تحقیق درباره رفاه و رسيدگى به محرومين و فقرا

از ديدگاه امام خمينی (ره )

«چرا بايد در زمستان يك عائله‏اى زير چادر، خوب مى‏دانيد زير چادر سرماى اينجا نمى‏تواند جوابش بدهد، اينها هيچ زندگى ندارند، ثروتمندها به داد اينها برسند، اينها ننشينند آن طرف و بگويند كه دولت‏بدهد، دولت هم بايد بكند همه بايد انجام وظيفه بكنند.»  "صحيفه‌نور - ج 10 - ص 165 - 17/8/1358"

«به همه در كوشش براى رفاه طبقات محروم وصيت مى‏كنم. . . چه نيكو است كه طبقات تمكن‌دار به طور داوطلب براى زاغه و چپرنشينان مسكن و رفاه تهيه كنند و مطمئن باشند كه خير دنيا و آخرت در آنست و از انصاف به دور است كه يكى بى‏خانمان و يكى داراى آپارتمان‏ها باشد.»  "صحيفه‌نور - ج 21 - ص 201 - 15/3/1368"

تقدم رفاه بر اصول اسلامى و انقلابى

«از اول نهضت اسلامى ما شاهد اشخاصى كه به اين وضع بوده اند، راحت را به هر چيزى مقدم مى‏داشته‌اند، تكليف را اين مى‏دانستند كه نمازى بخوانند و روزه‏اى بگيرند و بنشينند در منزلشان ذكرى بگويند و فكرى بكنند. اين يك راهى بود كه يك دسته‏اى از مردم داشتند كه تمام آمال آنها اين بود كه آدم اينجا اين چند روزى كه هست، خوب استراحت‏بكند، بنشيند در خانه‌اش عبادت بكند. اسلام را خلاصه كرده بودند در عبادات مثلا نماز و روزه و امثال اينها، براى اسلام هم غير از اين، خيلى، نه اطلاعات صحيح داشتند و نه ارزشى قائل بودند. . . يك دسته اينطور بودند كه حضرت امير سلام‌الله‌عليه از اينها تعبير مى‏كند كه اينها همشان علفشان است مثل حيواناتى كه همشان اين است كه شكمش سير بشود، شهواتش را بر همه‌چيز مقدم مى‏دارد، نماز هم مى‏خواند و روزه هم مى‏گيرد و عبادات شرعى را هم بجا مى‏آورد لكن اينطور است وضع تفكر كه انسان نبايد خودش را در معرض يك چيزى قرار بدهد. . . آنهايى كه اسلام را خلاصه مى‏كنند در اينكه بخورند و بخوابند و يك نمازى بخوانند و روزه‏اى بگيرند و در گرفتارى ملت، در گرفتارى اين جامعه دخالت نكنند به حسب روايت رسول اكرم اينهامسلم نيستند.» "صحيفه‌نور - ج 15 - ص 45 تا 50 - 8/4/1360"

«هنرى زيبا و پاك است كه كوبنده سرمايه‌دارى مدرن و كمونيسم خون آشام و نابود كننده اسلام رفاه و تجمل، اسلام التقاط، اسلام سازش و فرومايگى، اسلام مرفهين بى‏درد و در يك كلمه اسلام آمريكايى باشد.» "صحيفه‌نور - ج 21 - ص 30/6/1367"

عادت به رفاه و رفاه‏طلبى

«آنهايى كه عادت بكنند، چند روز عادت به اين كارها. به اين عشرت‌ها، به اين چيزهايى كه در سينماها مى‏كردند و نمايش مى‏دادند، اين ديگر در فكر اينكه نفت ما را كى مى‏برد و آهن ما را كى مى‏برد و گاز ما را كى مى‏برد، اين به اين فكرها ديگر نيست.»  "صحيفه‌نور - ج 9 - ص 62 - 17/6/1356"

«جنگ وقتى كه واقع مى‏شود انسان از آن خستگى و از آن چيزهايى كه سست مى‏كند انسان را، از آن سستى و خستگى‏ها بيرون مى‏آيد و فعاليت مى‏كند و جوهره‌ي انسان كه بايد هميشه متحرك و فعال باشد بروز مى‏كند و در استراحت و در راحت و در اين امور، انسان هميشه كسل مى‏شود، هميشه خمود مى‏شود، قواى انسان خمود مى‏شود و خصوصا آنهايى كه به عياشى عادت دارند يا به رفاه عادت دارند، آنها ديگر بدتر خواهند شد.»  "صحيفه‌نور - ج 13 - ص 106 و 107 - 8/7/1359"

جنگ فقر و غنا

حضرت امام سلام الله عليه در برخى از بياناتشان مسئله جنگ بين فقر و غنا را مطرح فرموده اند. با توجه به بحث‌هاى گذشته در مورد احترام سرمايه‏هاى مشروع و قانونى، اين سؤال پيش مى‏آيد كه آيا طرح موضوع جنگ فقر و غنا توسط حضرت امام سلام الله عليه به معنى نفى غنا و حمايت از فقر نيست؟ آيا بيانات معظم له در مورد جنگ فقر و غنا با بيانات ديگرشان مبنى بر محترم بودن ثروت‌هاى مشروع تعارض ندارد؟

قبل از پاسخ به سؤالات فوق، به برخى از برداشت‌هاى اشتباه از بيانات امام سلام الله عليه در مورد جنگ فقر و غنا اشاره مى‏كنيم. عده‏اى از افراد كه تنها جملات مربوط به جنگ فقر و غنا را ديده و ديگر بيانات امام سلام الله عليه را ملاحظه ننموده‏اند چنين تصور كرده‏اند كه راهبردهاى امام درباره جنگ فقر و غنا و دائمى بودن اين جنگ و حمايت نظام اسلامى از فقرا در مقابل اغنيا، بدين معنى است كه معظم له فقر را به كلى ارزش و غنا را مطلقا ضدارزش مى‏دانستند. نتيجه چنين تصورى از جنگ فقر و غنا آنست كه پديده‏اى بنام فقر همواره بايد وجود داشته باشد و فقرا نيز هميشه بايد در فقر و محروميت‏باقى بمانند تا براى هميشه تاريخ، جنگ فقر و غنا مصداق عينى و واقعى داشته باشد! و اگر قرار باشد روزى فقرا از فقر خود نجات يافته (يعنى غنى شوند) طبعا در جبهه اغنيا قرار گرفته و بايد با خود آنها نيز مبارزه كرد!

با توجه به راهبردهاى حضرت امام سلام الله عليه چنين برداشتى از سخنان ايشان، نادرست و اشتباه است.

اولا فقر نه تنها ارزش نيست‏بلكه ضدارزش است. فقر ارمغان ظلم و استثمار و سودجويى يا تن‌پرورى و تنبلى و فرهنگ غلط است. اين پديده در آيات شريفه قرآن كريم و روايات متعدد معصومين عليه‌السلام  مذمت‏شده و حتى در برخى از كلمات آن بزرگواران، در حد كفر يا پديد آورنده آن، شمرده شده است. در راهبردها و نظرات حضرت امام سلام الله عليه نيز فقر، محروميت و استضعاف به طور گسترده مذمت و به عنوان يك پديده‌ي ضدارزش معرفى شده است. اگر در بعضى از روايات ديده مى‏شود كه از فقر ستايش شده، اين نه به معنى يك اصل كلى و قابل تعميم به تمام زمان‌ها بلكه تنها يك دستور خاص و با توجه به شرايط ويژه‌ي زمانى و مكانى بوده است و در هر حال نمى‏توان «فقر» را ارزش دانست.

همچنين در برداشت مذكور، بين «فقر» و «فقرا» خلط شده است. «فقر» ارزش نيست ولى «فقرا» (آنهم نه همه فقرا بلكه تنها كسانى كه علي‌رغم خواست و اراده خود، توسط استثمارگران و سودجويان به فقر و محروميت كشيده شده اند) يك قشر ارزشمند و مستحق حمايت و پشتيبانى هستند. عده‏اى همين خلط مبحث را در مورد محرومين و مستضعفين هم مرتكب شده اند. از نظر امام سلام‌الله‌عليه «محروميت» ارزش نيست ولى «محرومين» ارزشمندند، «استضعاف» ارزش نيست ولى «مستضعفين» ارزشمندند.

غنا و ثروت به طور كلى و مطلق از سوى حضرت امام سلام‌الله‌عليه نفى نشده است. حضرت امام سلام‌الله‌عليه نه تنها رفاه و ثروت را به كلى نفى نمى‏كنند بلكه با شرايط و ويژگي‌هاى خاص براى جامعه ضرورى هم مى‏دانند و كرارا نظام اسلامى را به تامين و تعميم آن توصيه فرموده‏اند و در اين امر، اولويت را با محرومان و فقرا دانسته‌اند. ايشان همچنين سرمايه و ثروت مشروع را محترم و حتى تلاش براى كسب آن را در مواردى عبادت دانسته‌اند.

در خصوص برداشت صحيح از بيانات امام سلام‌الله‌عليه درباره‌ي جنگ فقر و غنا، دو مورد را مى‏توان مطرح كرد كه هر دو هم با راهبردهاى معظم‌له سازگار است.

برداشت اول: مقصود از جنگ فقر و غنا، مبارزه با يك سيستم اجتماعى - اقتصادى است كه در بطن خود دو طبقه فقير و غنى را بوجود مى‏آورد. فقر و غنا دو پديده‏اى است كه در اين سيستم خودنمايى مى‏كند و حالت وسطى نيز متصور نيست. در اين سيستم اقليتى داراى ثروت و مكنت هنگفت‏بوده و اكثريت مردم نيز در فقر و محروميت‏به سر مى‏برند. امروزه در بسيارى از كشورهاى جهان سوم حاكميت چنين سيستمى را شاهديم كه علت‌العلل آن، حاكميت‏سرمايه وسرمايه‌دارى بر نظام بين‌المللى است. نظامى كه در آن حرف اول و آخر را سرمايه مى‏زند و هيچ ارزش و معيار ديگرى مطرح نيست. منظور حضرت امام سلام‌الله‌عليه از جنگ فقر و غنا، جنگ با چنين سيستم و نظامى است. اين نبرد، يك مبارزه مقدس و دايمى است كه بايد آنقدر ادامه يابد تا طلسم حاكميت‏سرمايه بر جهان شكسته شود و فقر و غناى ظالمانه از بين برود و بر ويرانه آن سيستم، جامعه‏اى پديد آيد كه همه‌ي آحاد مردم در آن، از يك زندگى مرفه با حاكميت ارزش‌ها و معيارهاى معنوى و متعالى برخوردار شوند.

برداشت دوم: مقصود از جنگ فقر و غنا، جنگ بين فقراى متدين با اغنياي ظالم است. در اين برداشت نمى‏توان فقير و غنى را به كلى ارزش يا ضدارزش دانست. فقراى مظلوم مورد حمايت اغنياي ظالم نيز مغضوب هستند. بين اين دو طبقه مبارزه دايمى وجود داشته و موضع مومنان و صالحان نيز حمايت از فقرا و نبرد عليه اغنيا و سرمايه‌داران خواهد بود. بديهى است نتيجه‌ي نهايى اين نبرد، احقاق حقوق فقرا و شكست و نابودى اغنياست.

همانگونه كه ملاحظه مى‏شود برداشت‌هاى فوق نه تنها با يكديگر منافات ندارند بلكه قابل جمع نيز هستند.

به هرحال هر برداشتى كه بخواهيم از مقوله‌ي جنگ فقر و غنا داشته باشيم، نبايد با اصول و محكمات راهبردها و نظرات حضرت امام سلام‌الله‌عليه در تعارض باشد.

راهبردها:

«امروز جنگ حق و باطل، جنگ فقر و غنا، جنگ استضعاف و استكبار و جنگ پا برهنه‏ها و مرفهين بى‏درد شروع شده است و من دست و بازوى همه عزيزانى كه در سراسر جهان كوله‌بار مبارزه را بر دوش گرفته‏اند و عزم جهاد در راه خدا و اعتلاى عزت مسلمين را نموده اند، مى‏بوسم.» "صحيفه‌نور - ج‏21- ص 234- 29/4/1367"

«جنگ ما، جنگ فقر و غنا بود.» "صحيفه‌نور - ج‏21- ص 94- 3/12/1367"

«بايد . . . نسل به نسل و سينه به سينه شرافت و اعتبار پيشتازان اين نهضت مقدس و جنگ فقر و غنا محفوظ بماند.»  " صحيفه‌نور - ج‏20- ص 123- 6/5/1366"

ضدارزش بودن فقر، محروميت و استضعاف

«مجموعه‌ي قواعد اسلامى در مسايل اقتصادى هنگامى كه در كل پيكره‌ي اسلام بهصورت يك مكتب منسجم ملاحظه شود و همه‌جانبه پياده شود بهترين شكل ممكن خواهد بود هم مشكل فقر را از ميان مى‏برد و هم از فاسد شدن يك عده بهوسيله تصاحب ثروت جلوگيرى مى‏كند.