دسته بندي: تحقیق و پروژه رایگان,پروژه و تحقیق رایگان,دانش آموزی,تحقیق دانشجویی,

عالي قاپو

اين قصر كه نمونه منحصر به فردي از معماري كاخهاي عهد صفوي است، در اوايل قرن يازدهم هجري به فرمان شاه‏ عباس اول ساخته شد و شاه صفوي سفراء و شخصيت هاي عالي‏قدر را در اين كاخ به حضور مي‏پذيرفته است. اين كاخ داراي 5 طبقه است كه هر طبقه تزئينات مخصوص دارد. در زمان شاه‏ عباس دوم به بناي اصلي افزوده شده و شاه و ميهمانانش از تالار همين عمارت، مناظر و چوگان و چراغاني و آتش‏بازي و نمايش هاي ميداني را تماشا مي ‏كردند . اين‌ قصر كه‌ «دولتخوانه‌ مباركه‌ نقش‌ جهان‌» و «قصر دولتخوانه‌» نام‌ داشت‌، نمونه‌منحصر به‌ فردي‌ از معماري‌ كاخ‌هاي‌ عهد صفوي‌ است‌. مينياتورهاي‌ هنرمندانه‌ رضاعباسي‌،نقاش‌ معروف‌ عهد شاه‌عباس‌، نقاشي‌هاي‌ گل‌ و بوته‌، شاخ‌ و برگ‌، اشكال‌ وحوش‌ و طيور و گچ‌ بري هاي‌ زيباي‌ آن‌ به‌ شكل‌ انواع‌ جام‌ و صراحي‌ در تاق‌ها و ديوارها تعبيه‌ شده‌ است . گچ‌بري هاي‌ اتاق‌ صوت‌ با هدف‌ آكوستيك ‌طراحي‌ و اجرا شده‌اند تا نغمه‌ها و صداها به‌ طور طبيعي‌ و دلنشين‌ شنيده‌ شوند .

عالي قاپو به دو صورت تلفظ گرديده كه براي هر كدام وجه تسميه‏ي است. آنچه بيشتر در مورد محاورات و مكاتبات متداول مي باشد عالي قاپو است كه مركب از كلمه عالي و قاپوي تركي به معني در مي باشد يعني باب عالي و مراد اينست همان طور كه در عثماني باب عالي معمول بوده بين ايرانيان شيعه هم چنين يابي وجود داشته كه مانند باب عالي عثمانيه ا مورد احترام بوده است و از اين رو كليه كساني كه مي خواستند وارد عالي قاپو شوند بايد خم شده آستانه را بوسيده و داخل شوند و حتي شاه عباس هم هنگام دخول باين عمارت از اسب پياده مي شده است. گذشته از اين عالي قاپو محل تحصن مقصران و گناهكاران بوده كه هر جاني و يا گناهكاري كه وارد درب عالي قاپو مي گرديد كسي نمي توانست او را از آنجا بيرون بياورد مگر به امر شاه صفوي و خلاصه عالي قاپو همان احترامي را داشت كه باب عالي در عثماني داشت. و اما عده اي كه آنرا علي قاپو و علي قاپو نوشته ‏اند معتقدند كه هنگاميكه شاه عباس كبير درب نقره براي بارگاه حضرت اميرالمومنين عليه السلام به نجف برد و نصب كرد دري را كه در پيش آنجا نصب شده بود براي تيمن و تبرك اصفهان آورد و در عالي قاپو نصب كرد و از اين جهت آن را عالي قاپو و يا قاپي ناميده ند كه اين در منسوب به حضرت علي بن ابي طالب عليه السلام است و از اين رو مورد احترام شاه و مردم بود و حتي تا چند سال پيش هم مردم در اطراف آنجا آش‏ ها مي ‏پختند و نذوراتي مي كردند و بزنجير جلو در مزبور رشته هائي بعنوان دخيل مي ‏بستند و همانطور كه گفته شد در زمان سلاطين صفويه جاي بست گناهنكاران بود. در هر حال از هر دو نام و وجه تسميه چيزيكه استنباط مي گردد نصب اين دو رفتاري كه در مقابل آت در مي شده مربوط به يك امر سياسي بوده كه همان استقلال صفويه در مقابل عثماني ها باشد. و اما عمارت عالي قاپو بنيانش از زمان سلطنت سلاجقه است و در زمان صفويه داراي آن همه زيبائي و شكوه شده است و درب آنرا شاه عباس بزرگ از نجف اشرف آورده و از اين جهت مورد احترام سلاطين صفويه و مردم بوده است و چون اين كاخ در مقابل باب عالي عثماني ‏ها قرار داشته فوق العاده در جهت عظمت و زيبائي آن همت مصروف داشته‏ اند. كاخ عالي قاپو سه طبقه و هر طبقه منقسم به دو طبقه اطاق است كه در واقع شش طبقه مي شود و چون از بام طبقه آخر ميتوان تمام مناظر شهر را ديد خود بام را هم يك طبقه حساب كرده‏ اند و مي گويند عالي قاپو هفت طبقه است ارتفاع آن 48 متر و در 28 متري داراي ايوان بزرگي است كه در ميان ستون هاي آن حوض مسي قرار دارد كه آب از آن فوران مي كرده است. گچبري و نقاشيهاي عالي اطاق‏ ها متعدد آن هر بيننده را خيره مي كرده و اكثر گچبري ها بشكل بطري و شيشه‏ هاي شراب است. اين كاخ در غرب ميدان شاه است كه عرصه آن 386 متر طول و 140 متر عرض است در مقابل عالي قاپو مسجد شيخ لطف الله در شرق ميدان واقع شده است. شاردن فرانسوي كه سه مرتبه باصفهان مسافرت كرده و عمارت و كاخهاي دولتي را ديده گفته است .

عالي قاپو بزرگترين كاخي است كه ممكن است در يك پايتخت وجود داشته باشد. پس مي توان گفت كه اين كاخ در زمان صفويه از بهترين كاخ ها دنيا محسوب مي شده است و از اين رو محتوي بر تمام مزايا و محاسن بوده و آنچه لازمه يك كاخ سلطنتي بوده در آن وجود داشته است.

براي اينكه وضع كاخ مزبور در پايان قرن سيزدهم هجري معلوم گردد بهتر اين است كه نظريه مورخان آن زمان را نقل كنيم. مولف نصف جهان في تعريف الاصفهان چنين گفته است: اما عمارت عالي قاپو كه دروازه بزرگ عمارات دولتي برآن است و آن مثل سردري بر آن واقع شده محل نظر مهندسان و تمام معماران ايران و غيره است و به وضعي ساخته شده كه مايه حيرت جمع گشته است. عمارت باين ارتفاع و باين قطر و باين پايه و اين استحكام كه از وقت بناي آن تاكنون كه قريب سيصد سال، است با وجود تواتر شليك توپ و تفنگ كه در آن ميدان واقع است اصلا خللي و تزلزلي در اصول و بنيان آن راه نيافته مگر بعض فروع آن از كاشيكاري و غيره كه في الجمله ريخته است. و مجملاً عمارت مذكور ارتفاعاً محتوي بر پنچ چشمه دارد كه همه آنها مشتمل بر حجرات و همه بالاي يكديگر است و محلهاي نيكو است و يك جهت آن با ديگري چشمه‏ ها متفاوت است اين عمارت را شاه عباس بزرگ بنا و تمام نموده و دروازه از صحن نجف اشرف تيمناً و تبركاً آورده ست و بر آن نصب كرده و تا حال دروازه عمارات است و بجا است و به همين سبب آنرا عالي قاپو نام نهاده است. سلاطين بعد از او پيش اين دروازه را عمارت خروجي بطرف ميدان طرح انداخته و ساخته‏ اند و دو طرف آنرا هم يميناً، يساراً، دخولي و حجرات بنا كرده و بر بالاي همه آن تالاري به طرزي خوب و جهي مرغوب بنا و تمام نموده ‏اند با ستون هاي بلند و سقف مرتفع به استحكام استوار كرده كه بيننده را حيرت افزايد و در ميان آن تالار حوضي ساخته‏ اند كه در زمان پيش آب مينموده ‏اند و با استحكامي است كه اصلاً رطوبتي بسقف بناي زير آن نشر نمي كرده و اين تالار محل نشيمن پادشاه براي عرض لشكر بوده و از چند حجره مياني آن عمارتن رفيع راه ورود باين تالار است و چنان استادي در ساخت و اتصال اين دو عمارت نموده‏ اند كه كسي گمان نمي كند اينها را در دو وقت ساخته و متصل نموده اند و چون بر بالاي اين عمارت به طبقه آخري روند تمام شهر بل اطراف آن نمايان و ناظر را حالت انبساط و فرح روي بنمايد و در آن بالا هم يك مربعي محلي باز ساخته‏ اند كه چون بر آن روند نمايندگي زياد و صفا بيشتر و كيفيت غريب‏تر باشد. مثل اين عمارت و غرابت و نفاست آن كه در تمام ايران بلكه بسياري از ممالك ديگر موجود نيست. ميرزا عليخان نائيني روزنامه نويس ناصرالدين شاه قاجار در سال 1300 هجري قمري گزارشي كه راجع به تاريخ و جغرافياي ايران در دو جلد تهيه كرده كه هنوز مخطوط و تا چند سال قبل در كتابخانه وزارت دارائي بود و به طوريكه در پيش اشاره شده آنچه راجع به اصفهان نوشته عيناً با كتاب جغرافياي اصفهان ميرزا حسينخان تحويلدار كه به چاپ رسيده بعين منطق مي باشد راجع به كاخ عالي قاپو چنين نوشته است. تالار و قصر عالي قاپو تا حال به نيكوئي و عظمت و ارتفاع آن عمارتي در ايران ساخته نشده پنج طبقه قصر مزبور بانضمام كلاه فرنگي عرشه آن 34 ذرع ارتفاع دارد هر كدام از طبقاتش و مشتمل برمكان هاي ملوكانه و اطاق هاي وسيع و طاق هاي رفيع و بيوتات زمستانه و تابستانه و جلو قصر از پايه روي زمين الي محاذي سقف طبقه دوم قصر پايه و صحن تالار عظيم تالار فوقاني واقع شده چاه و منبع طبقه دوم قصر، من بعد از ظهر آن منبع حوض از مس يكپارچه است و غير از مجراي دو سوراخ تنگ تنلبه ممر و مدخلي بجهت قصر و تالار ندارد كه با چرخ و دلو بتوان آب كشيد. و ديگر درب بسيار عالي كه بدروازه دالان تحتاني قصر منصوب است از چوب زياد با دوام و قوامي است معروف به چوب كلوذه كه جوزق درختي باشد از هر چوبي هست درب اول بقعه متبر كه حضرت اميرمومنان عليه السلام است كه سلاطين هندوستان در نجف اشرف برده بودند. وقتي شاه عباس صفوي درب نقره را برد و بجاي آن نصب نمود درب مزبور را جهت تيمن و تبرك به اصفهان آورد و به دروازه دالان قصر و تالار برقرار فرمود، الان قصر منسوب به آن درب است و درب موسوم به علي قاپو و قبله گاه خلايق است. وضع ساختمان عالي قاپو را مسترسايكس انگليسي بطور اختصار چنين توصيف كرده: در طرف مشرف ميدان شاه عالي قاپو يا عالي قاپو دروازه بزرگي قرار دارد كه آن مدخل قصر سلطنتي بوده است. اين بنا عبارت از يك طاق نماي بزرگي است كه روي آن يك تالار بزرگ بر روي ستون هاي چوبي قرار گرفته و يكي از نمونه‏ هاي خاص معماري عصر نوروز را رعام مي دادند. شاردن ميگويد اين تالار زيباترين اين تالاري است در نوع خود كه من در تمام دنيا ديده‏ ام و از همين عمارت بود كه شاه صفوي مسابقه‏ هاي چوگان بازي، اسب سواري، و جنگ حيوانات وحشي، را در حضور هزاران رعاياي خود تماشا مي‏ كردند. جابري انصاري در تاريخ اصفهان و ري اظهار نظر كرده كه اشتهار اينكه درب عالي قاپو را از نجف آورده ‏اند براي جلب افكار عمومي و احترام بدر بار صفوي بوده است و اگر نه آوردن درب از نجف اشرف محرز نيست. در تاريخچه ابنيه تاريخي اصفهان وضع گذشته و زمان تاليف 1335 ه.ش را تشريح كرده و چنين گفته: عالي قاپو - علي قاپو - در ميدان نقش جهان دوره تيموريان كه تبديل به ميدان شاه امروزي شده است عمارتي از زمان تيموريان باقي بود كه در زمان شاه اسماعيل صفوي تا اندازه ‏اي آباد و سپس بحالت خرابي در آمده وقتي كه شاه عباس اول صفوي پاي تخت را به اصفهان انتقال داد ابتدا در باغ بزرگي كه در طرف طوقچي بود منزل نمود و سپس كه ميدان را مسطح و مرتب كرد عمارت قديمي را نيز براي سكونت خود و درباريان ساختمان نمود. و در دوران شاه صفي و شاه عباس دوم (1053) و شاه سلسمان و شاه سلطان حسين نيز تعميراتي از آن به عمل آمده است. سياحان و مورخين خارجي و داخلي شرح مفصلي نسبت به وضعيت و شكوه اين كاخ نوشته ‏اند بخلاصه اينكه در آن تاريخ اين قصر از تمام قصور سلاطين زيباتر و دلرباتر و جامع‏تر بوده است. اين عمارت فعلاً داراي جلوخاني است كه در طرفين آن دو اطاق و از اره‏اش تماماً به ارتفاع يك متر و نيم از سنگ سياه پوشيده و استوار شده و تمام بنا از آجرهاي تراش و يكنواخت ساختمان گرديده است و كسي حق نداشته سواره وارد شود. در جلو اين جلوخان از قديم زنجير دانه درشت آهني وجود داشت كه بحلقه‏ هاي طرفين باز و بسته ميشد كه هر كس پناهنده ميشد در امان سلطان بوده است. به فاصله چند متر در اصلي كاخ ببلندي 5 متر واقع است كه روي آنرا از فلز مطلا جدول كشي نموده‏ اند و در طرفين دو سكوي بزرگي به ابعاد 4 در 5.2 متر از شش پارچه سنگ مرمر ظريف ساخته شده و بالاي در ورودي عبارت: انا مدينة العلم. و علي بابها بر روي كاشي زمينه زرد نوشته شده است. آستانه اين در سنگ مرمر مدوري است كه ميگويند شاه عباس هر وقت سواره مي آمد در اينجا پياده مي شد و پا روي آستانه نمي گذاشت و عبور مي كرد. درباره وجه تسميه عالي قاپو بعضي را عقيده آنست كه اين در را شاه عباس از نجف و بجاي در نقره‏ اي كه بدانجا برده آورده و از اين جهت علي قاپو ناميده مي شود. عده ديگري گويند به جهت اينكه در بلند و عالي است بنام عالي قاپو گفته‏ اند و يا در برابر باب العالي تركيه نام گذارده شده اين در نيز داراي زنجير مطلائي بوده كه حكم بست را داشته و الحال نيز قطعه از آن باقي است كه تا اين اواخر مردم متوسل بآن شده نذوراتي مينمودند و مانند مقابر متبركه نيز پارچه ‏اي باين زنجير مي ‏بستند. بالاي در ورودي پنجره مشبك چوبي از زمان قديم باقي است. دهليز عمارت ازاره ‏اش از سنگ هاي سياه و بالاتر تماماً از نقاشي هاي زيبا گل و بوته تزيين يافته ورودي آنرا گچ كشيده بودند كه اين اواخر كم و بيش نثاشي ها را از زير گچ بيرون آورده‏ اند. دو دهليز ورودي و خروجي عمارت از مشرق به مغرب يا به عكس بطور عمود بر يكديگر مانند صليب ساخته شده كه در اصلي و سكوهاي سنگ مرمر طرفين واسطه بين آن دو است. در يكي از چادرهاي اين كاخ طبقات مختلفه تعمير و نقاشي كاخ را در گذشته بخوبي نشان مي ‏دهد در روي يكي از ورقه‏ هاي نقاشي، ديوار اين عبارت خوانده ميشود: گركند براه تو.... زانكه تقوي سر هم كرم است نا گرفتن درم بوجه حرام

بهتر از بذل كردن اميرالمومنين ...

كتبه الفقير سيد افضل مقصود علي دوراني بتاريخ جمادي الاول 1032 و مخصوصاً نامي از شاه صفي و تاريخ آن برده است. اين بنا در قديم دو راه پلكان پيچ مانند داشته كه اكنون باقي است و شاه عباس راه وسيع‏ تري براي اياب و ذهاب خود و سفراء ساختمان نموده كه كف تمام آنها از كاشي هاي هفت رنگ عالي تزيين شده بوده است. اين راه شامل 40 پلكان و دوراه ديگر داراي 17 پله مي باشد و تا طبقه چهارم اطاق هاي متعدد و منقوش در اطراف دهليز ببالار دارد كه مختص بدرباريان بوده است. شاه عباس كبير بيشتر وقت خود را در اين قصر بسر ميب رد و پذيرائي ‏هاي و رسمي را نيز در همين جا اختصاص داده و از بالاي تالار سان قشون و پيشك هاي سفرا و چوگان بازي و يا عمليات ورزشي پهلوانان را تماشا مي كرده. اين ايوان بطول 28 و عرض 16 و ارتفاع 12 متر و از كف ميدان تازير سقف 24 متر مي باشد كه فقط طرف غرب آن متصل بكاخ يا اطاق هاي مسكوني است ايوان داراي 18 ستون چوبي و بر روي پايه ‏هاي سنگي منشوري شكل قرار دارد. اين ستون ها مانند ستون هاي عمارت چهلستون 16 ضلعي و 8 ضلعي و داراي نقاشي و آينه كاري بوده است كه در دوره قاجاريه از بين رفته و در سال 1327 نيز براي تعمير و جلوگيري از نفوذ موريانه تخته‏ هاي روكوب آن برداشته شد. در وسط اين ايوان حوض مستطيل شكلي بابعاد 4در6/5 متر است كه اطرافش از سنگ هاي مرمر و كف حوض از مس پوشيده شده و داراي سه فواره بوده است. در پاشويه اين حوض قسمتي از سنگ مرمر مشبك و براي خروج آب هاي زيادي بوده كه در ناودان مطلاي طرفين تالار رو بطرف ميدان شاه مي ريخته است منبع آب اين حوض را در دامنه كوه صفه مي دانند كه از آنجا به عمارات سلطنتي دنباله رودخانه مانند آينه خانه و هفت دست و غيره مي رسيده و سپس به اين عمارت مي آمده است. ولي از نوشتجات سياحان و غيره مخصوصاً بنا به گفته شاردن چنين معلوم ميشود كه در جنب اين كاخ نيز چاهي بوده كه بوسيله چهار گاو با دم مخصوصي آب بطبقات مختلفه مي رسيده است در بالاي اين تالار اشعاري بشرح زير موجود است كه چند فرد آن نوشته مي شود:

كلب درگاه علي فخر شهان - يا الله

حامي دين جان سلطان زمان - يا محمد

زانكه آب رحمتست خاك بهشت- يا علي مدد

دست قدرت طينت گردون سرشت - يا الله

پايه ايوان كاخش بي حساب - يا محمد

باشد آن جائي كه سرزد آفتاب - يا محمد يا علي

منتظم باشد از آن گردون ماب - يا الله

ران........ همچو........انتخاب - يا محمد

روز بادا اميرالمومنين - يا علي

شاه دين شاه زمان سلطان حسين

يا الله........... اين سليمان بن سليمان بارگاه

از اره ديوارها تماماً از نقاشي هاي بسيار زيبا و مصلا تزيين شده بود ه كه الان نيز مشاهده ميشود در قسمت هاي بالا هم تصاوير متعدد ايراني و اروپائي موجود است كه هر بيننده را مات و متحير ميسازد اين نقاشي ها در دوران هر يك از سلاطين بطرز خاصي تعمير و نقاشي شده و بعد در زير گچ مستور گرديده روي بعضي صورت هاي موجوده را در سال 1328 از طرف باستانشناسي شيشه نصب نموده‏ اند كه از دستبرد و خرابكاري جهال محفوظ ماند ولي متاسفانه افراد مغرض و نادان از شكستن شيشه‏ ها و خرابي صورت هاي دريغ نداشته‏ اند. سقف اين تالار از تخته چوب هاي مثلث الشكل و با رنگهاي عالي منقش تزيين گرديده است. اتاق شاه نشين بمساحت 9*8*7 متر و طول آن شش اطاق كوچكتر و منقش گوناگون كه هر يك دلپذيرتر از ديگري است واقع شده و طول زمان و كچ كشي روي آنها كمترين تاثيري و تغييري و در نقاشي و آب و رنگ آنها نداده است. در شاه نشين اطاق از از اره ببالا همان نقاشي ‏هاي عالي و قلم معجزآساي نقاشان با ايمان صفوي كه با استادي عليرضا و امثالهم ساخته شده بقدي زنده با روح و متناسب است كه هر قدر نگاه كني غير ممكن است كه ديده خسته و يا كسل شود. هر قسمتي از اين اطاق ها و طاقچه‏ ها نوعي مخصوص و بقلم نقاشان ايراني و اروپايي تزيين شده است. اطراف اين ايوان در قديم نرده و طارمي هاي چوبي مشبكي داشته است. چوب بست روي ايوان كه از الوارهاي قطور و چوب هاي عظيم با اصول معماري و هندسي كلاف كشي شده و سقف ايوان و ستون ها را استوار داشته موجب حيرت و تعجب است. در سال 1334 بنابرتصميم اداره كل باستان‏شناسي تعميرات لازمه سقف و طرح‏ هاي اطراف بعمل آمده و شيرواني آهني زده شده در طبقه پنجم عمارت اطاق ها و ايوانچه هائي است كه همه از نقاشي هاي بسيار زيبا و خوش آب و رنگ نقاشي شده و چنانچه معروف است و مورخين نيز نوشته‏ اند از اين طبقه ببالا مسكن حرامسراي شاهي بوده كه مسلط بر تالار و ايوان شاهي باشند و بتوانند عمليات و جشنها و پذيرائي ‏هاي شاهانه را مشاهده نمايند. در طبقه ششم كه وارد شويد بر حيرت و تعجب شما افزوده مي شود زيرا اطاق هاي متعدد تو در تو و گچبري ها و نقاشي هاي حيرت‏ انگيز مختلف را خواهيد ديد كه هر قسمتي بطرز خاصي جلوه گر است از اره و بدنه بنوعي خاص نقاشي شده و در بالا گچبري هاي زيبائي مانند جاي ظروف و يا باشكال هندسي ساخته‏ اند. عده ‏اي را عقيده بر آنست كه در زمان شاه عباس حبس الصوت بوده كه وقتي نوازندگان دست از نواختن مي كشدند مجدداً همان صدا و آواز بگوش مي رسيده است و در كتب و نوشتجات نيز اين اطاق ها را بسفره خانه و يا شرابخانه و يا چيني خانه ناميده ‏اند. طبقه هفتم عمارت يا سقف بام كه بارتفاع 48 متر از روي زمين مي باشد مشرف بر تمام شهر اصفهان است و منظره بي نهايت عالي و جالب توجهي را در بيننده ايجاد مي كند و بيشتر سياحان و يا تماشاچيان آمدن به عالي قاپو را براي ديدن منظره شهر اصفهان و نقاشي هاي زيباي آن انتخاب مي نمايند. از بالاي اين كاخ آثار تاريخي اصفهان در مشرق مانند بناهاي دوره سلجوقي و مسجد سلطاني در جنوب و طرف مغرب كوه آتشكاه و مدرسه سلطاني و ساير بناهاي زيباي اصفهان را ميتوان بخوبي مشاهده و عكس برداري نمود. منظره ميدان شاه و مسجد زيباي شيخ لطف الله روح تازه يا بهر بيننده و عاشق اين ابنيه ميدهد. در مغرب اين كاخ عمارت شهرباني است كه گنبد آجري توحيد خانه يا گنبد طاوس دوره صفوي واقع شده اين گنبد داخلش تزيينات آجري زيبائي دارد كه در زمان صفويه قابل توجه بوده و اكنون زندان شهرباني است و عوامل آنرا گنبد شير گويت مي نمامند. اين كاخ در زمان صفويه احترام خاصي داشته و تمام مردم درباره آن بچشم احترام و بزرگواري نگاه ميكردند و بتمام باغات و عمارات سلطنتي متصل بوده است. شاه عباس جشن نوروز سال 1006 ه1598 م را براي اولين مرتبه در اينجا بر پا نمود و بعد از او نيز هر يك از سلاطين در اين قصر جشن هائي ترتيب داده و پذيرائي هاي شاهانه از بزرگان و سفراي خارجي نموده و بر شكوه و جلال اين قصر افزوده‏ اند شاه عباس دوم و شاه سليمان هر يك از پذيرائي هاي مفصلي در اين كاخ نموده كه شرح تفضيلي آنها در تاريخ درج است. در زمان شاه سلطان حسين نيز اين قصر تعمير شده و در دوره افاغنه و اواخر قاجاريه خراب گرديده است. مطابق كتيبه سر در ورودي بر روي كاشي بسال 1274 هجري در زمان ناصرالدين شاه قاجار تعمير گريده و بعداً متروك مانده تا در دوره رضا شاه فقيد تحت تعمير درآمده و مدتي اداره شهرداري بوده و اكنون در تصرف وزارت فرهنگ و اداره باستان‏شناسي محافظت مي شود. در اين پانزده سال اخير كه نگارنده عهده دار قسمتي از امور باستان‏شناسي ميباشم بعلت نبودن اعتبار نمايندگان محترم باستان‏شناسي موفق نشدند كنجكاوي بيشتري نسبت به نقاشي ها و يا تاريخ و كتيبه‏ هاي آن بنمايند علاوه بر اين احتياج كاملي بتعمير و كلاف كشي اطراف و تعويض بعضي ستون هاي معوج آن دارد زيرا شكاف هاي گوناگون بر اين بناي باستاني وارد گرديده و اميد است بزودي تعميرات شاياني از اين بعمل آيد.

مولف دانشمند گنجينه آثار تاريخي اصفهان راجع بوضع ساختمان عالي قاپو چنين نوشته است: تالار عمارت عالي قاپو از الحاقات دوره شاه عباس دوم است: به طبقه سوم عمارت عالي قاپو در دوره شاه عباس دوم تالاري با 18 ستون از چوب چنار اضافه شده است كه ستون هاي آن با آينه پوشش مي شده و سقف آن با صفحات بزرگ نقاشي روي آلت هاي چوبي تزيين شده. با يك نظر بساختمان اين تالار، الحاقي بوده آن بعمارت اصلي، واضح مي شود. در وسط اين تالار حوضي از، مرمر و مس قرار دارد كه داراي فواره هائي بوده و در مراسم مخصوص آب از آنها جستن مي كرده شاردن سياح فرانسوي كه در دوره سلطنت شاه عباس دوم و شاه سليمان در اصفهان بوده و اين عمارت را در سفرنامه خود توصيف كرده است صريحاً مي نويسد كه آب را بوسيله ماشين هاي مخصوصي بالا مي آوردند و بديهي است آنچه را كه شاردن ماشين مي نامد چيزي غير از چرخ آبهاي معمولي منازل اصفهان، نمي تواند باشد: مولف اصولا توجه به ساختمان تالارها با حوض وجهش آب از فواره يا شيرهاي سنگي از اختصاصات بناهاي دوره شاه عباس ثاني است و اين كيفيت در تالار چهلستون و تالار عمارت آئينه خانه كه در دوره سلطنت اين پادشاه با تمام رسيده به خوبي مشاهده مي شود. ديوارهاي تالار عمارت عالي قاپو بطوري كه عيان است داراي دو پوشش تزييناتي مي باشد كه بر روي هم قرار گرفته‏ اند. پوشش زيرين تزيينات عهد شاه عباس دوم است و پوشش بعدي تزييناتي است كه بذوق و سليقه شاه سلطان حسين در تالار اين كاخ اضافه شده است. تزيينات نقاشي و اشعاري بخظ نستعليق قرمز رنگ بر زمينه گچ سفيد در زيرقشري از گچ ديگر كه در اواخر عهد قاجاريه در پوشش عهد صفوي را مستور نموده بوده است آسيب زياد ديده معذلك در بعضي قسمت ها تشخيص اين تزيينات و بعضي خطوط در سنوات اخير از زير گچ خارج شده امكان‏پذير شده است

كلمات و مصرعهائي از اشعار منقوش بر ديوار عمارت عالي قاپو كه از تعميرات با اضافات دوره شاه سلطان حسين حكايت مي كند و هنوز قابل خواندن است بشرح زير مي باشد.

يا الله (شهنشاه دين) يا محمد (داور دين پرور ايران زمين) يا علي مدد

كلب درگاه علي فخر شهان (يا الله) حامي دين نبي...(يا محمد) آنكه ز آب، رحمت و خاك بهشت (يا علي مدد) دست قدرت طينت گردون سرشت (يا الله) پايه، ايوان قدرش بي حجاب (يا محمد) باشد آنجائيكه سر زد آفتاب (يا علي مدد) منتظم باشد از آن گردون مآب -يا الله.

ملت همچون آن جناب (يا محمد) - (يا علي مدد) شاه دين شاه زمان سلطان حسين (يا الله) بن سليمان اين سلطان بارگاه. اشعار دين شاه زمان سلطان حسين (يا الله) بن سليمان اين سلطان بارگاه (اشعار محمد بيك فرصت راجع بساختمان ايوان عالي قاپو )بنقل از قصص الخاقاني، خطي در سال 1053 هجري شاه عباس ثاني به ميرزا تقي الدين محمد وزير اعظم خود دستور داد معماران عالي قدر در عمارت عالي قاپو رو بطرف ميدان نقش جهان تالاري بنا نمايند و روز پنجشنبه بيست و چهارم شهر ذي القعده سال 1053 بناي اين تالار گذاشته شد و در عرض اندك مدتي با تمام رسيد. شاعري موسوم به محمدي بيك متخلص به (فرصت) كه تو پيچي سركارشاهي بود در تاريخ بناي تالار اين اشعار را سروده است

اي معلا بناي عرش نظام وي فلك كرسي فرشته مقام

سر به سر عالم از تو گلشن شد از تو چشم زمانه روشن شد

گرچه فرزند مادر خاكي خلف خاندان افلاكي

تا زمين از تو يك نشان دارد سرفرازي برآسمان دارد

آسمان از بلنديت شده پست تا تو برخاستي سپهر نشست

گر فرو ريزد آسمان بر هم نشود خشتي از بناي تو كم

چل ستون تو چهلستون باشد كه مدامت نگاه بآن باشد

هر ستوني كه از تو پاي بجاست فلك پير را بدست عصاست

هر ستون تو اي رفيع بناي شده راهي بعالم بالاي

طرحش از گرد نور ريخته ‏اند در گچ او ستاره بيخته‏اند

آسمان با مهي در افشانش كهنه فانوسي از شبستانش

بهر ديوان آن سپهر بنا زحل افكنده خشت بر بالا

حسن خورشيد بام ديوارش من ندانم كه بوده معمارش

سقف او را چه جاي زيور بود قبه زر بسي مكرر بود

نصب كرد آخر اوستاد هنر مهر انور بجاي قبه زر

زده آن طارم فلك پايه آسمان را بسر گل سايه

سقف تالار آن رفيع بنا بر سر عرش گشته چتر گشا

تا فلك ديده سرفرازي او خوانده تكبير جان درازي او

روي طاقش ز فيض يزداني چون كريمان گشاده پيشاني

درو ديوارش از كرشمه نگار گل تصوير او هميشه بهار

بلبلان خمش بناله زار ميسرايند بن در و ديوار

مرع تصويرش ازر نظاره كند گل گريبان رنگ پاره كند

نيست ممكن كه هيچ دانائي بخيال آورد چنين جائي

دم عيسي هواي منظر او لوح تقدير تخته در او

بت چنين است نقش خاك درش در فردوس سينه چاك درش

ديده كي بيند از نظر سيرش دل گرفتار زلف زنجيرش

بارها خورده آسمان بلند بشر آستانه‏اش سوگند

كه برون از تلاش گفت و شنيد كس چنين نقش بي قرينه نديد

هست در وصف او زبان مغرور شاه بيت است در جهان مشهور

الواحي از كاشي بر جبهه شرقي عمارت عالي قاپو از تعميرات دوره ناصرالدين شاه قاجار حكايت مي كند چهار جانب عمارت عالي قاپو در دوران پادشاهي شاه عباس اول و شاه عباس دوم با كاشي هاي خشتي خوش نقش تزيين شده بود كه توام به درها و پنجره‏ هاي نفيس آن منظره ‏اي بس جالب باين عمارت تاريخي مي داده است و موجب نهايت تاسف است كه از آن همه در و پنجره فقط يك پنجره در طبقه سوم عمارت بر جاي مانده و بقيه آنها به تاراج رفته است. در دوره سلطنت ناصرالدين شاه قاجار كه مختصر توجهي نسبت به تعمير بعضي بناهاي تاريخي اصفهان شده در عمارت عالي قاپو و هم ظاهراً كارهائي صورت گرفته كه بطور حتم تعويض طرح ‏هاي فوقاني عمارت يكي از آن جمله كارها است و به اين مناسبت بجاي كاشي ‏هاي خشتي گل و برگ عهد صفويه بر جبهه بالاي سردر ورودي فعلي كاشي هاي ديگري كه در بين آنها سه لوح خط نيز جاي داده شده قرار داده‏ اند. عبارت اين سه لوح اشعاري است كه شاعري بنام كفاش سروده ضمن تعميرات سال 1274 هجري قمري بخط نستعليق سفيد و در هم بر زمينه لاجوردي بجاي كاشي هاي عهد صفويه نصب شده است.

عبارات و اشعار لوح وسط اين كاشيكاري بشرح زير است:

ناصرالدين شاه قاجار

در زمان ناصرالدين شاه قيصر پاسبان شد ز تعمير علي قاپي رشك جنان

باده دولت بجامش تا در آيد آفتاب سكه شاهي بنامش تا بگردد آسمان

السلطان بن السلطان

لوح سمت راست:

دلا تاريخ تعمير علي قاپو است اين انشاء كه شد از ناصرالدين شاه‏اين نيكو بنا احياء

لوح سمت بشرح زير است:

تا علي در عالم امكان ولي الله باد

صدر اعظم در پناه ناصرالدين شاه باد در فهرست ابنيه تاريخي و اماكن باستاني ايران نيز تاييد گرديده كه عمارت عالي قاپو در سال 1274 هجري قمري تعمير گرديده است و حاج ميرزا حسن خان جابري انصاري در كتاب آگهي شهان از كار جهان تاريخ تعمير را سال 1272 نوشته است. در اشعاري كه كفاش اصفهاني براي تعمير عالي قاپو در زمان ناصرالدين شاه سروده تاريخ تعمير كه در شعر گفته شده با تاريخي كه در ذيل اشعار نوشته شده و نيز با تاريخ مرقوم در آگهي شهان از كار جهان مطابقتي ندارد. تاريخي كه صراحة در ذيل السلطان بن السلطان نوشته شده: 1274 ميباشد و تاريخي كه از شعر ماده تاريخ كفاش بر ميايد كه شد از ناصرالدين شاه اين نيكو بنا احيا يك هزار و دويست و هشتاد و نه مي باشد و اگر فرض كنيم كه لفظ كه عدد آن به حروف جمل 25 است جز تاريخ نباشد مي شود 1274 و با تاريخ تصريح شده در كتيبه مطابقت دارد و قسمت دوم درست بنظر مي رسد و ممكن است گفت كه تاريخ مندرج در آگهي شهان از كار جهان تاريخ شروع تعمير بوده است. در هر حال در سال 1299ه.ق مميزماليه اصفهان عمارت عالي قاپو را جزء عهمارات نيمه خراب قلمداد كرده و در مجله ارمغان سال اول شماره 59 صفحه 986 مندرج مي باشد. آنچه مسليم است بعد از ناصرالدين شاه توجهي كه به عمعارت عالي قاپو نشده كه هيج حتي المقدور وقت درصدد خرابي و برداشتن آثار عتيقه آن بوده‏ اند و حتي آثار گذشتگان را محو مي كرده ‏اند و از همين جهت بوده كه روي نقاشي ها را گچ مي گرفتنه ‏اند. نگارنده بخاطر دارم پيش از طلوع سلسله پهلوي اين عمارت گردشگر عمومي هر كسي به سليقه خود مي توانست در آنجا تصرفاتي كند و با يادگاري بنويسد و آنجا محل آش پختن و دخيل بستن شده بود و در واقع خرابه و جغد نشين بود. ولي پس از طلوع سلسله پهلوي روز به روز موجبات تعمير و حفط اينگونه عمارات با تصويب قانون عتيقات و تاسيس ادارات وابسته به آن فراهم گرديد و اكنون اين كاخ تاريخي و ديگر انبيه باستاني تقريباً بحال اول برگدانيده شده‏ اند. عمارت عالي قاپو اكنون مورد تعميرات اساسي و تزييني و مهاركشي آهني بنا و اصلاح نقاشي هاي داخل ساختمان و تحديد كاشيكاري جبهه خارجي و پشت بغل هاي آن مي باشد. كاخ مزبور در طي شماره 104 به ثبت تاريخي رسيده است

عمارت عالي قاپو از دو قسمت متمايز تشكيل شده است:

1- قسمت جلويي و مدخل عمارت

2 - ساختمان اصلي كاخ

1 - قسمت جلويي ساختمان از ساختمان اصلي جلوتر است و مدخل وسيع عمارت در همين بخش واقع است. مدخل داراي تاق جناغي است و در دو طبقه طرفين آن درها و تاقنماهاي كوچكتري وجود دارند. بالاي مدخل ايواني هست كه از سه جهت باز است و تاق چوبي دارد. تاق ايوان بر 18 ستون تراشيده قرار گرفته است. در زمانهاي گذشته به هنگام ضرورت اطراف ايوان را باپرده مي‏ پوشانيده‏ اند. حوضي با لبه‏ هاي مرمرين در وسط ايوان قرار دارد كه فواره هايي دارد ؛ كف حوض را از مس ساخته‏اند. از نوشته‏هاي جهانگرداني چون تارونيه و شاردن چنين بر مي‏آيد كه در گذشته دور، ديوار انتهاي ايوان و سطوح ستونها آينه كاري بوده است. بناي اين ايوان يا به عبارت ديگر تالار بر اساس كتاب قصص الخاقاني در سال 1053 هجري قمري آغاز شده در مدتي بسيار اندك به اتمام رسيده است. مدخل به دهليزي راه مي‏يابد كه به صورت شمالي - جنوبي ساخته شده. در پشت اين دهليز عمارت اصلي عالي قاپو قرار دارد كه در آن مقابل مدخل كه از آن نام برديم قرار دارد.

2 - بناي اصلي عالي قاپو از شش طبقه تشكيل شده است. در طرفين در ورودي عمارت شش طبقه دو سكوي سنگي وجود دارد. كتبه‏ اي نيز در بالاي اين در قرار دارد كه قسمتي از آن با گذشت زمان از بين رفته است. كرباسي كه پس از در ورودي قرار گرفته سقفي بلند به اندازه مدخل جلويي ساختمان دارد. در همين كرباس مقابل در ورودي عمارت اصلي دري ديگر با دو سكو در طرفين هست كه كرباس را به حياط پشت ارتباط مي ‏دهد. بالاي اين در پنجره‏اي مشبك قرار دارد كه از آن نور به داخل كرباس مي ‏تابد. اتاق هاي اطراف همين كرباس در حقيقت محل ادارات دولتي بوده است.

دو راه پله مارپيچ در دو گوشه طبقه اول راههاي ارتباطي را تشكيل مي‏دهند. بالاي طبقه اول چهار طبقه هست كه هر دو طبقه علاوه بر اتاقهايي كه دارند داراي تالار بزرگ هستند. نخستين تالار به وسيله دري بزرگ به ايوان بخش جلويي عمارت باز مي‏شود. بر در ديوار اين تالار نقوشي زيبا و رنگارنگ وجود دارد كه اغلب از آثار رضا عباسي است.

طبقه ششم تالاري بزرگ دارد كه تماماً گچ كاري است. اين تالار كه به اتاق صوت نيز شهرت دارد، بر اساس شناخت فيزيكي صوت و انعكاس آن به نحوي ساخته شده كه مثل يك استوديوي مجهز به ضبط صدا طنين‏هاي اضافي صدا را از بين مي ‏برده است و اصوات را به صورتي صاف به تمام قسمتهاي تالار مي‏رسانده است. ديوارهاي اتاقهاي اطراف نيز با نقاشيهاي زيبا تزيين شده‏اند.

با چند روش مختصر از سفرنامه پيترودولااله، جهانگرد ايتاليايي كه در سال 1617 ميلادي، هنگام روي كاربودن سلسله صفويه به ايران سفر كرده به معرفي بيشتر عمارت عالي قاپو مي ‏پردازيم:

... اتاقهاي كوچك به اندازه‏اي از راههاي مختلف به يكديگر مرتبط شده‏ اند كه به قرار گفته مستحفظ در عمارت پانصد در كوچك به وجود آمده است. زيبايي اين عمارت بيشتر از آن ناشي است كه تمام ديوارها از صدر تا ذيل تذهيب و با مينياتورهاي بسيار ظريف و الوان منقوش شده است و در بين طلاكاريها و رنگهاي مختلف در بعضي نقاط روي ديوار كنده كاريهايي شده كه واقعاً زيبايي خاصي دارد، مضافاً به اينكه دايوارها نمي‏دانم از گچ مخصوص با چه ماده ديگري به وجود آمده كه علاوه بر يكپارچگي و صافي، درخشش و جلاي خاصي دارند و گويي از حرير سفيدند و روي آنها نه تنها خطوط سياه كنده كاري شده بلكه برق طلا و رنگ لاجوردي و رنگهاي تند ديگري كه به كار رفته فوق العاده جلب نظر مي ‏كند.

به اندازه ‏اي سقفها زيبباست كه بايد از طرف ما ايتاليايي ها مورد تقليد قرار گيرد.

بعضي پنجره ‏ها نيز واقعاً شايسته تقليدند. اين پنجره‏ها غالباً در بالاي اتاق واقع شده‏اند زيرا فقط براي گرفتن نور از آنها استفاده مي‏ شود و به اين ترتيب باز كردن آنها مورد لزوم نيست.

در داخل اين عمارت، روي ديوارها به طور تك تك چهارچوبي وجود دارد كه داخل آن را نقاشي كرده ‏اند.

اينك كه با كل عمارت عالي قاپو آشنا شديم، يادآوري اين موضوع نيز خالي از فايده نيست كه از پشت بام آخرين طبقه آن مي ‏توان منظره عمومي شهر اصفهان را تماشا كرد.

باغ چهل‏ستون كه بالغ بر 67 هزار متر مربع مساحت دارد، در دوره شاه‏ عباس اول احداث گرديده و در وسط آن عمارتي ساخته شده و در سلطنت شاه ‏عباس دوم در ساختمان موجود مركزي، تغييرات كلي صورت گرفته است اگرچه انعكاس ستون هاي بيست‏ گانه، تالار چهل‏ستون در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهلستون را بيان مي‏كند ولي در حقيقت عدد چهل در ايران، كثرت و تعداد را مي‏رساند و وجه تسميه عمارت مزبور به چهل ستون‏ به علت تعداد زياد ستون هاي اين كاخ مي‏باشدقسمت‌هاي‌ جالب‌ و ديدني‌ كاخ‌ چهل‌ ستون‌عبارتند ازشيرهاي‌ سنگي‌ چهارگوشه‌ حوض‌ مركزي‌، تالار و ازاره‌هاي‌ مرمري‌ منقش‌ اطراف‌ آن - تزئينات‌ طلاكاري‌ سرسراي‌ پادشاهي‌ و اتاق‌هاي‌ طرفين‌ تالار آينه‌ و تابلوهاي‌ نقاشي‌ تالار پادشاهي‌ كه‌ تصويرشاهان‌ صفوي‌ بر آن‌ نقش‌ بسته‌ است - تصوير شاه‌عباس‌ اول‌ با تاج‌ مخصوص‌ و مينياتورهاي‌ اتاق‌ گنجينه - سردر «مسجد قطبيه‌» و سردرهاي‌ «زاويه‌ درِكوشك‌» و آثاري‌ از مسجد «درب‌ جوباره‌» و «مسجد آقاسي‌» كه‌ برديوارهاي‌ ضلع‌ غربي‌ و جنوبي‌ باغ‌ نصب‌ شده‌ است‌. تالار و ايوان‌ اين‌ كاخ‌ در پنجمين‌ سال‌ سلطنت‌ شاه‌ عباس‌دوم‌ بناشده‌ است‌. انعكاس‌ ستون‌هاي‌ بيست‌گانه‌ تالارهاي‌ چهل‌ ستون‌ در حوض‌ مقابل‌ عمارت‌، مفهوم‌ چهل‌ستون‌ را القاء مي‌كنند

اين كاخ در جنوب خيابان سپه كنوني واقع و 67000 متر مربع مساحت دارد. اغلب مورخان نوشته ‏اند كه كاخ مزبور قسمتي از باغ نقش جهان بوده و مقداري از آن را شاه عباس بزرگ جدا كرده و در وسط آن عمارت كلاه فرنگي سبكي ساخته بوده و جشن و نوروز سال بيست و سوم جلوس خود را در آن محل بر پا داشته است.

سپس در زمان سلطنت شاه عباس دوم بر عمارات آن افزوده و كاخ چهلستون بنا گرديد. و در تاريخ يك هزار و پنجاه و هفت هجري پايان يافت و ماده تاريخ آن را مباركترين بناهاي دنيا گفتند.

برخي از مورخان گفته‏اند چهلستوني كه بدست شاه عباس دوم ايجاد گرديد داراي چهل ستون بوده و در هنگام آتش سوزي كه در 21 رمضان سال هزار و يكصد و هيجده (1118) هجري اتفاق افتاد از پنج ستوني هشت تائي فقط بيست ستون آن باقي مانده و در واقع قسمتي از عمارت و بيست ستون طرفين از جلو سوخته است و تاريخ آتش سوزي آنرا چنين سروده‏اند:

يكصد و هيجده زهجرت نبوي

گذشته بود كه آتش به چهلستون افتاد و تاريخ تعمير آن‏را كه در زمان سلطنت شاه سلطان جسين صفوي اتفاق افتاده چنين سروده‏اند. مبارك باد تالار بلند ايوان جمجماهي كه سال 1118 ه.ق را ميرساند.

اين كاخ كه شامل چهلستون و باغ است عمارت چهلستون در وسط آن واقع شده و ساحتش دو هزار و يك صد و بيست متر مربع مي باشد و يك شعبه از مادي فدا از وسط آن ميگذرد محل بناي عمارت ساخته شده كه حكم درياچه دارد. گويا بعنوان دولتخانه بنا شده بوده و ليكن چون چهلستون داشته بنام اخير معروف شده است. كاخ چهلستون مشتمل بر ايوان بزرگ بطول 38 متر و عرض 17 متر و به ارتفاع 14 متر رو بطرف مشرق ساخته شده و هيجده ستون از چوب چنار و كاج دارد و شكل آن كثيرالاضلاع و 16 ضلعي و 8 صلعي مدور مي باشد. چهارستون وسط بر روي چهارشير سنگي قرار دارد و طوري حجاري شده دو شير با يك سرنشان داده مي شود و از دهان چهارشير جلو آب جستن كرده وارد حوض مرمر وسط مي شده است.

در ايوان دومي كه اندكي مرتفع‏تر است دو ستون چوبي با ارتفاع دوازده متر قرار گرفته كه با ستونهاي ايوان بزرگ بالغ بر بيست ستون ميشود.

بالاي اين ايوان دو كتيبه يكي از زمان شاه عباس دوم شامل اين اشعار است:

بعهد شهنشاه عباس ثاني كه عهدش جوان كر دپير جهان را

بنا كرد از فيض لطف الهي بنائي كه شد رشك نه سقف مينا

زيس رعتش بر سپهر كواكب نمايد چو ريگ ته جو ثريا

كواكب چو گلهاي باغش نمايان مجره در او همچو جوئي است پيدا

كند سالها اندر آن كامراني بود قرنها سجده گاه برايا

مبارك بود زانكه تاريخ آن شد مباركترين بناهاي دنيا

كتيبه ديگر از اول تا آخر ايوان در زمان سلطنت شاه سلطان حسين صفوي و بخط نستعليق سفيد محمد صالح نوشته شده كه شامل 28 فرد بوده و قسمتي از آن كه خوانده ميشود چنين شروع ميگردد:

بحمدالله كه باز از نو باقبال شهنشاهي

مرصع شد زمين و آسمان از ماه تا ماهي

تجلي در گريبان طالع از جام جهان بين شد

صفاي صبح عيد و فيض انوار سحرگاهي

بحكم شاه دين سلطان حسين آن ماه مهر آئين

كه صبح و شام عالم را كند خورشيدي و ماهي

سهيل صبح عيد زندگاني خسرو عادل فروغ اختر روشن دلي خورشيد آگاهي

ز شير و پرچم سرپنجه تيغ جهانگردي بلند و پست عالم را گرفت از ماه تا ماهي

زبس در كفه ميزان احسانش سبك گشته خجالت ميكشد دائم طلا از چهره كاهي

شب و روز جهان را ريخت درهم مهر و مه يكجا

كه ريزد طرح و رنگ اين بناي آسمان جاهي

زهي عالي بنا كاندر بلندريهاي اوصافش

قباي لفظ براندام معني كرده كوتاهي

خدا زان بيستون گرداند خلق اين آسمانها را

كه بر پا باشد از اين چهل ستون از ماه تا ماهي

چو شمع محفل خضر نبي زرين ستونهايش

يدبيضا بكف با خضر و موسي كرده همراهي

برنگ چل تنان چلستون در ربع آن مسكون

گرفته اربعين بهر دوام دولت شاهي

مرصع كاري سرو ستونهايش بآن ماند

كه آيين كرده با دست دعا با عرش همراهي

چهل ديوند بر سر داده جا تخت سليمان را

ستونهاي مرصع پوش تالار شهنشاهي

بجز در آب و آئينه نديده مثل و مانندش

سكندر گرد عالم گشت همچون حرف افواهي

زهي نقاش صورت آف‏رين كلك نقاشي

كشيده درين روشندلي تصوير آگاهي

زرنگ روحي و جسمي نموه ظاهر و باطن

بهر معني كه ميجوئي و هر صورت كه ميخواهي

ز آهنگ شبيه چارتاري هم نيم غافل دو گاهي ميرساند گاه بر گوشم سحرگاهي

صفاي منبع فواره گوهرفشان آن كبوترهاي زرين بال انجم را كند چاهي

ضياء چار ديوار مرصع كار مينايش بود تا صبح حش آئينه دار طلعت شاهي

اگر چه ماه اوج سلطنت دارد بهر شهري مكان هاي همايوني و منزل هاي جمجماهي

وليكن اين هميون بارگاه آسام رفعت گرفت از كرسي اعلي خطاب عرش درگاهي

نگهدارش بود از چشم زخم ديده بدبين علي مرتضي تعويد بازوي يداللهي

چو شد اتمام اين عالي بنا زينت ده گردون بتاييدات يزداني و توفقيات الهي

نجيب از نو بطاق آسمان بنوشت تاريخش مبارك باد تالار بلند ايوان جمجاهي

كتيبه محمد صالح

از قصيده مزبور كه بعضي از ابيات آن خوانده نميشود معلوم ميگردد كه ناميدن اين كاخ به چهلستون براي شكون عدد چهل و داراي بيست ستون بوده كه در آب منعكس و جمعاً چهلستون ميشده است.

اين نكته از شعر:

برنگ چل تنان چل ستون در ربع آن مسكون گرفته اربعين بهر دوام دولت شاهي

و شعر:

چهل ديوند بر سر داده تخت سليمان را ستونهاي مرصع پوش تالار شهنشاهي

كاملاً معلوم مي گردد. از دو موضوع ديگر بسيار توصيف شده يكي فواره‏ها و ديگر تذهيب كاري ستونه و سقف.

اين اشعار سروده نوالدين محمد نجيب كاشاني است كه ملك الشعراي دربار شاه سلطان حسين صفوي بوده و كتابي هم بنام كشيك خانه در (1109ه.ق( تاليف كرده است كه در كتابخانه سلطنتي كاخ گلستان ديده شده است.

در دو طرف شاه نشين چهلستون و ايوان مدخل سالون پادشاهي و در داخل تزيينات آئينه كاري دو طرف مقرنس سقف آن در دو لوح بخط نسخ مشكي بر زمينه گل و بوته دار مذهب بخط شمس الدين بن ملا محمد سعيد جيلاني مورخ بسال (1119 ه.ق( اين عبارات نوشته شده.

1 - لوح جنوبي شاه نشين نصر من الله و فتح قريب و بشر المومنين رب انزلني »منزلا مباركاً وانت خيرالمنزلين تولوا قفل تولوا قفل حسبي الله كتيبه العبد شمس الدين بن ملا محمد سعيد الجيلاني في 1119)

2 - لوح شمالي: نصر من الله و فتح قريب و بشر المومنين رب انزلني منزلا.

مباركاً و انت خيرالمنزلين و لايوده حفظهما و هو العلي العظيم كتيبه العبد شمس الدين بن ملا محمد سعيد الجيلاني.«

تمام آنچه در ساختمان و نقاشيها و تذهيبها كه در كاخ مزبور ديده ميشود از دوره صفويه است مگر چند تابلو كه عبارت از:

1 - جنگ شاه اسماعيل اول با سپاه عثماني در چالدران 2 - مجلس جنگ نادر شاه افشار با هندوها كه بعد از صفويه الحاق شده است.

ميرزا عليخان نائيني روزنامه نگار دربار ناصري در سال يكهزار و سيصدهجري قمري گزارشي راجع به عمارت چهلستون داده كه با مطالب جغرافياي اصفهان ميرزاحسين خان تحويلدار عيناً مطابقت دارد و آن چنين است:

عمارت باغ چهلستون و درياچه‏هاي دو طرف تالار وسط باغ و اطاقهاي بزرگ جنين و بيوتات فوقاني و اطاق طنابي تحتاني كه سرتاسر عقب تالار افتاده با عرض عريض و ارتفاع طاقي كه دارد و درهاش بچهار سمت باز، بانضمان ايوانهاي بزرگ و ايوانچه‏هاي و غلام گردشهاي اطراف عماراتي است قوي بنياد كه نظير مانند ندارد از بنائي و نجاري و حجاري و آينه كاري و طلا و لاجورد و تصويرات كثيره كارهاي استادان بزرگ و ستونهاي رفيعه و حمالهاي عظيمه و سايرآلات ادوات جراثقالي كه در زير و رو و جوف سقف تالار و غيره بكار رفته در غرابت عظمت و در رفعت و صناعت عقل همه اهالي خبره و بصيرت بحيرت است.

يك زبان خواهد زافواه ملك تا بگويد وصف آن رشك فلك

يكي از اوصاف اين عمارت آن است كه در بزرگي و وسعت هم ميان تالار جلو و هم در اطاق طنابي عقب ميتوان سلام عام ملوكانه بست و نيز يك درياچه بزرك جلو طنابي عقب و يك درياچه عظيم كه در عظمت ثاني ندارد در پيش روي تالار افتاده كه هميشه آب رودخانه از آنها جاري است وجوي وجداول سنگي و آب نماها و آب افشارها در ميان خيابانهاي باغ واقع شده كه بسيار نقل دارد.

مولف تاريخ نصف بيشتر به توصيف كيفيت ساختمان كاخ چهلستون پرداخته و چنين گفته است؟

ديگر از عمارات عاليه دولتي كه قابل ذكر است عمارت چهلستون است كه آنرا شاه عباس ثاني ساخته و وضع آن مركب است از طرز عمارات چين و فرنگستان و ايران و بنفاست و خبوي اين عمارت در تمام ايران نيست، تالار عالي با سقف آينه و ستونهاي غريب چوبي كه در زير چهارعدد آنها سنگي بزرگ و اطراف آن سنگها را صورت شيريال دار در آورده و ساخته‏اند، و حجاري بكمال خوبي نموده و حوضي در ميان اين چهارستون است كه اطراف آنها بسنگ مرمر فرش نموده‏اند ساخته و از دهان آن شيرهاي روي بحوض راه و سوراخ آب هست كه در آن حوض ميريخته و در سقف آن مهندسان صنعتهاي عجيب نموده‏اند و در استحكام آن مبالغه فرموده ستونهاي آن بيست عدد است و تمام آنها را نقش و آينه كاري نموده بودند، عقب آن تالار طنابي است بس عالي و زيبا كه آن را سقفي رفيع به سه چشمه زده‏اند و مذهب تذهيب و زرنشان نموده و در نماهاي آن صورت بعضي از سلاطين صفويه را ساخته‏اند كه اكثر آن مطابق واقع است چنانچه صورت شاه اسماعيل و هر دو ساه عباس موافق صورت شاه اسماعيل در ميدان جنگ اوزبك است و از ديگران مجلس بزم است و در نماهاي ميان صورت جنگ شاه اسماعيل با رومي.

و جنگ نادرشاه را با محمد شاه هندي ساخته‏اند در زمان متاخر از آنها و هيچيك از صورتها موافق نيست.

بالجمله اين عمارت مطمح نظر همه كس ميباشد و اين عمارت و تالار در باغي است كه معروف به همان چهلستون است و در پيش روي آن عمارت درياچه مربع طولاني ساخته‏اند كه اكثر پرآب و در كمال صفا است.

جابرانصاري كه در تاريخ اصفهان بصيرت كافي داشته راجع بساختمان اين كاخ و باني و زمان آن نيز مطالبي نوشته كه عين آن نگاشته ميشود.

و باغ چهلستون كه آن هم از باغ نقش جهان گرفته شده يكي از بزرگترين مباني صفويه است و طرحش را زمان شاه عباس اول ريختند و بناي چهلستون را شاه عباس دوم در (1057) پس از صلح با عثماني اقدام كرد، و مساحت آن با باغچه‏هاي گرداگردش قريب پنجاه جريب ميشود. عمارت وسط چون ديگر مباني قديم تيموريه روي به مشرق افتاده طنابي بزرگ عقب تالار ايوان است كه شاه نشين سلطنتي بوده و داراي سه گنبد طول تقريباً بازيرديوارها 28 ذرع و عرض بيش از 11 ذرع و نيم در بهايش از اطراف روبه ايوانهاي گرداگرد باز ميشود و دو اطاق بزرگ خروجي جنبين ايوان شاه نشين است و صندوق خانه‏ها و بالاخانه‏ها عقب هم دارد و خود جنين ايوان شاه نشين و اطاقها است و بيست ستون بلند پايه‏هاي آن سقف بيستون مانند است و بيست ستون هم عكس آن در آينه‏هاي سقف ميافتاد. طول حوض بيرون تخميناً 12 ذرع و عرضش بيش از 10ذرع و آن سقف محيرالعقول را از چوبهاي كاج زده‏اند حقيقة ديدني است. چوتيرهائي قويتر از تيرهاي عصاري و بلندتر با چه آهنها و ميخها بهم بسته و با جرثقيل بالا كشيده‏اند و بچه زنجيرها پيوسته ميان كف سقف زيرين و سقف پائين ايستاده براحتي گردش توان كرد و دربها و بباغ باطراف براي دخول هوا ميان دو سقف باز است و تذهيب ستونها و قابهاي سقف زيرين نمايش زيبا دارد، و سقف ايوان و ديوارهايش همه به آينه‏هاي سنگ بزرگ و نقشهاي كار استاد مزين بود و در اين شصت ساله پيش از (1300) همي بردند و فقط شاه نشين آينه كاري ماند، آينه‏هاي بزرگ ديوارها حكايتي از چرخ آينه گون مينمود خصوصاً آينه چهلستون نما يا جهان نماي ديوار بالاي سر حوض كه چندان بزرگ و عالي و شفاف و روشن بود هر قدر جمعيت از درب عراد چهلستون كه تا عمارت تقريباً 180 متر فاصله داشت پيدا ميشد عكس آن جماعت در آن آينه بخوبي نمودار بود و دربها يكسره خاتم و پاره منقش بنقوش دلربا كار اساتيد بزرگ و ستونها نيز بآينه‏هاي ريزه و رنگارنگ با نقاشيهاي قشنگ زينت افزا و آن آينه‏هاي را با دربهاي بحدود (1300 قمري( بمسعوديه طهران بردند و شنيدم آينه چهل ستون نما را يكپارچه دربي بزرگ قرقره دار ساخته كه با فنر باز و بسته ميشد و جيوه را برداشته و دور و بلور نمايان و بعضي از آن آينه‏ها در هجوم بختياري بطهران شكسته و بعضي را به عمارت ديگر پيوسته پنجره‏هاي بالاي سردرب‏ها نيز بسي زيبائيها داشت. وسط ايوان حوض ميريخت و منبع آن آب از هزار جريب و جوي سياه بود و در شاه نشين پرده شكل جواني ناصرالدين شاه كار حسن خان لال مصور بود گوئي خود ناصرالدين شاه است سخن ميگويد و از محمد شاه نيز صورتي عينا در طنابي بود و دو آية الكرسي خط ميرزااحمد تبريزي استاد نسخ بستونها و سلام سلطنتي در اين ايوان بود و حوض بزرگ وسط باغ و طول تالار بيش از 32 ذرع و عرض 22 ذرع.

در 1118 عمارت چهل ستون سوخت كه بفال بدگرفتند و پس از چهارده سال فتنه افغان عراق و فارس را ويران نمود خاصه اسپهان را ديوارهاي دو ايوان شمالي و جنوبي طنابي را نقشهائي بود از چهره دختران گرجي و ارامنه كه ديده را خيره ميساخت و دل بدان نقش و نگار بي روان ميباخت. امروزه كه بر آن گچها كشيده اند و طرح برداشته باز حسنش نمودار است.

بالاخانه‏هاي گوشه ايوآنهابراي خلوت نشيني و خواب بود و خرقه شاه صفي و طومار عهدنامه منسوب به حضرت امير)ع( و قرآن منسوب بخط امام حسن عسگري )ع( در آن بالاخانه محفوظ و خواص را ملحوظ، خط طومار و قرآن را چنين نسبت ميدادند ولي خلجاني بقلب مولف بخاطر است كه شايد مانند سياست آل عثمان در قرآن منسوب بخط عثمان صفويه نيز در مورد اين قرآن خط قديم نظر سياسي داشته‏اند.

در طنابي چهل ستون ارازه‏هاي سنگ مرمر و گچبري كار اساتيد معتبر و طلا و ميناكاري و شش مجلسي نقاشي است: چهار مجلس آن را گويند از عهد صفويه بوده يكي مجلس همايون شاه پسر ظهيرالدين با بركه پس از هجوم شيرخان بدو او بدرباز ايران پناه آورد در (951) هر چند آن روزگار قزوين مركزيت داشت اما همايون را بگردش بلاد تا اصفهان آوردند كه طهماسب بزرگ همه جا سلطان محمد پدر شاه عباس را بمهمانداري او مقرر داشت و اگر مهماني هم شهر ديگر بوده نقشه را اينجا كشيده‏اند.

و مجلسي هم بزم شاه عباس بزرگ و حضور ولي محمد خان پادشاه ترك 1019 كه او نيز ملتجي بدربار صفويه شد.

و مجلسي هم جنگ شاه عباس و باز مجلسي ديگر از شاه صفوي و اكبر يكي از شاهزادگان هندي كه باصفهان آمده و دو مجلس هم پس از صفويه نقاشي شده و بامر نادر و يقيناً مجالس قدرت صفويه را قبلا داشته از آمدن سلاطين ترك چون ولي محمد خان و عبدالعزيز خان و ندر محمد باصبهان يا جنگهاي فاتحانه شاه عباس بزرگ باروميان و بامر نادر بسياست اتحاد اسلام و برانداختن نام صفويه حك نموده‏اند و روي آنها نقشه شكت شاه اسماعيل را از سلطان سليم و فتح نادر هند را كشيده‏اند ظني قوي است و هم گمان ميبرم نقش بزم باده گساري صفويه نيز بامر نادر پيوست بوده خصوصاً مجلش شاه طهماسب كه يقيني است باده نبوده و او سالها بوده همه را از ميگساري توبه داده و خود لب نيالوده پس از نادر هم كريمخان زند صورت خود را گفته كشيده‏اند. بكودكي ياد دارم در طنابي چهلستون قالي تخت دو رو بافت بود كه هر وجبي از آن را ببهائي گزاف ميخريدند بي مبالاتي از سال 1298 قمري تا 1305 قطعه قطعه از ميان رفت.

مسترسايكس انگليسي در جلد دوم تاريخ ايران ترجمه فخر داعي در باب كاخ چهلستون كه آنجا را در اواخر قرن سيزدهم و اوائل قرن چهاردهم هجري مشاهده كرده شرخ مختصري چنين ايراد كرده است:

عالي قاپو انسان را به باغهاي وسيعي هدايت ميكند كه در آن كاخهاي متعددي قرار داشته و مهمتر از همه كاخ چهلستون است. اين تختگاه مجلل بابام آن از تنه درختان عظيم چنار بنا شده و بر بيست ستون ساخته شده‏اي از همان درخت يعني درخت چنار نگاهداشته‏اند. اطراف اين ايوان از سنگ مرمر سفيد پوشيده شده بود و روي آن آئينه كاري كرده بودند. جايگاه واقعي سرير سلطنت در عقب اين ايوان واقع شده بود و از آنجا شاه نشيني تكيه گاه سرير راه داشت در هر طرف اطاقهاي كوچكي براي وزيران و كار آنها تعبيه شده بود و پشت سر كه در تمام طول ساختمان امتداد دارد راهرو و يا غلام گردش درازي با سه تابلو نقاشي روغني بسيار بزرگ و نفيس در هر طرف آن وجود دارد كه هر سه تاي آنها در اين كتاب گراور شده است لرد گرزن شرحي كه در اين باب نوشته ما آنرا ذيلاً نقل ميكنيم:

اين تابلوها دوره مجلل سلطنت شاه عباس و اسلاف و اخلاف او را در نظر ما مجسم ميسازد، در اين تابلوها شاه ايران در حال جنگ و يا در مجلسي بزم با پياله شراب مشاهده ميشود، سبيلهاي بلند و ضخيم، چانه‏هاي تراشيده و عمامه هائي، كه در اين تابلو بنظر ميرسد نماينده يك نوع آرايشي است كه مدتها است و از مد اتفاده و منسوخ گرديد است. سلاح و لباس جنگجويان آلات طرب مطربان و حركات رقاصه‏ها درهاي بسته گذشته را بر روي ما باز و تاريح روزگار پيشين را در پيش چشم ببينده مصور مي‏نمايند و گوئي بي اختيار هر بيننده‏اي خود را در اين مجالس پرشور و مجلل بزم و رزم پادشاهان صفوي شريك و سهيم ميباشد.

كروزنيسكي ميگويد: عمارت اوليه چهلستون طعمه حريق شده و اين بناي فعلي را دوباره شاه سلطان حسين بجاي آن ساخته است.

اين بود وضع گذشته كاخ چهلستون كه مورخان شرح آنرا نوشته‏اند و در برخي موارد اختلافات مختصري ديده ميشود و اما وضع كنوني اين كاخ مطابق آنچه اخيراً نوشته‏اند بررسي ميگردد:

مولف تاريخچه ابنيه تاريخي اصفهان كه در سال 1335 شمسي انتشار يافته شرح مبسوطي راجع بكاخ چهلستون نوشته كه منتخبي از آن اين است:

در جنوب خيابان سپه باغ مشجر بزرگي بمساحت 67000 متر مربع واقع شده كه ميگويند در ابتدا جز باغ نقش جهان بوده و از وسط آن مادي فدا ميگذرد اين باغ داراي سه درب خروجي است و در قديمي باغ در طرف خاور ميباشد. در وسط باغ تقريباً يك متر بلندتر كاخ چهلستون ساخته شده و مساحت آن دو هزار و يكصد وبيست (2120) متر ميباشد. پس از نقل قول ميرسيد علي جناب مولف الاصفهان راجع بسوختن بيست ستون از چهل ستون گفته كه آقاي معارفي معمار ابنيه تاريخي آثار سوختگي را در قسمت غرب عمارت ديده است .و نيز گفته‏اند بعضي را عقيده بر اينست عمارت چهلستون دورو بوده و تالار بيست ستوني يا كمتر در طرف مغرب عمارت وجود داشته و اين قسمت آتنش گرفته كه آثار در و پنجره آن هنوز باقي و در زمان شاه سلطان حسين تعميرات كلي در آن بعمل آمده است. و نيز متذكر شده‏كه سلاطين صفويه پس از عالي قاپو جشن‏هاي مهم را در كاخ مزبور برگزار ميكرده‏اند و وضع كنوني را چنين بيان كرده است:

ايوان بزرگ كاخ بطول 38 متر و عرض 17 متر و بارتفاع 14 متر روبطرف مشرق بنا شده و داراي 18 ستون از چوب چنار و كاج است كه بشكل كثيرالاضلاع 16 ضلعي و 8 ضلعي مدور ميباشد چهارستون وسط بر روي چهار شير سنگي قرار داد و حجاري آنها طوري است كه دو شير بايك سر نشان داده ميشود و از دهان چهار شير جلو آب فوران نموده داخل حوض مرمر وسط ميريخته است.

تاريخ حجاري شيرها را بعضي بزمان هخامنشيان و عده‏اي بساسانيان )خسرو پرويز( و حتي اشكانيان و برخي بديالمه و بالاخره بصفويه مربوط ميدانند.

در ايوان دومي كه كمي مرتفعتر است دو ستون چوبي بارتفاع 12 متر قرار دارد كه با ستونهاي ايوان بزرگ كه بيست ستون ميشود. بالاي اين ايوان دو كتيبه دارد يكي مربوط ببناي آن در سلطنت شاه عباس دوم يعني سال (1057ه.ق( ديگري مربوط به تغيير آن بعد از حريق يعني سال يكهزار و يكصد و هيجده قمري هجري است كه در سال 1327 هجري شمسي از زير گچ بيرون آمده است.

سقف ايوان از آيئنه‏هاي مستطيل شكل و اطرافش از قطار بنديهاي رنگين ساختمان شده است ديوارهاي سفيديكه ديده ميشود در قديم نقاشي و آينه كاري بوده و ازاره‏اش سنگهاي مرمر منقوش ميباشد.

در دو طرف ايوان دو اطاق كه بچهار طرف در دارد واقع شده و هر يك داراي تصاوير گوناگون است كه ازير گچ بيرون آمده است و ميرزا عبدالله نقاش طرحهاي اوليه رضا عباسي را با تغييراتي تعمير نموده است در اطاق شمالي در منبت كاري و منبر خاتمه دور صفوي و كاشيهاي متفرقه سلجوقي و صفوي و سقف زراندودي كه از زير گچ بيرون آورده‏اند و نيز در اطاق جنوبي تصويرهائي ديده ميشود.

ايوان سومي كه مرتفعتر و كوچكتر است بنام شاه نشين و بمساحت 7*5/5 متر ساخته شده. در طرفين ايوان علاوه بر آينه‏هاي مستطيل شكل سنگي چهارتابلو مصور كه دو تاي آنها بسيار خوب و بلباس اروپائي و دو تاي ديگر را تعمير بسياري بدي كرده‏اند و دو لوحه از آيات قرآني بخط شمس الدين ملا محمد سعيد الجيلاني در 1119 ديده ميشود.

در طرفين شاه نشين دو اطاق منقوش است كه درهايش به ايوان شمالي و جنوبي باز ميشود. نقاشيهاي اطاق جنوبي كه داراي صورتهاي اصلي و قديمي است در سال 1331 از زير گچ بيرون آورده شده است و شامل مجلس بزم مفصلي است كه به سبك ايراني و هندي نقاشي شده شايد طرح عروسي رضاقلي ميرزا باشد ياقصه وامق و غذرا و طاقچه بلند سمت راست مجلس يوسف و زليخا و روبرويش خسرو و شيرين است و چند تصور ديگر. در اطاق مقابل شمالي كه در ديماه سال 1334 شمسي از زير گچ خارج شده روبرو مجلس بزم شاه عباس است كه در كنار نهر آبي نشسته و جمعيت زيادي از مرد و زن در اطارفش ميباشند و در طاقچه سمت راست يكي از شاهزادگان صفوي و روبرو شاه عباس با كلاه مخصوص گرجي ديده ميشود كه از ساقي با حضور چند نفر جام ميگرد.

در جرزهاي طرفين در ورودي دو اطاق سه تصوير زيبا ديده مي‏شود كه بنا بگفته حاج مصور الملكي نقاش از آثار رضا عباسي است.

در بالاي شاه نشين محفظه‏اي وجود دارد كه در قديم قرآن امام حسن و عهدنامه علي بن ابي طالب بانصاري وجبه شيخ صفي الدين اردبيلي در آنجا محفوظ بوده و الحال در ويترينهاي سالن گذارده شده است.

شاه نشين بسالن بزرگي كه طولش 22 و عرضش 11 متر از شمال بجنوب و به ارتفاع 12 متر متصل ميگردد. سالن داراي سه گنبد منقوش زراندود عالي است كه بيننده رامات و مبهوت مينمايد. لچكهاي رنگارنگ و طرحهاي طلائي و شفاف از شاهكارهاي هنري و نفيس محسوب است ازاره طالار كه فعلاً با گچ سفيد پوشيده شده در قديم از كاشيهاي منقش مستور بوده است.

ولي اكنون روي نمونه كتاب بررسيهاي هنر ايران پرفسور پوپ كاشيهائي تهيه و زينت افزاي تالار گرديده است. در بالاي ازاره دور تا دور 24 مجلس مينياتور مختلف ديده ميشود كه در حال عيش و سرورند همه بر روي گچ و اطرحهاي اوليه زمان شاه عباس صفوي است كه در سال 1307 شمسي بدون توجه بطرز و سبك قديمي آنها تعمير و روغن مالي شده است. بالاتر شش مجلس نقاشي نفيس بطول 4*6 مشاهده ميشود كه دو مجلس وسط طرفين تالار جنگ چالدران و كرنال را نشان ميدهد و مربوط بدوره نادرشاه افشار است كه در زمان محمد خان قاجار بقلم استاد صادق نقاشي تعمير گرديده است. و در زير تابلو جنگ كرنال چنين نوشته شده است:

بحسب الحكم شاهنشاه دوران فريدون فر محمد خان قاجار

زكلك صادق نقاش نو شد نشان و فر نادرشاه افشار

يا صادق الوعد

چهار مجلس كه دو تا از آنها مجلس پذيرائي شاه عباس اول و دوم پادشاهان از بك و دو تا ديگر مجلس پذيرائي شاه طهماسب از همايون شاه هندي پسرظهيرالدين بابركه از شيرزار افغان شكست خورد و در سال 951 هجري قمري به ايران پناهنده شد و يكي جنگ با ازبكان از نقاشيهاي خوب قديمي و جالب است. بنا بنظر حاج مصور الملكي نقاش معروف مجالس آخرين بقلم استاد رجبعلي شاگرد مظفر علي و دو تاي اول بقلم استاد صادق است.

عكس ناصرالدين شاه قاجار بقلم محمد حسن افشار نقاش در تاريخ 1276 هجري در زير لنگه طاق نير ديده ميشود. چهاربخاري در اطراف سالن بدستياري مرحوم استاد حاجي اسماعيل گچ بر و ميرزاعلي بطرز قديم در سال 1327 شمسي ساخته شده است.

اشيائي كه در اين سالن ديده مي‏شود بيشتر مربوط به مقبره شيخ صفي الدين اردبيلي است كه بر حسب مساعي جناب سيد محمد تقي مصطفوي رياست وقت اداره كل باستان‏شناسي و مساعدت مرحوم احسني رئيس فرهنگ وقت و سرپرستي مهندس روانبد از تهران به اصفهان نقل شده و اعليحضرت همايوني شاهنشاه آريا مهر هنگام مسافرت براي زدن كلنگ تونل كوهرنگ موزه چهلستون را نيز افتتاچ فرمودند و اين افتتاح در تاريخ هشتم مهر ماه 1327واقع گرديد.

در سه طرف ديگر اين سالن سه ايوان وجود دارد كه هر يك داراي نقاشيها و صورتهاي بسيار عالي ايراني و اروپائي است كه با لباسهاي قرن 17 ميلادي ترسيم شده و امكان دارد صورت سفرا يا شاهزادگان فرانسوي و ايتاليائي باشد كه بدست نقاشان هندي و ايتاليائي ساخته شده است.

در توصيف آن محمد بيك شاعر معاصر شاه عباس دوم سروده است:

عكس آئينه‏اش بجلوه گري ميكند ديو را بشكل پري

در و ديوار گشته رنگارنگ همه تصويرهاي كارفرنگ

روي دو ايوان بزرگ چوب بست عجيب و غريبي از الوارهاي قطور و بلند با يك اسلوب هندسي و. فني درست كلاف شده كه ببيننده را متعجب ميسازد و بفاصله سه متر بالاترشيرواني آجري كه بمنزله بام عمارت است ساخته شده و پنجره‏هاي اطراف براي هواكش و عبور و مرور پرندگان ميباشد. اطراف عمارت مجراي آب است كه در وسط آن فواره‏اي سنگي از قديم موجود است.

در جنوب شرقي باغ عمارت استانداري از زمان قاجاريه است و برج هشت شلعي سه طبقه مرتفعي از زمان صفويه نيز ديده ميشود. قسمت فوقاني آن مورد استفاده استانداري و تحتانيش در تصرف اداره آمار ميباشد. نكته ايكه ممكن است مورد مداقه و بحث واقع شود چهلستون است كه با اينكه كمتر از چهل ستون داشته و دارد آنرا چهلستون ناميده‏اند.

آنچه از مطالعه تاريخي اينگونه اسامي استنباط ميگردد اعداد 7و40و100 در موقع اغراق در توصيف و غرابت ابنيه بكار ميرفته است.

مثلاً كاخ صد ستون در تخت جمشيد و يا چهلستون مسجد جامع اصفهان و چهلستون مسجد جمعه تهران و نظائر آنها و يا چهلستون مسجد گوهرشاد در مشهد مقدس كه هيچكدام از نظر عدد با اسم مطابق نيست بلكه چهلستون كنايه از اينستكه آن قصر يا شبستان در بزرگي و توسعه بحد اعلي كه احتياج بداشتن چهل ستون باشد رسيده و آن اندازه وسيع است كه بدون اتكاء به چهل ستون ابقاي آن مقدور نبوده است.

و همينطور است كلمه صد ستون در كاخ صد ستون كه حاكي و مبين وسعت زياد كاخ است كه در حدود صد ستون تكيه گاه لازم دارد.

و با تشريح نكات مزبور روشن گرديد اينكه گفته‏اند كاخ چهلستون در موقع حريق چهل ستون داشته و بيست ستون آن سوخته است اساسي ندارد و همان بيست ستون را داشته است، زيرا اگر كاخ چهلستون پيش از حريق داشته بود خلف شاه عباس دوم هنگام حريق همان چهل ستون را ميساخت نه اينكه نقصي در آن قائل شود و با بيست ستون تجديد بنا كند.

در كاخ چهلستون سردرها و ساختمانها و تابلوها و آثار ديگري مشاهده ميشود كه جزكاخ مزبور نبوده و براي محافظت بآنجا نقل گرديده است:

1 - پنجره عالي گچبري كه از شاهكارهاي اين صنعت است و ابتداء تمام آن از گچ ريخته شده و سپس از قسمت پشت خلل و فرج آن با شيشه ‏هاي رنگي تزيين شده و سرانجام تركيبي بي نظير و عالي شده است اين پنجره از بناي تاريخي درب امام كه ساختمان آن مورخ بسال 857 ه.ق است بعمارت چهل ستون انتقال داده شده است.

2 - پايه ستونهايي كه به صورت مجسمه‏ هاي شير و انسان در چهارگوشه استخر قرار دارد و چهار قطعه است و دو تخته سنگ حجاري شده بشكل چهارشير كه در دو باغچه دو طرف خيابان ورودي كاخ قرار دارد از بقايايي عمارات سرپوشيده صفوي و آينه خانه بكاخ چهلستون نقل شده است.

3 - سردركاشيكاري مسجد قطبيه مربوط بزمان شاه طهماسب اول كه در مسير خيابان واقع و براي محافظت چهل ستون انتقال يافته ورودي ديوارهاي جنوبي باغ چهلستون قرار داده شده است.

4 - قطعات كاشيكاري از مسجد آقاسي - مسجد خواجه علم - مسجد درب جوباره - پيربكران نيز بر روي ديوارهاي جنوبي باغ كاخ مزبور ديده ميشود.

5 - سردرب كاشيكاري بناي تاريخي در كوشك مورخ بسال 902 ه.ق از عهد رستم آق قوينلو كه براي محافظت به كاخ چهل ستون منتقل و در قسمت ضلع غربي باغ نگهداري مي گردد.

اين كاخ باستاني طي شماره 108 به ثبت تاريخي رسيده است.

کاخ چهلستون به روايتي ديگر

باغ چهلستون كه بالغ بر 67000 متر مربع مساحت دارد در دوره شاه عباس كبير احداث شده و در وسط آن عمارتي ساخته شده بوده است. در سلطنت شاه عباس دوم در ساختمان موجود مركزي تغييرات كلي داده شده و تالار آينه و تالار 18 ستون و دو اتاق بزرگ شمالي و جنوبي تالار آينه و ايوانهاي طرفين سالن موزه فعلي و حوض بزرگ مقابل تالار با تمام تزيينات نقاشي و آينه كاري و كاشيكاري ديوارها و سقفها افزوده شده است.

قسمتهاي جالب و ديدني كاخ چهلستون به شرح زير است:

1 - سقف باشكوه نقاشي تالار 18 ستون و سقف آينه كاري تالار آينه و مدخل آينه كاري سالن جلوس شاه عباس دوم.

2 - ستونهاي عظيم تالارهاي 18 ستون و تالار آينه كه هر يك از آنها تنه يك درخت چنار است.

3 - شيرهاي سنگي چهارگوشه حوض مركزي تالار و ازاره‏هاي مرمرزي منقش اطراف كه معرف صنعت حجاري در عهد صفويه است.

4 - تزيينات عالي طلاكاري سالن پادشاهي و اطاقهاي طرفين تالار آينه و تابلوهاي بزرگ نقاشي سالن موزه كه پداشاهان صفوي را به شرح زير معرفي مي‏نمايد:

شاه عباس كبير در حال پذيرايي از ولي محمد خان فرمانروايي تركستان شاه اسمعيل اول در جنگ چالدران شاه طهماسب اول در حال پذيرايي از همايون پادشاه هندوستان. شاه اسماعيل اول يا شاه عباس اول در جنگ ازبكان، شاه عباس دوم در حال پذيرايي از ندر محمد خان امير تركستان. بعلاوه يك تابلو از جنگ كرنال كه در سلطنت نادر شاه افشار افزوده شده و تصويري از ناصرالدين شاه قاجار.

5 - تصويري از شاه عباس كبير با تاج مخصوص مينياتورهاي ديگري در اتاق گنجينه چهلستون كه در سنوات اخير از زير گچ خارج شده و اخيراً به وسيله متخصصين ايتاليايي تحت تعمير و ترميم واقع شده است.

6 - پنجره عالي گچبري اتاق جنوبي تالار آينه كه از بناي تاريخي ديگري به نام درب امام به عمارت چهلستون انتقال داده شده و شاهكار هنرگچبري در ايران است.

7 - قرآنهاي بسياري نفيس به خط كوفي و خرفه شيخ صفي الدين اردبيلي

تبصره:

1 - سال ساختمان كاخ چهلستون به موجب اشعاري كه در جبهه شرقي تالار از زير گچ خارجي شده مصراع مباركترين بناهاي دنيا است كه به حساب حروف ابجد سال 1057 هجري مي‏شود يعني پنجمين سال سلطنت شاه عباس ثاني.

2 - سنگ شيرها و مجسمه‏هاي سنگي اطراف حوض و داخل باغچه‏ها تنها آثاري است كه از دوقصر با شكوه ديگر صفويه يعني آينه خانه و عمارت سرپوشيده باقي مانده است.

3 - اگر چه انعكاس ستونهاي بيست گانه تالارهاي چهلستون در حوض مقابل عمارت مفهوم چهلستون را تشريح مي‏كند ولي در حقيقت عدد چهل در ايران كثرت و تعدد را مي‏رساند و وجه تسمه عمارت مزيور به چهلستون تعدد ستونها است.

اكنون كه قصر سلطنتي چهلستون تا حدي توصيف شد به شرح دو مجلس از نقاشيهاي ديواري چهلستون كه موضوع آنها پيرايي شاه عباس اول و دوم از مهمان خود ولي محمد خان و ندر محمد خان پادشاهان تركستان است و در شهر اصفهان پذيرايي شده ‏اند مي‏پردازيم.

عمارت عالي قاپو

من از بيرون عالي قاپو عکس زياد ديدم. اما از داخلش هيچي. هيچ تصوري هم نداشتم از توش . به محض ورود چشمم که کاشي کاري ها و معماري ورودي افتاد يکم خشکم زد.

راستش با بيرونش خيلي فرق داره.هر چند که از بيرون هم زيباست. خوشبختانه کاشي خيلي مقاوم هست و پس از گذشت سالها کاشيکاريهاي داخل خيلي خوب مونده بودند. اما نقاشي هاي روي ديوارها اکثرا از بين رفته بود. يکي از هنرمندان ميراث فرهنگي مشغول بازسازي نقوش تزئيني روي ديوار بود. خيلي دوست دارم ببينم اون ابتدا چه جوري بوده. حتماً فوق العاده زيبا بوده. رضا عباسي واقعاً هنرمند بي نظيري بوده.

عالي قاپو شش طبقه هست. ولي از هر طرف يه جور نشون مي ده. راه پله ها خيلي باريک هستند. پله ها با کاشي هاي زيبا پوشانده شده بودند و ديوارها هم داراي نقوش بسيار زيبا بودند.

داخل هر اتاق يک( به قول امروزي ها) شومينه قرار داشت که به نظر من خيلي زيبا بود.

هر چه بالا تر مي رفتي بر زيبايي اتاقها افزوده مي شد. تالار موسيقي در طبقات آخرين بود و فوق العاده زيبا. تزئينات سقفش که تا بالاي ستونها هم آمده بود بي نهايت زيبا بود و من مبهوت زيبايي و خلاقيتي که درش به کار رفته بود شدم. بيشترين نقشي که درش بکار رفته بود يه چيزي شبيه جام بود.

اون طبقه معماريش و تزئيناتش شاهکار بود. تا اونجايي که يادم هست طبقه ي بالاش مي شد ايوان که در اون يک حوض مسي بود. يکي از شاهکار هاي اين ساختمان در اين است که اين آب بدون پمپ تا اون ارتفاع که حوض قرار داشت مي رفته. متاسفانه نتوانستم از حوض عکسي بگيرم. چون دور تا دورش رو داربست زده بودند. فکرش رو بکنيد در زماني که ازش استفاده مي شده چقدر زيبا بوده. آب، داخل يک حوض مسي سفيد شده، چه تلالويي داشته! يک نکته ي جالب ديگر اين بود که در آن زمان ساختن يک حوض در طبقه چندم يک ساختمان و عايق بندي اون شاهکار بوده. در آن طبقه يک تالار هم بود. ورودي آن بسيار زيبا بود و از بيرون نشون مي داد که داخلش بايد خيلي قشنگ باشه.

و همين طور هم بود! کاشيکاري سقف و ديوارها شاهکار بودند.