انقلاب ها حتی با هدف تغییر انسانها می آیند. یعنی علاوه بر تغییرات اجتماعی و سیاسی، قصد دارند که انسان را که اساسا لذت جو و منفعت طلب و در پی سود شخصی است به انسان هایی متعالی و دارای آرمان های بزرگتر مانند عقیده، استقلال کشور و یا دستیابی به موارد مشخص تبدیل نمایند.

هر انقلاب در بستري از شرايط شكل مي گيرد و بدون وجود آن شرايط هيچ تحول عمده اي صورت نمي پذيرد.انقلاب اسلامي ايران نيز از اين مقوله مستثني نيست. در مورد عوامل به وجود آورنده انقلاب تا کنون بسیار بحث شده است من نیز از دیدگاه خود این مسئله را می شکافم:

1.       موزائیک فکری مردم ایران

نهضت تنباكو، انقلاب مشروطه، جنبش ملي شدن صنعت نفت، قيام 15 خرداد 1342 و سرانجام انقلاب اسلامي، مجموعه پنج حركت بارز سياسي اجتماعي تاريخ معاصر ايران هستند كه هر يك به نوبه خود تاثيرات مهمي در انديشه و عمل جامعه سياسي ايران نهاده اند. بصورت کلی ایرانیان از لحاظ فکری تحت تاثیر نیروهای متعددی هستند. اولین آنها هویت ملی آنان است. دوم عنصر مذهب و یا مکتب تشیع است. سوم تحولات تاریخی این کشور است که به نوعی به حافظه تاریخی مردم تدریجا اضافه شده است.

-هویت ایرانی: شکل گیری هویت ایرانی به عنوان یک انگاره سیاسی و مذهبی به اواسط دوره ساسانیان و پادشاهی اردشیر بر می گردد. اما تکامل این مفهوم یک روند طولانی تاریخی دارد. هویت ایرانی شامل ملیت و قومیت است که به نژاد آریایی باز می گردد. دوم آنکه ایرانیان همواره خداپرست بوده اند. با ظهور اسلام به قول دکتر اسلامی ندوشن، "ایرانیان با آوردن اسلام، تغییری بنیادی در بعضی از شئون پدید نیاوردند. اعتقاد به پروردگار یکتا برجای ماند و ابلیس به جای اهریمن نشست. آتشکده تبدیل به مسجد گردید. نمازها و نیازها تنها تعییر شیوه دادند." ادبیات و زبان فارسی نیز بخشی از هویت ایرانی است که نقشی اساسی و محوری در هویت بخشی ایفا کرده و می کند.  

-هویت ملی: هویت ملی پدیده ایست که به 200 سال اخیر مربوط می شود. سرزمین مشترک، منافع مشترک، حقوق و دولت مشترک و یک حس روان شناسی فردی و جمعی از عناصر هویت ملی است. همان عنصری که هویت ایرانی، یعنی دین و زبان مشترک را تشکیل داده است، مقدمه ای برای هویت ملی ایران شده است. در ایران هویت ملی نیز سابقه ای بیش از 200 سال دارد و در دوران هایی مانند صفویه درایران نوعی ناسیونالیسم وجود داشته است. به همین دلیل میهن دوستی بخشی از فرهنگ عمومی ایرانیان است که توسط مبانی تشیع تقویت شده است.

-تشیع: انقلاب اسلامي در ايران و تاسيس جمهوري اسلامي در اين كشور از نقطه نظر تاريخي حاصل يك سري رويدادهائي است كه با پيوستن اكثريت ايرانيان به مكتب فكري شيعي و به عبارت ديگر رسميت يافتن اين مذهب از قرن شانزدهم ميلادي آغاز گرديد. در واقع يكي از عوامل مهمي كه انقلاب اسلامي را از تمامي انقلاب هاي دگرگون ساز ديگر قرن حاضر متمايز مي كند، همين ريشه هاي عميقي است كه اين انقلاب در گذشته تاريخي دارد. اساسي ترين موضوع در بررسي نقش تشيع عبارت است از اصل "امامت " و تشخيص "امام" كه نه تنها در زمينه اختيارات قضائي ،اجرائي و حتي نظامي جانشين پيامبر است ، بلكه مصداقي از ابعاد روحاني رسالت پيامبرانه نيز بحساب مي آيد. از نظر شيعه ، حكومت تنها در صورتي مشروعيت پيدا ميكند كه مرتبط با امام معصوم باشد. لذا حكومت هائي كه بنام اسلام فرمانروائي مي كرده اند كمتر مورد تائيد شيعيان بوده اند. در موارد بسياري شيعيان علاوه بر نافرماني، بر عليه اين حكومت ها بپا خواسته و قيام كرده اند.

-تحولات تاریخی: در عصر صفويه، براي اولين بار، در ايران، تشيع حكومتي فراگير تشكيل ميدهد. هرج ومرج و فلاكتي كه بعد از سقوط صفويه حاكم ميشود و سياست سردي كه نادر شاه نسبت به شيعه اعمال ميكند، موجب ميشود كه بسياري از علماي تراز اول ايران به نجف  مهاجرت كنند. با به قدرت رسيدن سلسله قاجار و به پايان رسيدن دهها سال جنگ داخلي ،سه عاملِ  بي ريشگي مذهبي فرمانروايان قاجار، جنگهاي ايران و روس، كه علما با صدور فتواي جهاد و تشويق وترغيب مردم براي پيوستن به جنگ نقش با اهميتي از نظر حكومت يافته بودند، باعث گرديد تا علما بخشي از قدرت و نفوذ زمان صفوي خود را باز يابند. ولي آنان تمايل چنداني به نزديكي و سهيم شدن در قدرت دربار قاجار نشان نميدادند و نجف همچنان بعنوان قلب حوزه علميه تشيع باقي ماند. فتواي ميرزاي شيرازي را ميتوان نقطه عطف عصر جديد در زندگي سياسي اجتماعي روحانيت دانست.از اين تاريخ به بعد روحانيت كم و بيش بصورت جزء جدائي ناپذيري از مبارزات سياسي جامعه در مي آيد.

بى‏توجهى به ارزشها و معتقدات جامعه و مقابله با ارزشهاى اسلامى، مشخصه اى از سلطنت شاه در دوره 57ـ1342 و از عوامل زمينه ساز انقلاب اسلامي است.در جامعه‏اى مانند ايران كه 98 درصد جمعيت آن مسلمان و بيش از 90 درصد آنها پيرو مذهب شيعه هستند، هيچ دولتى نمى‏تواند اين عامل وحدت بخش را ناديده بگيرد. اما رژيم شاه با گستاخى خود عليه مذهب و روحانيت، مصداق اين بى‏توجهى شده، مورد خشم و نفرت مردم قرار گرفت. بر همين اساس يكى از عوامل عمده بروز انقلاب اسلامى، تلاش شاه در زير پا گذاشتن ارزشها و سمبلهاى ديرين اجتماعى بود كه ريشه عميقى در مذهب داشتند.اين حركت و تلاش شاه، از سالهاى 1340 به بعد بسيار واضح‏تر شد و بخش بزرگى از مخالفين رژيم شاه با تمسك به اسلام و مذهب به مقابله با وى برخاستند. تقليد و اقتباس شاه از سكولاريسم، نفى ميراث اسلامى، نفرت از اعراب و تجليل از گذشته پيش از اسلام، تأكيد بيش از حد برناسيوناليزم قومى و نژاد، تغيير تاريخ اسلامى به تاريخ شاهنشاهى و جستجوى‏پايه‏هاى نظرى و تاريخى براى مشروعيت سلطنت، تغيير در قوانين و مقررات و حذف مواد مربوط به اسلام در آنها و...مسايلى بودند كه واكنش اقشار و طبقات مذهبى را برمى‏انگيخت.

شاه طى يك برنامه حساب شده به سمتى مى‏رفت كه دين را هم، به عنوان بخشى از مدرنيزاسيون جامعه، غربى كند و در يك جامعه بشدت مذهبى، نقش دين را همانند جهان غرب تنزل دهد، بدون اين كه به تفاوت زمينه‏هاى فرهنگى و تاريخى دو جامعه و دو دين توجه داشته باشد. يكى از دلايل اقبال گسترده مردم به اسلام در دهه آخر سلطنت شاه، اصرار بيش از حد رژيم در محو ارزشهاى اسلامى بوده است، بنا بر اين نارضايتى مردم به اين خاطر روز به روز تشديد مى‏شد. مدلهاى لباس، الگوى مصرف، رواج اشياء لوكس، ادبيات و موسيقى مبتذل و بسيارى از مسائل ديگرى كه ترويج مى‏شد چيزهايى نبود كه با روح فرهنگى اصيل ما سازگار باشد ولي هر چه رژيم بيشتر تلاش مى‏كرد، مردم بيشتر حساس مى‏شدند. اين موج گسترده، در سالهاى آخر سلطنت شاه به طور كامل بر روند انقلاب و اعتراضات مردم حاكم شد و همه شعارها و پيرايه‏ها را تحت الشعاع قرار داد و انقلاب به طور عملى در قالب اسلام و سمبلها و شعائرهاى مذهبى قرار گرفت به همين دليل در اين دوره، سخنرانيهاى سياسى اسلامى به مساجد و منابر و حسينيه‏ها كشيده شد و مردم از مراسم و شعائر مذهبى همانند نماز جماعت، نماز عيد فطر، شهادت، اربعين، تاسوعا و عاشورا به عنوان وسيله پوششى براى تحرك خوداستفاده نموده، همه چيز را از دست رژيم شاه خارج ساخته بودند.

مجموعه عوامل فوق که به موزائیک فکری ایرانیان باز می گردد باعث گردید که ایرانیان در آستانه انقلاب اسلامی دارای ذهنیتی پیچیده و تاریخی باشند. از یکطرف نسبت به دخالت خارجی بدگمان بوده و از طرف دیگر استبداد داخلی حکومت را تحمل نکردند. از طرف دیگر به عنصر ایرانیت بها داده و از سوی چهارم مذهب و کارکردهای آن بیشترین ابزار را برای بسیج و راهنمایی طبقات مختلف تمهید نمود. نقش امام خمینی در رهبری انقلاب نقشی یگانه و بی بدیل است، اما جا دارد که از نقش دیگر نخبگان موثر در ایجاد موزائیک فکری نیز یاد شود. یکی از مهمترین بخش های شکل گیری ذهنی ایرانیان در آستانه انقلاب به تلاش دکتر علی شریعتی باز می گردد. زندگي كوتاه و پر ثمرش كه جز نوشتن و سرودن دردها و دغدغه ها و دريغ ها و آرزوهاي یک ایرانی مسلمان نبود، گواه گوياي شخصيت و ويژگي روحي اوست. شايد برجسته ترين ويژگي كلام او نيز همان همدلي و پيوند مستقيم با مخاطبانش بود. شریعتی بعلت تسلط برعلوم مذهبی وهم بر فرهنگ و تمدن جدید نقش ویژه ای در تحرک جوانان و بیداری نسل جوان ایفا کرد. او در آشنا ساختن جوانان با آنچه که خود داریم سهم بی نظیری ایفا کرد. یکی از دانشجویان در دانشگاه صنعتی شریف اخیرا برای تحقیق خود مصاحبه ای با استاد محمد رضا حکیمی انجام داده است. جایگاه حکیمی در ذهن شریعتی از آنجا معلوم می شود که او تنها وصی دکتر شریعتی است و شریعتی در وصیت نامه خویش مفصلا در باره فضائل او سخن گفته است. او در پاسخ محمود سرکاری خرمی می گوید:

" من در ســال 1314 در مشهد متولد شدم. دکتر شریعتی هم متولد 1312 در مشهد بود. من از نوجوانی به کانون نشر حقایق دینی می رفتم. این کانون توسط پدر دکتر شریعتی ایجاد شده بود. در آنجا با دکتر شریعتی آشنا شدم. از همان دوران با دکتر روابطمان نزدیک شد. بدون شک دکتر نقش بسیـار مؤثری در انقلاب داشت. او در بیداری جوانان نقش عمده ای داشت. سروکار او بیشتر با روشنفکران و جامعه تحصیل کرده بود نه عوام. از قبیل این جامعه دانشجویان بودند. دکتر شریعتی تقریباً 70 درصد افرادی که در دانشگاه بودند یا در بازار ولی دارای روحیه دانشگاهی بودند را متوجه انقلاب ساخت. دکتر شریعتی یک فریادگر است نه یک فقیه و مفسر قرآن. این مطلب را خود دکتر هم اعلام کرده بود. منتها فریادگری اگر بخواهد به نتیجه برسد، یک ایدئولوژی می خواهد. دکتر شریعتی هم تشیع علوی را برگزیده بود. تشیعی که با ظلم و سلطنت ناسازگار است ، نه تشیع ظاهری. بنابراین دکتر شریعتی قطعاً در جریان انقلاب و مذهبی شدن جامعه روشنفکر نقش داشته است. در ضمن باید گفته شود که حدود 30 درصد از جمعیت دانشگاه مذهبی بودند و اگر دکتر شریعتی هم نبود آنان انقلاب می کردند. در یکی از سخنرانی های دکتر در حسینیه ارشاد که من هم در آن حضور داشتم، بین سخنرانی دکتر با چشمی گریان به من نگاه کرد و گفت : پای همه قرارداد های استعماری امضای دکتر و مهندس فرنگ رفته است، باعث خجالت امثال بنده؛ در حالیکه در مخالفت با استعمار امضای آخوند نجف رفته دیده می شود."

2.      استبداد دستگاه حاکمه

دو عامل استبداد داخلى و استيلاى خارجى در ايران، دست به دست هم داده، ملت ايران را از بسيارى از حقوق سياسى و اجتماعى خود محروم كردند. استبداد، خود به خود حاكى از فشار و اختناق، خفقان، فقدان آزادى و ارعاب و شكنجه است و به ميزان امنيت سياسى اجتماعى در جامعه، به حقوق ملت و رفتار رژيم با مخالفين خود مربوط مى‏شود. بدين لحاظ يكى از ريشه‏هاى مخالفت ملت با رژيم شاه را بايد در همين عامل جستجو كرد. استبداد شديد شاه و به تبع او دولتمردان ايرانى، امرى آشكار و زبانزد همگان بود. وى به جز قدرت خويش قدرت ديگرى برايش قابل تحمل نبود. هرگاه احساس مى‏كرد فردى از مقدارى نفوذ مردمى برخوردار شده است، اگر مقامى رسمى داشت‏ بلادرنگ او را بر كنار مى‏كرد و چه از مقامات باشد چه از مردم، حتى او را نابود مى‏نمود. شاه طى دوران حكومت 37 ساله خود به طور دايم كنترل خود را بر جامعه و سياست ايران افزايش داد. قانون اساسى كاملا مورد سوء استفاده وى قرار مى‏گرفت و عملا از استقلال قوا خبرى نبود و تمام تصميمات مهم - و از جمله انتصاب و بركنارى نخست وزير و وزراء، صاحبان پست‏هاى بالا، استانداران و غيره - توسط شاه اخذ مى‏شد. البته سلطه شاه بر سياستهاى نظامى و خارجى كشور از بقيه آشكارتر بود. در اين دوران، شاه با تفرقه انداختن بين افراد و سازمانهاى داراى وظايف متداخل و ايجاد و تحريك دشمنى و حسادت بين آنها حكومت مى‏كرد. همچنين نهادهايى مانند بازرسى شاهنشاهى، ساواك، نيروهاى مسلح شاهنشاهى، دادگاههاى نظامى و افراد ذينفوذ خاص و قدرت اقتصادى و سياسى خانواده سلطنتى در راستاى هدايت نهادهايى مانند دفتر نخست وزيرى و وزراء، مجلس، مطبوعات و غيره و در جهت منافع و خواسته شاه، عمل مى‏كردند و گاه خود، وظايف اينها را انجام مى‏دادند. كابينه هيچ تصميم مهمى نمى‏گرفت.

شاه با ايجاد سيستم اقتدارگراى تك حزبى تلاش مى‏كرد كه در همه شؤونات جامعه دخالت نموده و همه افراد و طبقات اجتماعى را به اطاعت‏خود درآورد. اراده حاكم، فقط اراده شاه بود. شاه همه چيز را تحت كنترل خود در آورده و يك شبكه پليسى مقتدر براى سركوب ناراضيان ايجاد كردكه در واقع به عنوان يكي از تكيه گاههاي مهم شاه در آمد. در شكل گيرى ساواك (سازمان اطلاعات و امنيت كشور) ـ كه از اواخر سال 1335 كار خود را آغاز كرد ـ آمريكا و اسرائيل نقش عمده‏اى داشتند. ساواك از چنان بودجه عظيمى برخوردار بود كه مى‏توانست تمام طرحهاى مورد نظر شاه را اجرا كند. ساواك به روزنامه‏ها و مجلات در مورد درج اخبار و مقالاتشان، رهنمود مى‏داد، در مورد همه كسانى كه قرار بود به مقاماتى برسند، از جمله نمايندگان مجلس تحقيق مى‏كرد. بازجويى و محاكمه افرادى را كه عليه رژيم مخاطره انگيز بودند، به عهده مى‏گرفت، راديو و تلويزيون را زير سانسور داشت. صلاحيت استخدام همه داوطلبان براى كار در ادارات دولتى، و حتى در مواردى، بخش خصوصى را تعيين مى‏كرد. از همه امكانات لازم براى تعقيب و دستگيرى، بازداشت، و شكنجه مخالفان برخوردار بود. همچنين ساواك در راستاى كنترل مخالفين در خارج از كشور، پول‏هاى هنگفتى براى رؤساى ساواك در خارج ارسال مى‏كرد و به اشخاص داخلى يا سياستمداران خارجى و از جمله يكصد روزنامه و نشريه خارجى مبالغ بسيارى حق السكوت مى‏داد. ساواك با فشار بى‏رويه و بازداشت‏هاى غير ضرورى كسانيكه در واقع خطر زيادى براى رژيم نداشتند، خود بر موج نارضايى در طبقات مختلف مردم مى‏افزود.

يكى از مشخصات جامعه ايران در سالهاى 57ـ 1342، گسترش و رواج انواع فساد (ادارى، مالى و اخلاقى) در اركان دولت و جامعه است كه در نتيجه آن ثروت ملت توسط دولت و دربار سلطنتى حيف و ميل مى‏شد و يا به جيب يغماگران خارجى مى‏رفت. فساد مالى نيز به نوبه خود تكميل كننده اين فرايند است. معاملات دولتى در داخل و خارج به طور عمده با رشوه بود، اختلاس از داراييهاى دولت، بسيار مرسوم بوده، مقامات درجه اول حكومت، همگى در خارج براى خود حسابهاى بانكى داشتند و دارايى غارت شده را به خارج منتقل مى‏كردند. وامهاى بسيار كلانى به دلالان و وابستگان به رژيم داده مى‏شد. خزانه مملكت همچون حساب شخصى شاه بود و به انحاء مختلف از آن برداشت مى‏شد. گوشه ديگرى از حيف و ميلهاى رژيم شاه، مربوط به اسراف و ولخرجى در كارهاى بيهوده و تبليغاتى بود، برگزارى مراسم و جشنها و صحنه سازيهاى تبليغاتى رژيم پهلوى از اين گونه است كه عمدة جهت جبران كمبودها و نقص‏هاى اساسى سلطنت و نيز جبران احساس بى‏اعتمادى و ناامنى درونى خود شاه برگزار مى‏گرديد. اوج اين جشن ها جشن 2500 ساله شاهنشاهي بود. اين جشنها و مراسم بى‏محتوا كه مردم را سرگرم مى‏ساخت، موجب اسراف و ولخرجى زيادى مى‏شد. علاوه بر اين  فساد اخلاقي و فحشا به صورتهاى مختلف، جامعه را فرا گرفته و توسعه يافت و حكومت هم علاوه بر اين كه ممانعتى ايجاد نمى‏كرد، با وسايل مختلف به آن دامن مى‏زد، قمارخانه ‏هاى مجهز و كازينوهاى شبانه‏روزى وابسته به دولت، هميشه داير بود و پولهاى هنگفت بدست آمده از نفت در آنها صرف مى‏شد و در نهايت به مجامع معتبرترى از همين نوع در خارج منتقل مى‏شد.

3.     روابط خارجی شاه

ايران يكي از مهمترين كشورهاي جهان بلحاظ استراتژيكي و ژئوپليتيكي است. از نقاط قوت اين كشور مي توان به همسايگي با 15 كشور در مرزهاي خاكي و آبي خود اشاره داشت.  اين كشور دومین دارنده ذخائر نفت خام در جهان پس از عربستان سعودي، و دومين دارنده ذخائر گاز جهان پس از فدراسيون روسيه است. به همین دلیل همواره دیگر اقوام و ملل به این کشور نظر داشته و روابط با ایران برای آنان مهم بوده است. حكمرانان ايران همواره كوشيده اند با ايجاد موازنه بين نفوذ قدرت هاي بزرگ ،كشور را حفظ كنند اما در اين زمينه گاه توفيق چنداني نيافته اند.ولي از لحاظ سنتي، تجربه كشور چنين مي نمود كه در روابط با متحدين خود پيوسته بازيچه دست قدرت هاي خارجي قرار ميگيرد. احساس حقارت، خشم، دلزدگي عميق و تمكين آميخته به احتياط و چاپلوسي نسبت به زورمندان، در برخورد ايرانيان با ممالك قدرتمند و مسئولان كشور انعكاس داشته است. اين امر با ديدگاههاي گوناگون توسط طبقات مختلف و دركل جامعه، احساس مي گرديد. مداخله تاريخي ساير ملل و آخرین آنها یعنی ايالات متحده آمريكا بصورت حیرت انگیزی در میان مردم ایران با نفرت همراه شد. زمانی که مستشاران نظامی آمریکا در خیابان های تهران و یا اصفهان با اتوموبیل های با شیشه سیاه که داخل اتوموبیل معلوم نبود تردد می کردند، هیچکس نسبت به آنان احساس گرم نداشت، بلکه این طور تفسیر می شد که آمریکا برای آنکه پول نفت ایران را نپردازد، بجای آن با تعریف پروژه های اقتصادی و نظامی بی مصرف سعی می نماید منابع مالی ایران را در آمریکا نگه دارد.

به دنبال کودتای 28 مرداد، شركت هاي نفتي آمريكائي 40% از سهم توليد نفت ايران را كه پيش از ملي شدن صنعت نفت تماما از سوي شركت نفت ايران و انگليس كنترل مي شد بدست آوردند. از اين دوره به بعد آمريكا به تدريج جاي پاي خود را در صحنه اقتصادي سياسي و نظامي ايران تحكيم بخشيده به گسترش حوزهء نفوذ خود پرداخت. طي دهه هاي  1950  و  1960 دولت هاي آيزنهاور، كندي، جانسون و نيكسون كمك هاي بي سابقه و گسترده اي به رژيم پهلوي كرده ضمن تقويت نظامي و اقتصادي اين رژيم  با راه اندازي و آموزش دستگاههاي امنيتي همچون" ساواك"  رژيم شاه را در سركوبي ملت مسلمان ياري مي دادند.

درمورد علت اين حمايت آمريكا از رژيم بطور خلاصه بايد گفت كه رژيم شاه حامي منافع آمريكا در منطقه خاورميانه و خليج فارس و يكي از عمده ترين هم پيمانان آن كشور بود. اين رژيم يكي از دو " ستوني "  بود كه سياست آمريكا در خاورميانه متكي بر آنها بود. عربستان سعودی ستون دیگر بود. سياست بومي كردن مسائل منطقه اي به آمريكا امكان داد تا ازطريق تجهيز قدرت هاي هر منطقه مخالفان حفظ منافع آمريكا را سركوب كند. دولت ايالات متحده براي گسترش نفوذ خود در منطقه و همچنين ممانعت از دسترسي شوروي به آبهاي گرم خليج فارس و محصور كردن نفوذ كمونيسم "پيمان سنتو " را تشكيل داد كه در واقع با "پيمان ناتو" و" پيمان سيتو" يك زنجيرهء دفاعي سرتاسري را در مقابل شوروي بوجود مي آورد. در راستاي اين سياست  سيل انواع تسليحات مدرن بسوي ايران سرازير شد و رژيم شاه مجاز شمرده شد كه بجز تسليحات اتمي هر نوع سلاح ديگري را كه بخواهد بتواند در اختيار بگيرد. در عوض حكومت شاه نيز در پشتيباني از منافع آمريكا اقدامات گوناگوني انجام مي داد. از جمله آنها حمايت از رژيم هاي مرتجع منطقه و سركوب جنبش هاي مخالف در منطقه، حمايت از رژيم صهيونيستي اسرائيل و تامين بيش از 70% نفت مورد نياز اسرائيل، كمك به حكومت دست نشانده ويتنام جنوبي، حمايت از حكومت هاي غرب گراي آفريقائي و كمك به آنان در مبارزه عليه نفوذ كمونيسم، پشتيباني از معاهده كمپ ديويد ميان مصر و اسرائيل، باز گداشتن دست آمريكا در غارت منابع نفتي ايران، در اختيار قرار دادن راهها و تسهيلات دريائي و هوائي براي مقاصد نظامي و تجاري آمريكا، استقرار دو پايگاه استراق سمع آمريكائي ها در خاك ايران در مجاورت مرزهاي شوروي، خريد تسليحات آمريكائي ها به قيمت هاي گزاف و در اختيار قراردادن بازار ايران براي كالاها و خدمات آمريكائي بود.

4.     نارسائی های اقتصادی در دوران قبل از انقلاب

دردهه های اول و دوم 1300 ايران داري اقتصادي نسبتاً بسته بود كه بر كشاورزي سنتي استوار شده بود. در آغاز قرن بيستم و با بالاگرفتن نقش نفت در اقتصاد صنعتي و پيدايش نفت مداخله خارجیان در ايران بیشتر شد. اين عوامل طي نودسال اخير درجهت تطبيق ساخت اقتصاد ايران با منافع غرب، نقش آفريني اساسي داشته اند. پس از جنگ جهاني دوم توسط ملي گرايان و اصلاح طلبان باكمك نيروهاي مذهبي به اميد حفظ استقلال سياسي و توسعه و تحول اقتصادي و اجتماعي در ايران حركتي در جهت ملي كردن نفت صورت گرفت، ولي با كودتاي 28مرداد 1332 مجدداً ايران هرچه بيشتر در چنگال انگليس و آمريكا فرو رفت. پس از آن شاه دست بيگانگان بخصوص آمريكا را براي اعمال نظر و نفوذ خود در ايران باز گذاشت تا ساختار اجتماعي و اقتصادي مورد نظرخودرا در ايران ايجاد كنند و انقلاب سفيد در سال 1342 بهترين برنامه براي ايجاد چنين منظوري بود.درنتيجه وابستگي بيش ازحد دولت به درآمدهاي نفتي، افزايش واردات محصولات عمده كشاورزي و پرداخت يارانه موجب شد كه در اوايل دهه 1350 كشاورزي به حاشيه رانده شود و ازروند كلي توسعه عقب بماند. از طرفي هزينه هاي عمومي و زيربنائي دولت افزايش چشمگيري يافت و اين افزايش موجب شكوفائي برنامه ضربتي صنعتي كردن دولت گرديد و بنابراين دولت دربخشهاي مختلف اقتصادي و بافت نهادين جامعه رسوخ كرد. البته  بيشتر پروژه‏هاى بزرگ اجرا شده طورى نبودند كه بينه و بنيانهاى صنعتى - اقتصادى ايران را تقويت و در طول زمان، اين مملكت را از نظر صنعتى و پروژه‏هاى زيربنايى مستقل و خود كفا سازند. بلكه طرحهاى بى جهت ‏بزرگى بودند كه چندان مطابق شرايط ايران طراحى نشده بودند، در حد اسراف گران و پرخرج بودند، بيشتر جنبه نمايشى داشته و به همراه اسلحه‏هاى فوق پيچيده و گرانى كه خريدارى مى‏شدو نيز كالاهاى لوكس و تجملى مصرفى، اتكاى اقتصادى ايران به غرب را بشدت افزايش مى‏داد و منافع آنها عمدتا به جيب شركتهاى آمريكايى مى‏رفت. دستگاه ناكارآمد اداري ايران نيز قادر به كنترل آنها نبود، زيرا بسيار عريض و طويل شده و به انواع زدوبندها و فسادهاي مالي آلوده بود. بنابراين پروژه هاي بزرگ ملي از زمان خود عقب مي افتادند و پيمانكاران خارجي كه باعوامل داخلي شريك بودند به اين بهانه و دلايل ديگر هزينه هاي پيش بيني شده پروژه هارا افزايش ميدادند.

ازطرفي الگوي مصرف در ايران بتدريج تغيير كرد ودرچهارچوب الگوي مصرف شهري توسعه و تنوع يافت. رژيم به شكلهاي مختلف مردم را به مصرف گرائي تشويق و ترغيب ميكرد و براي پاسخ گوئي به مصرف گرائي روبه تزايد مردم در درجه اول واردات را افزايش داد كه بخش عمده آن كالاهاي مصرفي و واسطه اي بود و دردرجه دوم توليد از طريق ايجاد صنايع مونتاژ افزايش داده و درآمد نفت تنها منبع تامين هزينه اين اقتصاد بود. ازديگر نارسائيهاى اقتصادى و اجتماعى حاصل از برنامه‏هاى نوسازى و صنعتى شدن جامعه ايران مساله ايجاد فاصله عميق طبقاتى در جامعه ايران در عهد پهلوى است، بطورى كه  يكى از دلايل عمده نارضايتى مردم در زمان حكومت پهلوى شكاف و اختلاف عظيم طبقاتى بين معدودى اقشار بسيار غنى و مرفه جامعه –كه شامل اطرافيان شاه، و صاحبان قدرت و نفوذ در دستگاه پهلوى مي شده - و اكثريت عظيم توده مردم است، چرا كه نحوه توزيع در آمدهاى ملى در دوران رژيم پهلوى آشكارا غير عادلانه بوده است. بنابراين در سطح كلان و اساسي، اقتصاد ایران روزبروز بسمت عدم تعادل و درهم ريختگي پيش مي رفت، اما در سطح خرد و عليرغم توزيع بسيار ناعادلانه كالا و پول، بعلت حجم بالاي پول و كالاي درگردش ـ كه ناشي از درآمد نفت بود ـ چند صباحي سطح مصرف عمومي روبه افزايش بود ويك رضايت مندي اقتصادي نسبي عمومي وجود داشت.

زنگ خطر زماني بصدا درآمد كه با تمهيدات آمريكا از سال 1974، كشورهاي عمده مصرف كننده نفت از چند سو براي كنترل وكاهش تقاضاي نفت اقدام كردند؛ اقداماتي مانند صرفه جوئي، جانشيني سوختهاي ديگر و تعبيه ذخائر استراتژيك. اين امر باعث شد كه در سال 1355، تقاضاي جهاني نفت روبه كاهش گذارد و قيمت آن ثابت ماند. بنابراين توليد نفت ايران افت كرده و درآمدهاي نفتي ايران كاهش يافت. طرح هاي ملي مانند سد سازي و نيروگاه سازي كه دچار آن اوضاع بودند و بموقع حاضر نشدند اثر خودرا نشان دادند. سوء استفاده هاي كلاني كه در عقب افتادن پروژه ها و ناهماهنگي صنعت و اقتصاد ایران اثر زيادي داشتند آشكار شد و اطرافيان شاه به افشاي فسادهاي مالي يكديگر پرداختند. باطن و حقيقت اقتصاد شاه داشت براي همه آشكار مي شد. همچنين درسايه اين اقتصاد، نارضايتي سياسي و فرهنگي مردم بسيار بالارفته بود و زماني كه درهم ريختگي اقتصادي آشكار شد، شاه و رژيم شاه را زمين گير كرد. سياست رياضت اقتصادي و صرفه جوئي در هزينه هاي دولتي و همزمان با آن مبارزه با گراني  كه با فشار به اصناف و بازاريان همراه بود  نه فقط حاصلي ببار نياورد  بلكه بر عدم رضايت عمومي افزود. فطع مستمري عدهء كثيري از كساني كه از بودجهء  نخست وزيري و ساير دستگاههاي دولتي استفاده مي كردند  و بسياري از آنان اشخاص دست وپادار و بانفوذي بودند، بر جمع مخالفان دولت افزود و فشار بر اصناف و بازاريان  بدون اينكه تاثير زيادي در مبارزه با گراني و تورم بگذارد اين گروه را بيش از پيش ناراضي كرد.

5.     ضعف و بی تصمیمی شاه و اراده استوار امام خمینی

علل ضعف و بي تصميمي شاه، كه شخصيت و خصوصيات ذاتي او و آثار جسمي و رواني بيماري مهلك سرطان ميتواند از عوامل عمده و اساسي آن باشد، موجب شد كه شاه، نه فقط خود قاطعيت و جسارت لازم براي روياروئي با بحران هاي بزرگ را نداشته باشد، بلكه از سپردن اختيار و مسئوليت به اشخاص جسور و كاردان هم بيمناك باشد. اما درباره قاطعيت و جسارت و اراده تزلزل ناپذير امام خميني بايد گفت كه بدون وجود شخصيتي چون امام خميني در مقام رهبري انقلاب اسلامي، يا اين انقلاب به ثمر نمي رسيد و يا به سازشي در جهت اجراي اصول قانون اساسي مشروطه و محدوديت اختيارات مقام سلطنت مي انجاميد. تنها قاطعيت امام در سرنگوني شاه بود كه انقلاب را تا اين مرحله پيش راند و به عمر نظام دوهزاروپانصد ساله شاهنشاهي در ايران خاتمه داد. استاد محمد رضا حکیمی در این باره می گوید: "یکی از تفاوت های فعالیت های دکتر شریعتی با امام خمینی در این است که امام با عوام رابطه برقرار می کرد؛ او با افرادی که در مساجد یا بازار رفت و آمد داشتند، خیلی خوب رابطه برقرار کرد و با اعلامیه های بیشمار خود مردم را به انقلاب دعوت نمود و آنان را از مسائل اجتماع مطلع ساخت. به همین دلیل سهم عمده ای را در انقلاب داشت. بطوریکه اگر امام در جریان انقلاب حضور نداشت، انقلاب انجام نمی شد. امـا نمی توان گفت که اگر دکتر شریعتی نبود انقلاب نمی شد؛ بلکه اگر نبود انقلاب ایران به تاًخیر می افتاد."

حال با توجه به نكات ذكر شده و عوامل ياد شده بنظر ميرسد كه عوامل اقتصادي و سياسي در طول زمان موجبات نارضايتي عميق مردم از حكومت شاهنشاهي را  فراهم آوردند و نارضايتي هاي مذهبي موجب تشديد آن شد و روحانيت شيعه كه مظهر بارز آن امام خميني بود با جمع اين عوامل وبا استفاده از ضعف هاي رژيم پهلوي، به حركت هاي مردمي جهت داده و انقلاب را به ثمر رساند.

منابع:

۱.       ↑ . از بیانات ۲۸/۸/۱۳۵۹ امام خمینی (ره) .

۲.       ↑ . تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج۱، سید جلال مدنی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم،۱۳۶۱، ص ۲۵ - ۲۳.

۳.       ↑ . سید جمال الدین اسد آبادی بنیان گذار نهضت احیاء تفکر دینی، محمد جواد صاحبی، فکر روز، تهران، اول ۱۳۷۵، ص ۲۲۹.

۴.       ↑ . میرزای شیرازی، شیخ آقا بزرگ تهرانی، مترجم محمد دزفول، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۵، ص ۲۴۳.