موضوع :

خانواده  و آسیب  اجتماعی  اعتیاد

تهیه کننده :

طاهره سادات لعل حسيني

پاييز 1387

چکیده مقاله :

یکی از نهادها و نظامهای اجتماعی تاثیرگذار بر انسان و جامعه انسانی خانواده است ، پیشرفت و توسعه هر جامعه ای ، تربیت نسلی بابغ و سالم و اندیشمند و فرهیخته ، بستگی به ساختار و نوع فعالیت و شیوه های رفتاری خانواده دارد ، با تغییر و تحولات در جامعه امروز و بوجود آمدن نهادها و سازمانهای مختلف ، کارکردهای خانواده نیز متحول شده و با تغییر و تحولات فرهنگی و اجتماعی ، خانواده در معرض آسیب های مختلف قرار گرفت ، ولی هیچ وقت نقش نقش مهم خانواده در تربیت و حفظ و نگهداری فرزندان و نقش آن در اصلاح اجتماعی و جلوگیری از آسیب های اجتماعی از بین نرفته و نخواهد رفت .

دو متغیر خانواده و اعتیاد ، هر دو بر روی هم تاثیر ندارند ، اعتیاد بنیان خانواده را از بین می برد ، و خانواده را دچار آسیب های زیاد و باعث فساد و تباهی اعضای آن می شود و نسل جوان و نیروی انسانی کارآمد را ، ناکارآمد و جامعه را از درون پوسیده و آماده ی هر آسیب و در نهایت وابستگی به بیگانگان می نماید . از طرف دیگر اگر خانواده ، با سیره پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار  علیهم السلام بکار گیرد ، نیروی کنترلی در فرزندان ایجاد خواهد شد که آنها را از هر آسیب اجتماعی ، مثل اعتیاد دور خواهد کرد .

در این مقاله ، به راههای پیشگیری از طریق خانواده پرداخته شده است .

خانواده ی مذهبی ، با به کارگیری آموزه های دینی می تواند نقش قدرتمندانه ای در پیشگیری از اعتیاد داشته باشد .

خانواده ای که تعامل بیشتری بین اعضاء ایجاد می کند ، افراد به هم بیشتر احساس تعلق           می نمایند ، مشکلات به خوبی حل و کمتر دچار آسیب های اجتماعی شدند0

روابط اجتماعی با فرزندان به شرکت در مجامع عمومی , صحبت با فرزندان در مورد آسیب های اجتماعی اعتیاد ، بکارگیری روشهای تربیتی و نقش آن در تکوین شخصیت فرزندان ، نقش مهمی در جلوگیری از آسیب های اجتماعی دارد .

ساخت خانواده ، مثل بی سرپرست بودن ، بدسرپرست بودن ، خانواده پرجمعیت ، با مشکلات عدیده ی تربیتی و اقتصادی مواجه خواهد شد که در نهایت برای حل مشکلات بوجود آمده ، گاهی اعضای خانواده به دام اعتیاد می افتند .

خانواده می تواند با کسب اطلاعات در مورد مواد مخدر ، آگاهی از موقعیت های زمانی و مکانی مخاطره آمیز ، آگاهی از شیوه ها و مهارت های تحکیم خانواده و روابط خانوادگی ، الگوبودن برای فرزندان ، روابط صمیمی و نزدیک با انجمن اولیاء و مربیان مدرسه ، ایجاد نظم منطقی و درست در درون خانواده ، از آسیب های اجتماعی فرزندان و اعتیاد جلوگیری نماید .

مقدمه:

یکی از گروهها و  نهادهای اجتماعی پایدار خانواده است , تمام اندیشمندان و آنهایی که در مورد سازمان جامعه , تحولات آن , سعادت و شقاوت , پیشرفت و توسعه و یا عدم آن

 می اندیشند , و اندیشنده اند حتی آنهایی که به (utopia)  نا کجا آباد اندیشند ه اند از اهمــیت حیاتی خا نــــواده غافل نمانده اند ؛ و بر آن تاکید نموده اند به درستی هیچ جامعه ای نمی تواند ادعای سلامت کند مگر اینکه از خانواده ای سالم برخوردار باشــــد  وبدون شک هیچ یک از آسیب های اجتماعی نیست که جدای و فارغ از تاثیر پدیده آمده باشد .

با تغییر و تحولات فرهنگی و اجتماعی , خانواده  در معرض تهدیدهای بسیار و آسیب  های زیادی است عصر حاضر, عصر , انتخاب گزینه های فرهنگی و اجتماعی , عصر انفجار اطلاعات ارتباطی , ورونق الگوهای رفتار هوشمندانه و گاه غیرهوشمندانه و ترویج آن است .

امروز ما نمی توانیم شیوه زندگی مثل گذشته داشته باشیم, و خانواده جدید نیز در برابر موج دگرگونی های نو قرار گرفت  و نظامها و موسسات تربیتی و فرهنگی و غیره کارکردهای گذشته ی خانواده  را بر عهده دارند, خانواده  با انفجار نقشها مواجه شده و عوامل ثبات خانواده را مورد تهدید قرار گرفته است ,اما با این همه تحولات و دگرگونیها و تهدیدات وآسیبها ما نمی توانیم نسبت به اهمیت و تأثیر خانواده بر رشد و تربیت و انسان سازی و فرهنگ سازی و جامعه شک کنیم ,امروز نیز خانواده محل  امنی برای فرزندان ,رشد و تکامل آنها ومحل ارضاء نیازهای مادی و معنوی و شغلی است .

گاهی بی توجهی و عدم آگاهی اعضاء و نوع روابط وضعیت خانواده  و غیره باعث روی آوردن اعضاء و یا فرزندان به اعتیاد خواهد شد و فرد چون وابستگی به خانواده ندارد , و یا آنرا محل امنی برای خود نمی داند به مواد افیونی وابسته می شود و این وابستگی به مواد مخدر باعث آسیب های دیگر اجتماعی و مرضهای جسمی می گردد. .

ما در این مقاله ابتدا به نقش خانواده ,در جلوگیری از اعتیاد می پردازیم و سپس راههای پیشگیری از اعتیاد را توسط خانواده بیان می نما ئیم.

واژه های کلیدی :

خانواده ,اعتیاد ,وابستگی ,عوارض شغلی ,عوارض اقتصادی ,عوارض اجتماعی ,عوارض خانوادگی ,سلامت فردی ,مواد مورد سوءمصرف ,آسیب اجتماعی ,نظام اجتماعی ,تحولات فرهنگی ,اوقات فراغت ,اعتماد به نفس ,مهارت اجتماعی و فردی ,همسالان ,تربیت ,معتاد .

خانواده کوچکترین واحد اجتماعی است که نظام های بشری بر آن بنا شده و عواطف انسانی از آن طریق حفظ گردیده است .خانواده یک نظام اجتماعی است ,یعنی مجموعه ی نقشهای  

بهم پیوسته و در عین حال خاص که مکمل یکدیگرند و هر نوع الگوی رفتاری ,عاطفی و ایفای نقش در ارتباط با دیگران معنی پیدا می کند و بدین طریق فرد به انتقال حالات و ارضاء نیازها و ابراز حساسیت ها می پردازد .  برهمین اساس یکی از وظایف و کارکردهای مهم خانواده برقراری رابط عاطفی بین زن و شوهر و فرزندان و محل برآوردن انتظارات متقابل نقشها است , اگر فرزندان در خانواده هایی پرورش یابند که از روابط عاطفی سالمی برخوردار نخواهند بود , و در معرض آسیب  و انحرافات قرار خواهند گرفت , که یکی از آسیب های خانمان برانداز , اعتیاد اعضاء خانواده و یا فرزندان به آن می باشد .

پدیده ویرانگر اعتیاد یکی از مهمترین و جدی ترین معضلات فرهنگی اجتماعی جامعه امروز ما است و پرداختن به این مسئله مهم از ابعاد و زوایای گوناگون امری ضروری و اجتناب ناپذیر است . پرداختن به علل و عوامل آن و آگاهی از ریشه ها و عوامل اصلی و انگیزه های پنهان و آشکار و نقش خانواده در جلوگیری از این معضل و آسیب , می تواند به ما راهکارهای مناسبی ارائه نماید تا جامعه دچار آسیبهای مختلف و تلف شدن نیروی انسانی فعال و ضرر و زیان اقتصادی نشود .

«به طور کلی علل و زمینه های گرایش جوانان و نوجوانان به اعتیاد را در دو مقوله اساسی می توان مورد بررسی قرار داد ,اول خصیصه ها و ویژگی های شخصیتی و دوم شرایط اجتماعی و و عوامل و محرکهای بیرونی از آنجایی که ویژگی های شخصیتی نیز ابتدا از طریق خانواده شکل می گیرد و خانواده نقش ارتباطی با سازمانها و نهادهای دیگر داشته ونقش کنترلی برای فرزندان و اعضاء دارد به خانواده بیش از آنچه امروز توجه می شود , باید توجه کرد و برنامه ریزیها و آموزشهای منظم و تأثیر گذاری بر آن تدوین و اجراء نمود و نقش دولت و صدا و سیما  در این مورد بسیار حائز اهمیت است .»[1]

اعتیاد می تواند ثبات خانواده را از بین ببرد و باعث طلاق واز هم پاشیدگی خانواده شود که طبق آمار در خراسان بزرگ بیش از 56% از خانواده ها باعث بروز اختلاف شده که در 22 مورد از 80 مورد یعنی 58/25% منجر به طلاق و جدایی شده است [2]

خراسان شمالی , از این جهات مختلف باید مورد توجه قرار گیرد , دو متغیر خانواده و اعتیاد , بر هم تأثیر می گذارند . اعتیاد باعث جدایی و طلاق , فرار فرزندان , فساد جنسی اعضاء خانواده , بروز اختلاف خانوادگی ,افزایش ستیزه های خانوادگی ,بی اعتمادی و از بین رفتن همبستگی نقشها و ..می شود از طرف دیگر خانواده می تواند نقش به سزایی درکنترل و پیشگیری از اعتیاد داشته باشد و نسلی بالغ و متفکر و سالم و اندیشمندرا تحویل جامعه بدهد                            

راههای پیشگیری از اعتیاد از طریق خانواده  :

1.                     نقش مذهب در کاهش آسیب اجتماعی اعتیاد :

مذهب نقش بسیار مهمی در شکل گیری ارزشها و عقاید دارد نوجوانان و فرزندانی که در مراسم مذهبی هر ماه چند بار شرکت  می کنند و یا والدین آنها دارای روحیه مذهبی هستند و فرزندان آن را لمس می کنند قسمتی اوقات فراغت آنها بدین طریق پر می شود بی قید و بند بودن خانواده و تأثیر آن بر فرزندان , نیروی کنترل درونی آنها را از بین برد و فرد نسبت به عواقب آن کمتر فکر می کند ودر اتخاذ تصمیمات مهم با دیگران مشورت می کنند و این والدین هستند که با شرکت دادن فرزندان خود در این مراسمات حدود اخلاقی را برای فرزندان خود مشخص می کنند و قدرت لازم را برای «نه» گفتن در مقابل وسوسه های روی آوردن به مواد مخدر پیدا نموده و عزت نفس بیشتری  می یابند .

یک خانواده با ایمان خوب و همدل وآگاه نسبت به خود و جهان پیرامون خویش ,حتی اگر در دل کویر به سر ببرد , احساسی از شادمانی ,آرامش و بی نیازی را در درون اعضای خویش به وجود     می آورد و اعضای این خانواده ها با مشکل چندانی مواجه نخواهند بود .

از طریق مختلف سازمانها و نهادها ی دست اندر کار فرهنگی میتوانند سطح اگاهی خانواده  ها را بالا برده و زمینه ی لازم برای والدین و فرزندان فراهم نموده تا تأثیر گذاری قدرتمندانه ای در جلوگیری از روی آوردن به آسیب اجتماعی  اعتیاد داشته باشند اگر سطوح پیشگیری از اعتیاد را از طریق خانواده در نظر بگیریم باید به سطح نخستین که پیشگیری اولیه است و هنوز فرزندان دچار اعتیاد نشده اند توجه خاص نمود زیرا نقش خانواده در مرحله پیشگیری ثانویه و مرحله سوم که مرحله ارائه خدمات تخصصی است سخت تر از مرحله اولیه و یا پیشگیری است .

والدین باید هنجارهای اجتماعی و ارزشهای دینی را به فرزندان خود بیاموزندو آنها را درونی کنند  و در این راه باید اول خود این آموزه را یاد بگیرند و برنامه ریزی برای آموزش خانواده ها , افزایش سواد و میزان تحصیلات نقش مهمی در کاهش روی آوردن به اعتیاد دارد از این جهت از طریق گسترش برنامه های آموزشی رایگان و اجباری والدین مراقبت به توجه بیشتر  نسبت به فرزندان جلب نمود .

                                    ( والدین + مذهب = تأثیر گذاری قدرتمندانه )   

در خراسان شمالی با توجه به ساخت فرهنگی و خرده فرهنگها و آداب و رسوم مذهبی و آئین های عزاداری و مشارکت والدین همراه با فرزندان در آن و گروههای مذهبی غیر سازماندهی شده با برنامه ریزی و مطالعات فرهنگی بنیادی ,می توان این مراسم مذهبی را شناخت و آن را از طرق مختلف مورد حمایت قرار داد و تقویت نمود ,سازمان فرهنگ و ارشاد اسلامی ,سازمان تبلیغات ,آموزش و پرورش ,بنیادهای فرهنگی در سازمانهای دولتی ,نقش بسزایی در این مورد می توانند داشته باشند . مکتب اسلام بهترین الگو را در نظام تعلیم و تربیت ارائه میدهد,اگر والدین به قرآن و سیره پیامبر اعظم (ص)و ائمه اطهار (علیهم السلام ) روی آورند , تأثیر بسزایی بر فرزندان خواهند داشت .

2.               ایجاد تعامل بیشتر در بین اعضای خانواده

الف- روابط عاطفی

وجود روابط گرم و صمیمی در خانواده , یکی از بهترین ابزارهای پیشگیری از آسیبهای اجتماعی است .ایجاد و برقراری روابط صمیمی و سرشار از ثبات و امنیت عاطفی در خانواده ,باعث تقویت اعتماد به نفس همراه با احساس تعلق به جمع و نوع دوستی می شود در مواردی که روابط عاطفی بین اعضای خانواده سرد و خشک باشد ,فرزندان احساس تنهایی نموده و برای پر کردن خلأ عاطفی خود به محیط خارج از خانواده پناه می برند.

 خانواده خوب احساس راضی بودن از خا نواده خویش را ایجاد می کنند ,مشکلات ,دردها , ناکامی ها و مسائل عدیده ای که انسان در این جهان ناگزیر از مواجه شدن با آن است را تحمل می نماید و هر مشکلی می تواند در این خانواده ها تبدیل به عا ملی برای رشد و تکامل می شود .

خانواده اگر خانواده   متعادل باشد وقتی با مشکلی مواجه می شود تنها مشکل را نمی بیند بلکه توان خود را برای از میان برداشتن آن نیز می بیند و می داند مشکلات هر قدر هم که بزرگ باشند و مصائب هر قدر هم عظیم باشند قدرت اندیشه و اراده آدمی با اتکال به خداوند لایزال موسسات تمسک به سیره نبوی (ع) از آنها بزرگتر و کارآمد تر است در سال پیامبر اعظم(ص) شایسته است از طریق مدارس و نظامهای آموزشی و انجمن اولیاء و مربیان والدین را با مهارتهای لازم برای تعامل بین اعضاء آشنا نمود و مهارت های لازم برای ایفای نقشها در درون خانواده به اعضای خانواده آموزش دهیم و درآن صورت است که افراد با به کارگیری مهارت های لازم که آموزش دیده اند گرفتاریهایی را برای خود و دیگران ایجاد نمی کنندو افراد به سوی گریزگاهی دیگر نیستند و آمار اعتیاد و طلاق ودیگر آسیب ها کاهش پیدا خواهد کرد .

فعالیت سازمانهای فرهنگی و تبلیغی باید باعث وحدت نقشها و یگانگی آنها بشود آنچه به عنوان آسیب خانواده مطرح شود مسئله فرد گرایی (Alienation ) است کارکردها والدین و فرزندان یکدیگر را درک نخواهند کرد که فرزندان به دام اعتیاد می افتند .

ب . روابط اجتماعی

در روابط خانوادگی اعضای خانواده .....از تنش و درگیری جلوگیری نمایید با توجه به تحولات فرهنگی تفاوت در فرهنگ و عقیده و سلیقه های والدین و فرزندان امری طبیعی است ولی باید توجه کرد که این امر به درگیری و مجادله کشیده نشود و فشار روانی فراوان به فرزندان تحمیل نگردد و در غیر این صورت فرزندان برای رهایی از اضطراب و تنش به محیطی خارج از خانواده پناه می برند وبه این ترتیب احتمال آسیب افزایش می یابد .

خانواده ها سعی نمایند با فرزندان خود در زمینه مواد مخدر و ضرر و زیان آن صحبت نکنند این صحبت ها باعث از بین رفتن پرده حیا و شرم می شود اگر چنین فکر کنند والدین نمی توانند اطلاعات درست و کافی در اختیار فرزندان قرار دهند اثرات فردی و اجتماعی آن را بطور صریح و بی پرده برای آنها بازگو نمایند آنها سعی کنند این صحبت ها در یک محیط صمیمی و دو طرفه باشد و جنبه خیرخواهانه داشته باشد و خود عامل به حرفهای خود باشند پدر و مادری که خود معتادند نمی توانند فرزندان خود را از اعتیاد منع  نمایند .

ج. روشهای تربیتی

اسلام دین اعتدال است افراط و تفریط در هر مورددر اسلام رد است و تأثیر منفی خواهد داشت . روش تربیتی والدین عامل موثری در تکامل و تکوین شخصیت فرزندان است و روشهای تربیتی سخت گیرانه , تحکم آمیز یا سهل انگارانه, آسیب زا بوده وزمینه ساز انحراف اجتماعی از جمله اعتیاد می باشد .

اطمینان بیش از حد به فرزندان و عدم نظارت بر رفتار آنها گاهی مشکل زا است

3) ساخت و نوع خانواده  و تأثر بر آسیب اجتماعی اعتیاد

- خانواده  بی سرپرست و تک سرپرست

- خانواده  بدسرپرست

-خانواده  پر جمعیت

- خانواده بی سرپرست و تک سرپرست :اکثر تحقیقات نشان می دهند که آسیبهای اجتماعی در خانواده های بی سرپرست و تک سرپرست بیشتر از خانواده های معمولی است زیرا این خانواده  ها نظارت سالم و سازنده بر فرزندان نداشته و یا این نظارت بسیار ناقص و اندک است و در عین حال روابط عاطفی اعضای خانواده  کم و بیش دچار اختلال شده است طلاق یکی از این موارد محسوب می شود بنابراین دختران و پسرانی که والدین خود را در اثر جدایی و طلاق از دست می دهند بیشتر به بزهکاری و اعمال ناپسند روی می آورند .

خانواده  بد  سرپرست :الگوی اصلی فرزندان والدین آنها می باشند فرزندان رفتارهای بد و خوب خود را از والدین می آموزند معتاد بودن یکی از والدین ویا هر دو این تصور را در فرزندان بوجود می آورد که اعتیاد یک عمل عادی بوده و جزیی از روند رشد و بزرگسالی محسوب می شود در این خانواده ها مواد مخدر به آسانی در دسترس است و آشنایی با مواد مخدر و استعمال آن به آسانی صورت می گیرد و جو کلی خانواده گرایش به مصرف مواد مخدر طبق آمار 30 %از معتادان کسانی بوده اند که قبل از رسیدن به سن 10 سالگی در خانواده های معتاد رشد کرده اند .

خانواده های پر جمعیت :یکی از مسائل مهم در خانواده تأمین معاش و برآوردن حدأقل زندگی و تأمین نیاز می باشد بعد خانوادگی بالا باشد علاوه بر تأثیرات منفی در ارتباط درون خانواده و عدم کنترل آن گاهی فرزندان برای تأمین نیاز به  فروش و بعد کشیدن و استعمال این مواد روی می آورند

4. راههای پیشگیری از اعتیاد در خانواده 

کسب اطلاعات خانواده در مورد سیگار ,تنباکو و سایر مواد مورد سوء مصرف:

«پدران و مادران باید درباره ی مواد مخدر رایجی که ممکن است توسط نوجوانان و جوانان مورد سوءمصرف قرار گیرند , اطلاعات کافی داشته باشند ,آشنایی با نامهای رایج مواد , شکل , روش مصرف عوارض خوشایند و نا خوشایند آنها برای پاسخ گویی به پرسشهای فرزندان ضروری است از طرف دیگر چنانچه خانواده ها اطلاعات کافی در این مورد داشته باشند می توانند در اولین مرحله روی آوردن فرزندان به این مواد و یا تغییراتی که ممکن است از وضعیت ظاهری روحی پیش آید از آلوده شدن فرزندان به این مواد جلوگیری نمایند .»[3]

علائم ظاهری عبارتند از :خمیازه کشیدن , چرت زدن , گوشه گیری و انزوا طلبی  , ترک دوستان قدیم و هم نشینی با افراد جدید و مشکوک , بروز تغییرات ناگهانی در خلق و خوی , کاهش وزن , تغییر رنگ , بی اعتنایی به سرو صورت و نظافت شخصی ,فرار از فعالیت های بدنی , پنهان کاری و..... که والدین چنانچه اطلاعات کافی در این مورد داشته باشند می توانند فرزندان خود را کمک کنند .

آگاهی از موقعیت های زمانی و مکانی مخاطره آمیز : پدران و مادران باید بدانند که چه فرصتها و محیط هایی مکن است برای آشنایی فرزندانشان با مواد مخدر وجود داشته باشد .

تنها ماندن در منزل و در دسترس بودن سیگار و دارو می تواند باعث تحریک حس کنجکاوی و اقدام به سوء مصرف گردد . رفت و آمد به مکانهای آلوده یا شرکت در جشنها و مهمانیهای مشکوک نیز از عوامل موثر در گرایش جوانان و نو جوانان به مصرف مواد می باشد.

آگاهی از شیوه ها و مهارت های تحکیم روابط خانوادگی : کمک به فرزندان برای شناخت توانایی ها و دادن نگرش مثبت از خود و تقویت قدرت تصمیم گیری از اهم وظایف والدین می باشد .

فراهم کردن محیط آرام و خالی از تنش در درون خانواده باعث تحکیم روابط سازنده بین اعضای خانواده می شود در چنین محیطی است که اعتقادات و ارزشهای استوار و نیرومند در فرزندان پرورش می یابد گوش دادن با علاقه و توجه به حرف های فرزندان باعث استحکام شخصیت و افزایش مقاومت آنها در رابطه با اصرار دوستان مبنی بر انجام کارهای ناپسند می شود .

آگاهی از روشهای پیشگیری ازمصرف مواد مخدر در خانه :[4]

v    والدین باید بکوشند تا الگو و نمونه خوبی برای فرزندان خود باشند

v    والدین باید مقاومت در برابر فشار همسالان را به فرزندان خود بیاموزند

v    والدین باید فرزندان را به فعالیت های خلاق و شادی بخش تشویق کنند

v    والدین باید نظم و قانون سازنده ای را در خانواده برقرار سازند

منابع

1- آقابخشی، حبیب ، 1378، اعتیاد و آسیب شناسی خانواده رویکرد مددکاری اجتماعی ، تهران ، دانشگاه علوم بهزیستی و توان بخشی.

2- اقلیما، مصطفی ،1376، تکنیکهای ارتباط با فرد و خانواده ، تهران ، دانشگاه علوم بهزیستی و توان بخشی

3- به پژو، احمد ،1377 ، چهار نوشتار درباره یمددکاری اجتماعی ، تهران ،آوای نور

4- کاپلان و همکاران ، 1998، خلاصه روانپزشکی ،ترجمه نصرت الله پور افکاری ، تهران ، شهر آشوب

5- کارشناسان دفتر اعتیاد ، 1379، طرح جامع پیشگیری از اعتیاد ، مشهد ، معاونت فرهنگی بهزیستی خراسان

6- فصلنامه های ژرفای تربیت ، وزارت آموزش و پرورش ، شماره های 26-27-28-31و..