عدالت در قضاوت‌

قضاوت در اسلام بسيار ساده است و هيچ‌گونه تشريفاتي ندارد. مثلاً حضرت اميرمؤمنان علي‌ عليه السلام در مركز دولت گسترده خود كه شهر كوفه بود، تنها يك قاضي داشت. با وجودي كه جمعيت شهر كوفه را آن زمان چهار ميليون نفر نوشته‌اند و علّتش اين است كه اسلام با آزاديهاي گسترده‌اي كه به مردم داده ٩٠% جرايم دنياي امروز را جرم نمي‌داند و مردم را گرفتار دادگاه نمي‌كند.

به طور مثال اگر نگاهي به يكي از دادگاهها كنيد، خواهيد ديد كه اكثر به اصطلاح مجرمين كساني هستند كه جنس وارد كرده‌اند و يا اينكه به طور غير قانوني‌!! وارد شده‌اند و يا اينكه بدون گذرنامه خواسته خارج شود يا اينكه بدون مجوز قانون‌!! خانه خريده‌، يا اينكه بدون اجازه جنسي را خريد و فروش كرده يا بدون مجوز دست به كار و كسب زده‌، يا اينكه پروانه ساختمان نداشته‌، يا در اراضي خارج از محدوده خانه ساخته‌، يا به طور غير قانوني‌!! كشاورزي كرده و بالاخره صدها موردي كه اسلام مردم را در تمام آنها آزاد گذاشته و قوانين ضداسلامي‌، آنها را محدود ساخته است و مخالفين آن قوانين را به عنوان‌ مجرم به دادگاه معرفي مي‌كنند.

آري‌! موارد بسيار اندكي از مشكلات فردي و اجتماعي وجود دارد كه دادگاه اسلامي با كمال سادگي آنها را حل و فصل مي‌كند و لذا ممكن است در يك شهر چند ميليوني‌، تنها يك قاضي به كارها رسيدگي كند.
يكي ديگر از بدعتهاي غرب‌، تشكيل دادگاههاي متفاوت است مثل دادگاه جزاء، محكمه صلح‌، دادگاه انتظامي‌، دادگاه ويژه فلان چيز و نظاير اينها، امّا در اسلام چون تساوي حقوق همگان در برابر قانون در نظر گرفته شده تنها يك دادگاه و يك حاكم است كه به تمام امور فوق رسيدگي مي‌كند. طبق پاره‌اي از روايات‌، دادگاه تجديد نظر و استيناف رأي نيز در نظام قضايي اسلام وجود دارد مانند روايت زير:

سعد بن‌عباس نقل مي‌كند كه‌: رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم روزي از منزل عايشه خارج شد و مرد عربي را سوار بر يك شتر ملاقات كرد. مرد عرب عرض كرد: اي محمّد! آيا اين شتر را خريداري مي‌كني‌؟
پيامبر فرمودند: آري‌، آن را به چند مي‌فروشي‌؟

مرد عرب گفت‌: يكصد درهم‌. پيامبر فرمودند: ارزش شتر تو بيش از اين است و بالاخره شتر او را به مبلغ چهارصد درهم خريداري نمود، امّا هنگامي كه پيامبر پول را به آن مرد عرب تحويل داد، آن مرد گفت‌: هم شتر و هم پول مال من است و اگر محمّد ادعايي دارد، بايستي شاهد داشته باشد.
پيامبر اكرم‌ صلي الله عليه و آله و سلم فرمودند: آيا راضي به قضاوت پيرمردي كه دارد نزديك ما مي‌شود، هستي‌؟

گفت‌: آري‌! وقتي پيرمرد نزديك شد، پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم قضيه را نقل فرمودند كه من شتر را خريده‌ام و حال شتر از آن من و پولها از آن عرب است‌، امّا مرد عرب انكار كرد و شاهد خواست‌، به همين جهت داور بر حسب ظاهر حق را به مرد عرب داد.

پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم در اين رأي تجديد نظر خواسته و مرد عرب را نگه داشتند تا اينكه مرد ديگري پيدا شد. پيامبر فرمودند: آيا به قضاوت اين شخص كه نزديك مي‌شود راضي هستي‌؟

گفت‌: آري‌، او نزديك شد پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم شكايت كرد و مرد عرب منكر شد و داور دوم نيز مانند داور اوّل رأي داد. پيامبر اسلام‌ صلي الله عليه و آله و سلم مجدّداً تجديد نظر خواسته و مرد عرب را نگاه داشت و به او فرمود: بنشين تا كسي بيايد و به حق قضاوت كند. در اين ميان حضرت علي‌ عليه السلام نزديك شد. پيامبر فرمودند: آيا قضاوت اين جوان را مي‌پذيري‌؟
مرد گفت‌: آري‌، امام كه نزديك شد و طرفين عرض حال كردند، حق را به پيامبر اكرم‌ صلي الله عليه و آله و سلم داد و به آن عرب فرمود:
پيامبري كه در تمام گفته‌هايش از سوي خداوند راست گفته چگونه براي يك شتر دروغ مي‌گويد. از اين روايت جواز تجديد نظر و استيناف رأي دادگاه به دست مي‌آيد.

به هر حال رعايت عدالت از سوي قاضي بسيار سفارش شده و حتّي اسلام دستور مي‌دهد كه قاضي بايستي طرفين نزاع را احترام كند و صداي خود را بلندتر از صداي آنان نكند.

در تاريخ حضرت اميرمؤمنان علي‌ عليه السلام آمده كه امام روزي يكي از قضات خود به نام (ابو الاسود الدؤلي‌) را از منصب خود معزول داشت‌. اين شخص به خدمت امام شرفياب شده و عرضه داشت‌: يا اميرالمؤمنين‌، چرا مرا معزول داشتيد در حالي كه من نه جنايت و نه خيانتي را مرتكب شده‌ام‌؟!
امام فرمودند: چون شنيده‌ام كه صدايت را بلندتر از صداي طرفين نزاع قرار مي‌دهي‌.

عدالت قضايي از اصول بنيادين در نظام حقوقي و قضايي هر كشور است. هر چند تعاريفمتعددي از اين مفهوم صورت گرفته اما برخي حقوقدانان اجراي صحيح قانون و دادرسيعادلانه را از ملزومات اصلي اجراي عدالت قضايي مي‌دانند و آگاهي مردم از حقوق خود ورفع مشكلات قوانين و مسائل معيشتي قضات و عدم دخالت نهاد‌هاي ديگر را در تحقق عدالتقضايي مهم عنوان مي‌كنند.