ارزیابی سیستمی در ترویج كشاورزی با بودجه دولتی

پیش گفتار:

در این مقاله به بررسی برنامه ای در ترویج صنعت كشاورزی پرداخته می شود كه سرمایة آن از ناحیة بودجة دولتی تأمین می شود، اما خدمات خود را به طور خصوصی ارائه میدهد؛ این برنامه یا سیستم در زمین های زراعی كشاورزان خرده پا انجام می گیرد. نتایج بدست آمده از این بررسی عبارتند از:

a) برنامة ترویج موفقیت آمیز بوده است.

b) با بخش خصوصی قراردادهایی منعقد گشته كه این امر در جهت ارائة خدمات عمومی بسیار مفید و ثمربخش می باشد.

c) فعالیت های درآمد زا موجب موفقیت برنامه های ترویج گشته و چنین استنباط میگردد كه نتایج محیطی مطلوب به بهترین نحو با فعالیت های سودآوری چون جنگل داری در تعادل و توازن می باشند.

d) زنان بخش عمده و مهمی از برنامه های ترویج و توسعه كشاورزی را تشكیل می دهند.

تجزیه و تحلیل اقتصادی برنامه ترویج را می توان به طرق زیر اصلاح كرد:

a) به جای برنامه های غیرترویجی می بایست فعالیت های ترویج را ارزیابی و مطالعه كرد.

b) اصلاح برنامه های ترویج به هنگام واگذاری آنها به كشاورزان (در مراكز سودآور).

c) شواهدی كه به منظور نظام مند كردن هزینه های گردآوری شده است، نقشی دوگانه در اثربخشی تحلیل برنامه ترویج ایفا می نماید.

d) برنامة ترویجی كه از منابع مالی خارجی (خارج سازمانی) بهره می گیرد، به هنگام متفاوت بودن جمعیت های تحت بررسی، تأثیر و فواید بسیاری در حل مشكلات و ارزیابی اقتصادی برنامه ها دارد.

مقدمه:

از سالها پیش، ترویج كشاورزی سنتی، تحت اصلاحات شدیدی قرار گرفته است؛ و استراتژی های متعددی به منظور افزایش كارایی و كم هزینه بودن این برنامه ها ارائه شده است.

علاوه بر برنامه هایی سنتی كه سرمایه های آنها از ناحیة دولت تأمین گشته و خدمات آنها به طور خصوصی ارائه می گردد، سه نوع عمده از این برنامه نیز مورد توجه خاص قرار گرفته است:

- استفاده از بودجة دولتی به همراه ارائة خصوصی خدمات، كه ضمن اجرای آن نمایندگی های دولتی باسازمان های غیردولتی، شركتهای خصوصی و یا كشاورزان، قراردادهایی منعقد می كنند تا بدین وسیله برنامه های ترویج را گسترش دهند.

- سرمایه گذاری خصوصی همراه با ارائة عمومی خدمات، كه در واقع به منزلة دستمزدی در قبال ارائة خدمات محسوب می شود و ضمن اجرای آن گروه هایی از كشاورزان در قالب شركت های تعاونی با بخش ترویج عمومی، قرارداد منعقد میكنند.

- سرمایه گذاری خصوصی همراه با ارائة خدمات به طور خصوصی، كه این بخش از برنامة ترویج كاملاً خصوصی سازی شده است.

می توان گفت یكی از شیوه هایی كه به منظور ارزیابی مقرون به صرفه بودن طرح به كار گرفته می شود _ با در نظر گرفتن جمعیتی مشابه (همگون)_ اجرای برنامة ترویج بر مبنای مقایسه گروه های كنترل آزمایش در قالب طرح انتخاب تصادفی می باشد. اگرچه ممكن است اجرای چنین ارزیابی علمی دقیقی پرهزینه باشد، اما در صورت ارجاع برنامة ترویج به جمعیت های بزرگتر، این تحلیل توجیه بیشتری خواهد داشت. این شیوه در صورت متفاوت و ناهمگون بودن جمعیت ها نیز مؤثر خواهد بود، مشروط بر اینكه فاكتورهای مهمی كه عامل ایجاد تفاوت های موجود در نگرش ها، فعالیت ها و منابع میباشند، به طور عمومی مورد مطالعه و بررسی قرار گیرند؛ اما چنانچه جمعیت ها بسیار متفاوت باشند و اطلاعات عمومی كافی در مورد این تفاوت ها در اختیار نداشته باشیم، شیوة انتخاب تصادفی، مناسب نمی باشد.

در چنین شرایطی، ممكن است دست یابی به منافع، به دو امر وابسته باشد؛ اولاً: اجرای برنامه در روستاهایی كه پتانسیل بیشتری برای اجرای برنامه دارند؛ ثانیاً: تداوم برنامه تا زمانی كه دیگر روستایی با شرایط مناسب سودآوری و بهره وری وجود نداشته باشد. از آنجا كه هزینه های مؤسسات مجری طرح ترویج كاملاً به میزان كارآیی آنها بستگی دارد، این مؤسسات بیشتر به انتخاب روستاهایی رغبت نشان می دهند كه در آنها با صرف كمترین هزینه، بیشترین موفقیت و بازدهی به دست آید. بنابراین از آنجایی كه یافته های شخصی در مورد تفاوت روستاها در منطقه وجود دارد، می توان از طریق ارائة خدمات به طور خصوصی، شیوة نسبتاً مؤثری را در رتبه بندی روستاهایی با سودآوری بالقوه، ارائه داد.

ارزیابی استمرار و اصلاح برنامة ترویج

در طول سه سال فعالیت برنامه های آموزشی ترویج، 31 پروژه تكمیل شد؛ 50% از این تعداد كه معادل 16 پروژه بود، به گونه ای تصادفی برای تحقیق انتخاب شدند. به منظور تكمیل ارزیابی نتایج، مصاحبه هایی با شركت های مجری طرح ترویج در روستاهای حاصلخیز، به عمل آمد. 50% از روستاهایی كه به 16 پروژه انتخابی مرتبط می شدند، به گونه ای تصادفی جهت انجام مصاحبه انتخاب شدند كه 25% از كل روستاهایی را تشكیل می دادند كه برنامة ترویج به مدت 3 سال در آنها اجرا شده بود.

از مردم ساكن روستاها در مورد سود خالص به دست آمده از فعالیت های شركت در جهت اصلاح طرح ترویج، سؤالاتی پرسیده شد؛ حدود 40 تا 75% از خانواده ها برای شركت در مصاحبه ای تعاملی، واكنش مثبت نشان دادند. اگرچه مشاركت تعداد كمتر از حد انتظار می توانست منجر به بروز خطا درانتخاب نمونه ها و نتیجه گیری شود؛ اما تحقیقی شفاهی توسط تیمی 2 نفره (متشكل از مجری های انعقاد قرارداد كه از كارمندان ادارات دولتی و منطقه ای بودند) انجام گرفت تا اهداف برنامه ترویج بیشتر مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

نتیجه گیری:

اثر بخشی برنامه های ترویج كه سرمایة آنها از بخش دولتی تأمین شده و خدمات آنها به طور خصوصی ارائه می گردد، باتوجه به نكات زیر مشخص می شود:

1- تاكنون FPPL را به منزلة موفقیت بزرگی تلقی می كرده اند:

خانواده ها بیشتر از هزینه هایی كه اجرای برنامه های ترویج به آنها تحمیل می كند، برای آموخته ها و تجارب كسب شدة خود ارزش قائل می شوند.

2- انعقاد قرارداد برای ارائة خدمات عمومی:

قراردادهای صیح ویژه ای كه بین روستاها و شركت های خصوصی منعقد می شوند، علاوه بر اینكه در تحقق اهداف سودآور مؤثر می باشند، برای رسیدن به اهداف اجتماعی نیز مفید می باشند.

3- اهمیت فعالیتهای درآمد زا:

واضح است كه اهداف كشاورزان بیشتر حول محور كاهش فرسایش خاك می گردد، اما لازم است به طور همزمان به كسب درآمد و پول نیز بپردازند. فعالیت های درآمدزا (مانند تولید غلات) به همان اندازه ای كه اصلاح و بهبود فعالیتهای زیست محیطی اهمیت دارند، مفید می باشند.

4- اهمیت برنامه های ترویج برای زنان:

در نتیجة فعالیت زنان در باغات و اراضی شخصی، منافع اقتصادی قابل ملاحظه ای عاید كشاورزان شد؛ و این یكی دیگر ازنتایج ثمربخش ترین فعالیت های ترویجی است كه اهمیت اجرای برنامه های خاص برای زنان را، به گونه ای سنتی، محرز می نماید. یكی از فعالیت های درآمدزای رایج در میان زنان، پخت نان در تنورهای خانگی در روستاها بود.

5- افزایش تأكید بر كنترل اجرای قراردادها:

متخصصین فنی كه توسط اداره نظارت بر قراردادها استخدام شده اند، 25% از وقت خود را در جهت بررسی نحوة اجرای مفاد قراردادها صرف می كنند. اگرچه آنها می توانند از وقت خود در جهت بهبود قابلیتها و امكانات تخصصی شركت های مجری طرح ترویج به نحو احسن استفاده كنند، اما به نظر می رسد روند حاضر كارآیی نسبتاً بهتری دارد. نسبت میانگین حقوق آنها، تنها 5/1% از كل هزینة قراردادهایی را كه بر آنها نظارت می كنند، تشكیل می دهد.

6- رویكردهای جدید:

جنگل كاری، یك اولویت كاری در برنامه های FPPL است؛ اگرچه ممكن است منافع و سود حاصل از فعالیت های محیطی اندك باشد، اما بازدهی آنها در آینده ای نه چندان دور روشن خواهد شد. در این زمینه می توان از تلفیق فعالیت های تولید غلات با جنگل داری به منزلة راه حلی مناسب یاد كرد.

چند توصیه در جهت بهبود ارزیابی های اقتصادی:

1) به جای برنامه های ترویج، فعالیت های ترویج را مورد ارزیابی قرار دهید.

2) از میزان درك كشاورزان نسبت به چگونگی سازمان دهی كردن فعالیتهای ترویج، مطّلع شوید.

3) از نشانگر ها بیشتر استفاده كنید.

4) پیش داوری داشته باشید و به طور شخصی انتخاب كنید.

نویسنده: میرا ادیب

کارشناس ارشد ترویج و آموزش کشاورزی

(عضو سازمان نظام مهندسی کشاورزی ومنابع طبیعی خراسان رضوی)