موضوع تحقیق:

بررسی دلایل اوج فرشبافی در دورۀ صفوی

چکیده

اصفهان در زمان صفویه یکی از مراکز عمده قالی بافی بود ، در این شهر تعداد زیادی کارگاه وجود داشت که در آن قالی های زربفت می بافتند . دورة شگفتی صنعت فرش ایران و گسترش بازرگانی آن به سده های دهم و یازدهم هجری مربوط می شود .

با توجه به هنرمندان و گسترش امکانات از یک سو و همکاری استادادن تذهیب و پیشرفت صنعت رنگرزی از سوی دیگر باعث شد که قالیبافی همچون معماری و پارچه بافی ، در این زمان مقامی ویژه در زمینة هنر و صنعت پیدا کند از جمله دلایلی که باعث شکوفایی فرش در دوران صفوی شد عبارتند از :

1)     شهری شدن فرشبافی .

2)     بزرگ پارچه شدن فرش ها جهت دربارها ، کاخ ها ، مساجد .

3)     صادرات انبوه به کشورهای اروپایی .

4)     حمایت مستقیم حاکمان از هنرهای ایرانی به خصوص فرشبافی (شاه عباس ، شاه طهماسب) .

قالی بافی در دوران صفویان

دوره شگفتی صنعت فرش ایران (و گسترش بازرگانی آن) به سده های دهم و یازدهم هجری در زمان سلسله صفویان مربوط می شود . با توجه به هنرمندان و گسترش امکانات از یک سو همکاری استادان تذهیب و پیشرفت صنعت رنگرزی از سوی دیگر باعث شد که قالیبافی همچون معماری و پارچه بافی ، در این زمان مقامی ویژه در زمینة هنر و صنعت پیدا کند . کارگاه های بزرگ برای بیشتر هنرها در اصفهان دایر شد و قالی هایی که امروزه به فرش های نفیس ایران در موزه های علوم و خصوصی جهان نگهداری می شود و تعداد آن ها تقریباً 1500 اثر است ، نشانی از استادی ایرانیان در نقش و بافت دارد ، ثمرة تلاش بافندگان ، طراحان و رنگرزان این دوره است. شاه تهماسب که به روایتی خود نیز در کار طراحی فرش دست داشت ، هنرمندان و صنعتگران بزرگ ایران را در تبریز گردآورد و برای پیشرفت کارشان به ایشان کمک کرد . در همین زمان است که تبریز به مرکز بزرگ هنر و صنعت ایران تبدیل می شود و فرش ایران به دورة طلایی خود می رسد و به عنوان هدیه به پادشاهان و امیران کشورهای دیگر داده می شود . «نصرالدین محمد همایون» پادشاه هند که چندی به دربار شاه تهماسب پناهنده شده بود ، تحت تأثیر این صنعت در بازگشت عده ای از هنرمندان و بافندگان قالی را نیز با خود به هندوستان برد که بخشی از نتیجه کار ایشان در هندوستان در آن دوران ، امروزه به صورت یازده تخت فرش در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود . در همین زمان کارگاه های دولتی قالی بافی نیز در برخی از شهرستان ها دایر شد ، سفیر مجارستان در درباره شاه تهماسب در گزارش خود دربارة اهداف فرش به وسیله این پادشاه به مسجد "صنعان" بزرگ در استامبول (جامع سلیمانیه امروز) می نویسد که این قالی ها در همدان و در جزین بافتند . در زمان شاه عباس ، شکفتگی هنر قالیبافی ایران بیشتر شد . وی به تشویق و دلگرم کردن مردم به تماس و مبادله با اروپا مشغول گردید و پایتخت خودش که اصفهان بود را به یکی از مجلل ترین و عظیم ترین شهرهای ایران تبدیل نمود . هنرمندان تهذیب کار برای طراحی نقش ها ، چه برای قالی و چه برای تزئینات معماری مانند کاشی کاری ، گچبری و آثار آجری ، آغاز به کار کردند . کارهای این هنرمندان و همچنین هنرمندان خاتم کار مورد بهره برداری طراحان قالی قرار گرفت و طرح های قالی نیز در نقش های تذهیب بازتاب یافت . شاه عباس یک کارگاه دولتی در پایتخت جدید ـ اصفهان ـ دایر کرد که براساس نوشته های تاورینه و شاردَن ـ جهانگردان فرانسوی ـ و رابرت شیرلی ـ جهانگرد انگلیسی و همچنین وقایع نویس دربار ـ این کارگاه نزدیک کاخ سلطنتی و بین چهلستون و میدان نقش جهان قرار داشته است . در این کارگاه برای نیازهای دربار ، خانه های اشراف و صاحب منصبان بزرگ ، فرش می بافته اند . به نوشته «کروزینسکی» (Krusinski) کشیش لهستانی که از 1116 تا 1143 شمسی در ایران می زیست این بافندگان فرش هایی نیز برای تجارت می بافته اند که به همراه سوداگران دولتی برای فروش به اروپا و هندوستان فرستاده می شد تا بر ثروت خزانة شاهی افزوده شود . گسترش پایتخت و ساختمان های تازه از سوی دیگر نیاز به قالی را بیشتر کرد و فرش بافی (همچون پارچه بافی) از رشته های مهم اقتصادی برای مردم شد . همچنین در استرآباد ، شیروان ، قره باغ ، کاشان ، گیلان و مشهد به دستور شاه عباس کارگاه هایی دایر شد . به نوشته شاردن ، به دستور شاه عباس هر کانون بافتِ فرش می بایست فرش را به شیوة خود ببافد . کرمان نیز در زمان صفویه از کانون های قالی بافی بوده است و در زمان «جلال الدین اکبر شاه» از سلسلة تیموریان هند ، فرش کرمان به هندوستان نیز صادر می شده است . اسکندر بیگ ، منشی دربار شاه عباس اول نیز در کتاب خود تاریخ عالم آرای عباسی از قالی این دیار یاد می کند و همچنین آنتونی شرلی برادر رابرت شرلی ، که سال ها در دربار شاه عباس به سر برده است در کتاب خود از مهارت مردم کاشان در بافتن قالی های ظریف و همچنین مخمل و اطلس و حریر گلدار سخن می گوید . «ریچارد هکلوت» (Richard Hakluyt) ، جهانگرد انگلیسی که در قرن دهم هجری می زیسته است در کتاب خود به نام «جهانگردان» در نامه ای به یکی از بازرگانان هموطن می نویسد :

«در ایران فرش هایی از پشم زبر که در اطراف ، دارای رشته های نخی است خواهی دید . این فرش ها بهترین نوع فرش عالم و رنگ های آن بهترین و زیباترین رنگهاست . تو باید به این کشور بروی و به انواع وسایل باید متوسل بشوی تا بتوانی از مردم آن ها ، طرز رنگ کردن (خامة) قالی را یاد بگیری زیرا این ها به طوری رنگ شده که باران و سرکه و شراب در رنگشان تأثیر نمی کند و چون تو این علم را از آن ها آموختی و به اسرار آن دست یافتی خواهی توانست در رنگ کردن قماش ، آن را به کار بری و به دوام آن اطمینان داشته باشی . زیرا رنگی که در رشته های زیر ثابت باشد ، قطعاً در رشته های باریک منسوجات ثابت تر است . البته در ضمن باید از رنگ های مایع و وسایل رنگرزی و بهای آن ها آگاه شوی» .

دورة شگفتی قالی بافی که در زمان صفویان پیدا شد کوتاه بود ، شورش افغان و انقراض سلسلة صفویه و هرج و مرجی که به دنبال آن پیدا شد ، اقتصاد ایران و در نتیجه صنعت قالی بافی آن را از هم پاشید ، رفاه عمومی ، سرمایه و امنیت برای تشویق قالیبافان به کار از میان رفت .

شاه عباس بزرگ یک کارگاه قالی بافی سلطنتی در پایتخت خود واقع در اصفهان ایجاد کرد . تاروئید[1] محل کارگاه شاهی اصفهان را به دقت ذکر کرده و نوشته است که در طلب عالی قاپور پشت میدان بزرگ نقش جهان در یکی از حیاط های شاهی واقع بوده است . از فرش های کار اصفهان هم تعداد زیادی در موزه های اروپایی و آمریکایی نگهداری می شود و در ردیف درجه اول و گرانبها ترین قالی های موجود است زمینه آن ها بیشتر لاکی یا گل سرخ بوده و به ندرت نیلی ، سرمه ای یا رنگ های روشن تر هم دارد .

طراحان و بافندگان این نوع فرش ها جنبه تزئینی آن ها را با تناسب رنگ آمیزی و طراحی در نظر گرفته اند .

نتیجه

دوران صفوی عصر مشعشع احیای هنر در تمام زمینه هاست . نمونه های ارزنده موجود در موزه های مشهور جهان نظیر قالی مشهور اردبیل که جهت مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی جد بزرگ صفویان بافته شده و اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت مضبوط است ، اکثراً حاصل کارگاه های قالی بافی شاهی در این دوران است . حمایت سلاطین با کفایت صفوی ، و ابراز علاقه آنان به این حرفه سبب شد تا صنعت قالی بافی از حد یک پیشه و حرفه روستایی تا مقام یکی از هنرهای زیبا ارتقاء یابد . شاه عباس از این مهم سهم بسزایی داشت ، زیرا وی با تأسیس کارگاه قالی بافی در جوار قصور سلطنتی خود بین چهل ستون تا میدان شاه بافندگان را مستقیماً زیر نظر داشت تا از کیفیت بافت و ظرافت آن ها مطمئن شود . یادداشت های سیاحانی چون تارونیه، شاردن، رابرت، شرلی تأیید بر این گفتار است .

ایجاد روابط تجاری با کشورهای اروپایی و ورود جهانگردان و سیاحان و سفرا به ایران زمینة گسترش روابط فهنگی ، تجاری را با دیگر کشورها فراهم ساخت و استقبال از قالی های نفیس ایرانی در اروپا بر اهمیت دستبافی و رونق سفارشات افزود .

از این زمان کاشان به واسطة مرغوبیت و ظرافت قالی های تولیدی خود پذیرای سفارشات بسیار شد و تولید فرش های زربفت که حاصل بافت با نخ های طلا و نقره بود ، بنا به سفارش دربار لهستان ، بر رونق آن شهر افزود . این فرش ها که بعداً به فرش های لهستانی یا پولونز Pilonaisa معروف شدند یادگارهای این دورانند و اکنون مایه فخر و مباهات موزه های مالک آنند .

شاه عباس با گردآوری بهترین نقاشان و طراحان و بافندگان از اقصی نقاط کشور و تجمع آن ها در کارگاه های سلطنتی شاهکارهای بی نظری را در هنر فرشبافی سبب شد و نقش های قالی با الهام از نقوش مینیاتور تذهیب توسط هنرمندان دگرگون شد ، با انقراض صفویان افول هنر فرشبافی نیز آغاز گردید . تاخت و تاز افاغنه همه چیز را به ناگهان از بین برد و خاطره دردناک حمله مغولان را در اذهان عموم زنده کرد .

نادرشاه جهت حفظ انسجام و یک پارچگی کشور فرصت آن را نیافت تا به مسائل هنری بپردازد لیکن رفته رفته با حفظ امنیت و آرامش ایجاد شده در سایة شجاعت و دلاوری ایرانیان ، هنری که در خفا به حیاتش ادامه می داد در دوره زندیه اعتبار بیشتری یافت و مورد توجه فرمانروایان قرار گرفت .

منابع و مآخذ

·       حشمتی رضوی، فضل ا...، تاریخ فرش، سیر تحول و تطور فرشبافی ایران، انتشارات سمت

·       گردینی، گلرخ، پایان نامه شماره 159، بررسی فرش شکارگاه دوره صفویه، 83-84

·       سایت های اینترنتی