درس اول

تعريف انسان شناسي :

پاسخ به سوالهاي اجتناب ناپذير درباره انسان و استعدادهاي خاص او انسان شناسي ناميده مي شود .

اهميت انسان شناسي همه تلاشهاي علمي و عملي انسان براي رسيدن به سعادت است . اگر توجه كنيم كه شناخت سعادت انسان و راه هاي آن در گروي شناخت انسان است نتيجه مي گيريم كه انسان شناسي از اهميت خاصي برخوردار است . از اين رو امام علي ( ع ) انسان شناسي را سودمندترين دانشها فرموده اند .

رابطه انسان شناسي با خدا شناسي :

هر پديده اي معرف پديد آورنده خويش است و چون انسان از عظمت روحي والايي برخوردار است بهترين معرف پروردگار است از اين رو رسول اكرم ( ص ) مي فرمايد : هر كس خود را بشناسد خدا را مي شناسد .

رابطه انسان شناسي با نبوت :

انسان شناسي با نبوت از دو جهت ارتباط دارد :

1-      اينكه انسان براي رسيدن به سعادت نيازمند هدايت انبياﺀ است .

2-     اينكه در ميان انسانها كساني هستند كه به مقام نبوت مي رسند .

رابطه انسان شناسي با معاد :

اعتقاد به معاد يعني پذيرفتن روح فنا ناپذير در انسان و نفي معاد يعني نفي اين بعد غير مادي پس معاد نفياً و اثباتاً با انسان شناسي ارتباط دارد .

رابطه انسان شناسي با اخلاق :

اگر انسان توجه كند كه آغازش ماده اي بي ارزش بوده است هرگز گرفتار غرور كه ريشه بسياري از صفات زشت است نمي شود و نيز اگر توجه كند كه خداوند او را برتر يا بالاتر از موجودات ديگر قرار داده است هرگز خود را به پستي ها نمي آلايد .

رابطه انسان شناسي با قوانين اجتماعي :

تا انسان شناخته نشود و نيازها و احكام مناسب براي او شناخته نمي شود بنابراين انسان شناسي با احكام يا قوانين اجتماعي ارتباط دارد .

جنبه هاي مشترك انسان و حيوان :

غرايز : تمايلات بالفعل مشترك در انسان و حيوان كه اغلب آگاهانه يا نيمه آگاهانه هستند و غير اكتسابي و هدفشان حفظ حيات است ، غرايز ناميده مي شود .

تفاوتهاي اساسي انسان و حيوان :

1-     آگاهي و انتخاب : انسان بر خلاف حيوان كه فعاليتش جبري است حتي در اعمال غريزيش مي تواند انتخاب كند و البته اين انتخاب يا هر انتخابي بر مبناي آگاهي است .

2-     پايبندي به ارزشها : بر خلاف حيوان انسان عملكردهايي دارد كه بر اساس سود و زيان استوار نيست مثل : كمال طلبي ، حقيقت جويي ، گذشت و .........

تعريف فطرت : تمايلات غير اكتسابي بالقوه مخصوص انسان  را اموري فطري يا فطرت مي نامند مثل : ميل به پرستش ، كه اگر در اثر تربيت صحيح فعليت پيدا كند انسان به كمال شايسته خويش مي رسد و گر نه ، موجودي مسخ شده .

مفهوم كشمكش ميان عقل و نفس :

تعارض و تزاحم ميان گرايشهاي عالي يا جنبه هاي پست حيواني كشمكش عقل و نفس نام دارد .

اسلام آيين فطرت است يعني چه ؟

اسلام به پرورش فطرت و نيازهاي انسان توجه كامل داشته و با افراط و تفريط مخالف است . مي توان گفت كه تعاليم اسلام يعني تشريع با نيازهاي انسان يعني تكميل شدن كاملا منطبق است و به همين جهت تعاليم انسان هرگز كهنه نمي شود .

درس سوم :

تعريف اختيار : اختيار كه غالباً در برابر جبر به كار مي رود عبارتست از اينكه يك نيروي مسلط دروني يا بيروني يا انسان را بر خلاف ميلش به كاري وادار نكند و البته مختار بودن انسان به معني توانايي او بر انجام هر كاري نيست ، مي توان گفت اختيار انسان محدود است است .

بديهي بودن اختيار : همانطور كه احساس غم و شادي يا را در خويشتن وجدان مي كنيم و در مي يابيم احساس اختيار را نيز وجدان مي كنيم و اختيار امري بديهي است .

تعريف وجدانيات : معلومات مستقيم و ترديد نا پذير وجدانيات ناميده مي شوند مثل : احساس شادي ، احساس درد ، غم و ........... شواهدي بر وجود اختيار .

شواهدي بر وجود اختيار :

1-    تفكر و تامل : تفكر براي انتخاب است و انتخاب دليل بر اختيار است .

2-    احسا س شرم و پشيماني : اگر انسان مختار نباشد پشيماني و شرم بي معنا مي شود .

3-     نظام جزا و پاداش : جزا و پاداش در صورتي قابل قبول است كه فاعل مختار باشد .

4-     نظام تعليم و تربيت : تعليم و تربيت يعني مصلحت انديشي افراد براي يكديگر كه بدون فرض اختيار معقول به نظر نمي رسد .

رابطه اختيار و فلسفه نبوت :

اگر انسان موجودي مختار نبود مفاهيمي مانند : مسئوليت ، آزمايش ، هدايت ، گمراهي و .... بي معنا به نظر مي رسيد و اصلاً دعوت پيامبران كاري عبث و بيهوده  مي نمود . قرآن مي فرمايد : ( انا هدينا السبيل اما شاكراً و اما كفوراً )

اهميت اعتقاد به اختيار از بعد عملي و اجتماعي و زيانهاي اعتقاد به جبر :

بسيارتفاوت است ميان كسي كه خود را آزاد و مختار بداند با كسي كه خود را محكوم بي چون و چراي يك نيروي مسلط احساس كند ، اعتقاد يه جبر از نظر اجتماعي نيز آثار سوئي در پي دارد اين اعتقاد مانند ميكروب فلج جامعه را فلج كرده است ودست تجاوزگران را باز نموده و دست دادخواهي را مي بندد .

درس چهارم :

قضا به معني داوري كردن يا يكسره كردن كار است و قدر به معني اندازه گيري يا اندازه معين داشتن ، اصطلاح قضا و قدر الهي يعني هر پديده اي با تمام خصوصياتش هم از نظر قضا و هم از نظر قدر تحت تدبير اراده الهي است .

 چرا اعتقاد به قضا و قدر الهي مسلمانان صدر اسلام را به سري عقيده جبر                                    نكشاندم  زيرا رسول اكرم ( ص ) و امام علي (ع ) آنچنان استادانه قضا و قدر را به آنان تعليم داده بودند كه آنها پذيرفتن آنرا با اختيارشان مغاير نمي دانستند .

علل عرضي : اگر در پيدايش يك پديده عواملي نقش خاصي داشته باشند يعني مشاركت نمايند علل عرضي مي نامند . مانند : نقش خاك ، آب ، نور و ........... در پيدايش يك گياه .

علل طولي : هر گاه عاملي بر عامل ديگري اثر كند به طوري كه عامل دوم واسطه انتقال اثر از عامل اول به معلول باشد علل را طولي مي نامند . مثلا : در موضوع نوشتن اثر ارداده انسان از طريق اعصاب به عضلات ، سر انگشتان و قلم منتقل مي شود . در اين صورت نوشتن را مي توان به هر يك از علتهاي فوق نسبت داد .

رابطه اراده خدا و سلسله علتها : رابطه ايست طولي يعني پذيرفتن اراده الهي به معني نفي علتهاي ديگر نيست مي توان معلول را به علتهايي كه در طول هم قرار دارند نسبت داد .

رابطه اراده خدا و اختيار انسان :

درس پنجم :

تفاوت ديدگاه الهي و مادي در زمينه نقش عوامل موثر در سر نوشت انسان در جهانبيني مادي . عوامل موثر در سرنوشت فقط عوامل مادي  و محسوس مي باشند اما در جهانبيني الهي عوامل روحي و معنوي نيز در سرنوشت انسان موثرند . در اين ديدگاه دامنه اختيار انسان گسترش مي يابد .

بعضي از عوامل معنوي موثر درسرنوشت انسان :

1-     مجاهدت در راه حق : هرگاه فرد يا جامعه در مسير حق قدم بر دارد نطام علت و معلول جهان يعني قوانين حاكم بر هستي او را حمايت مي كنند .

2-           توكل بر خدا : توكل يعني پيمودن راه حق بدون تزلزل و واگذاري نتيجه به خداوند بزرگ .

3-     دعا : دعا كه از مظاهر قضا و قدر الهي است با شرايط خاص در سرنوشت انسان موثر است .

4-     صدقه ها و احسانها  :  يكي  از مظاهر قضا و قدر الهي نيكي ها و نيكوكاريها  است كه  امام  صادق

 ( ع ) مي فرمايند عامل موثري بر عمر طولاني انسان نيكي است همانطور كه گناه باعث كوتاهي عمر مي شود . نيكي منحصر به انسان نيست بلكه به حيوانات نيز نيكي مي توان نمود .